Dunya Uygur Ahbarat Tori 2001

 

Uygurlar Shanggangliqlarning Meblegh Sélishigha Nime Üchün Qarshi Chiqidu?

Perhat Muhemmidi

1. Shanggang Weqesining Aldi - Keynide
2. Merkizi Hitay Hökümitining Endishisi
3. Bayanatning Tesiri
4. Chetellerdiki Uygur Teshkilatlirining Rastinla Wang Le Quan Éytqandek Weqe Peyda Qilish Iqtidari Yoqmu?
5. Sahtikarlik We Pakitni Burmilash – Hitay Kommunistlirining Tüp Alahidiliki
6. Uygurlar Shanggang Sodigerlirining Meblegh Sélishigha Nime Üchün Qarshi Chiqidu?
7. < Chong Gherbi Shimalni Échish > ning Heqiqi Mahiyiti Nime?
8. Atalmish < Alahide Iqtisadi Sheherler > Kimler Üchün Quruldi?
9. Uygurlar Nime Üchün Tebiy Bayliqlarning Échilishigha Qarshi Turidu?
10. < Chong Gherbi Shimalni Échish > - Mahiyette Bolsa Hitay Köchmenliri Üchün Zimin Hazirlashtin Ibaret
11. Hitaylar Bilen Uygurlar Otturisidiki Iqtisadi Periq
12. < Chong Gherbi Shimalni Echish > Bilen < Qattiq Zerbe Bérish > ning Munasiwiti
13. < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning Bayanati Helqimizning Yürek Sadasidin Ibaret!

************************************************************************
1. Shanggang Weqesining Aldi - Keynide

„Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi“ ning buyil 5 – ayning 14 – küni Shanggang hökümitige we Shanggang metbuatlirigha yollighan qisqighine bir parche bayanati ikki heptidin köpirek waqittin buyan pütün Shanggang, Taiwen we chetellerdiki Hitay metbuatlirida intayin küchlük tesir peyda qilip kelmekte. Heqiqetenmu 50 yildin köpirek waqittin buyan chetellerdiki héchbir Uygur teshkilatining bayanati Hitay metbuatlirida buqeder zor ghul - ghula peyda qilip baqmighan idi. Bu hadise tereqqi qilip shu derijige bérip yettiki, Shanggang hökümitining reyisi mezkur bayanat munasiwiti bilen muhbirlarni kütiwelish yighini chaqirishqa, hetta Hitayning bash ministiri Ju Rongji bilen Atalmish < Aptonom Rayonluq Partikom > ning sekritari Wang Le Quanlermu yuqarqi bayanat munasiwiti bilen muhbirlarning soaligha jawap bérishke mejbur qaldi. < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning bayanati élan qilinghandin buyan, Shanggang, Taiwen we chetellerdiki 50 tin artuq gezit – jornal we Radiyo – teliwiziye istansiliri bu heqte bes – beste hewer bérishti hemde bu heqtiki hewerler taki hazirgha qeder dawam qilip kelmekte. 
Gerche bu heqtiki bezi hewerler birqanche heptidin buyan Amerikidiki < Erkin Asiya Radiyosi > ning Uygurche anglitishida biwaste hewer qilinip kelgen bolsimu, emma mezkur hadisining tepsilatidin Uygur qérindashlirimizni téhimu toluq hewerdar qilish üchün, bu weqening aldi – keynide yüz bergen bezi hadisilerni sizlerge qayta eskertip ötmekchimen:
Hitay merkizi hökümitining Atalmish < chong gherbi shimalni échish pilani > boyiche, Shanggangning aldinqi qatardiki bayliridin terkip tapqan 282 kishilik bir soda wekiller ömiki Shanggang alahide memuri rayonining reyisi Ceng Yang Quan’ning yetekchilikide 5 – ayning 20 – küni Sherqiy Türkistannimu öz ichige alghan < chong gherbi shimal > ni ziyaret qilish we bu rayonlar bilen keng kölemde iqtisadi tohtamname tüzüshni pilanlighan idi. Mezkur wekiller ömigi terkiwide Shanggangdiki eng bay 70 karhanining patroni we Shanggangning asasliq hökümet erbapliri yer alghan idi. Shunga bu ömek resmi seperge chiqishtin burun, Shanggang we kommunist Hitay metbuatliri bu heqte bes – beste hewer – maqalilar élan qilip daghdugha peyda qilishqa bashlighan idi. Bu soda wekiller ömikining ziyaret waqti 10 kün bolup, Hitayning Xian, Chengdu, Beijing sheherlirini we ahirida Sherqiy Türkistanni ziyaret qilatti. 
Merkizi orgini Germaniyening München shehridiki < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > Shanggang soda wekiller ömikining Sherqiy Türkistangha seper qilish aldida turghanliqidin hewer tapqandin kéyin derhal heriketke ötti we 5 – ayning 14 – küni „Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi“ ning shiwitsiyede turushluq bayanatchisi Dilxat Rexit merkezning orunlashturishigha asassen Shanggang hökümitige biwaste bayanat yollap, Shanggang sodigerlirining Sherqiy Türkistangha meblegh sélishigha Uygurlarning qarshi ikenlikini, chünki buhil meblegh sélishning Uygur helqighe ziyan élip kéliwatqanliqini, yillardin buyan buhil meblegh sélishlardin peqet Hitay puhraliriningla paydilinip kéliwatqanliqini, Hitay puhralirining Sherqiy Türkistangha éqip kirishini tézleshtüriwatqanliqini, eksiche Uygurlarning ichide ishsizliq nisbitining shiddet bilen éship bériwatqanliqini bayan qilghan we Shanggang soda wekiller ömikidin Hitay merkizi hökümitige „Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi“ ning töwendikidek 3 hil teliwini yetküzüshni iltimas qilghan idi:

1. Uygurlarning ishsizliq mesilisi yahshilansun.
2. Yerlik helqning diniy étiqat erkinlikini keng qoyuwetsun, insanlarning asasliq heq – hoqoqlirigha kapaletlik qilinsun.
3. Sherqiy Türkistandiki yerlik soda tarmaqliri Shanggang sodigerliri bilen biwaste alaqe qilsun, hemmini Beijing dairliri konturol qiliwalmisun.

„Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi„ ning yuqarqi bayanatining ahirida, „Shanggang sodigerliri Sherqiy Türkistanni ziyaret qilghanda özlirige pehes bolsun“ dep agahlandurulghan idi. 
Oylimighan yerdin < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning yuqarqi qisqa bayanati Shanggang, Taiwen we chetellerdiki Hitay metbuatlirida intayin küchlük inkas qozghap, köpligen gezit, radiyo we teliwiziye istansisiliri yuqarqi bayanatning mezmonini bash hewer qilip berdi. Bezi gezitlerde bolsa chetellerdiki Uygur teshkilatlirining Shanggang sodigerlirige ochuq – ashkare halda tehdit salghanliqini bayan qilinsa, yene bezi metbuatlarda, Uygurlarning Shanggang sodigerlirining meblegh sélishigha nime üchün qarshi chiqqanliqigha dair mulahize we muhakimiler yer élishqa bashlidi. Mezkur bayanat, Sherqiy Türkistangha seper qilish aldida turghan Shanggang sodigerlirini teshwishke sélip ikkilendürüpla qoymastin, belki Shanggang hökümitinimu qattiq alaqzade qildi. „Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi“ ning bayanati élan qilinghan künning ertisi, yeni 5 – ayning 15 – küni Shanggang alahide rayonining bashliqi Shanggang soda wekiller ömikining bu qétimqi sepiri munasiwiti bilen muhbirlarni kütiwélish yighini chaqirip, Shanggang muhbirlirining yuqarqi bayanat munasiwiti bilen sorighan soallirigha jawap bérishke mejbur qaldi. U, bu qétimqi yighinda, „Merkizi hökümet Shanggang soda wekiller ömikining biheterlikige toluq kapaletlik qilidighanliqi heqqide wede berdi, biz Xinjiangliq musteqilchi unsurlarning tehditlirige pisent qilmay, belgilengen waqit ichide ziyaritimizni emelge ashurimizm, ömikimiz seper jeryanida alahide qoghdilidu > dep bayan qildi.
Shanggang alahide rayonining bashliqi yene bu qétimqi muhbirlarni kütiwélish yighinida, Beijing hökümitining chaqiriqigha asassen Shanggang alahide rayonining ötken yildin étibaren gherbi shimalni tekshürüsh ömiki teshkillep, Shanggang sodigerlirining gherbi shimal ölkilirining mes’ulliri bilen bu rayonni échish we güllendürüsh mesilisi heqqide pikirleshkenlikinim Shanggang soda wekiller ömikining bu qétimqi ziyaritining asassi meqsidining Shanggang bilen gherbi shimal ölkiliri otturisidiki iqtisadi munasiwetlerni tereqqi qildurush ikenlikini, buning shu ölkilerdiki helqler üchün paydiliq bir heriket ikenlikini eskertti.
Yuqarqi bayanat resmi élan qilinghandin kéyin, 5 – ayning 15 – künidin étibaren Shanggang, Taiwen we chetel metbuatliri Germaniyening München shehride paaliyet élip bériwatqan „Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi“ni we merkezning Shiwitsiyede turushluq bayanatchisi Dilxat Rexitni telifun yamghirigha tutup, Uygurlarning nime üchün Shanggang sodigerlirining Sherqiy Türkistangha meblegh sélishigha qarshi turidighanliqini we nime üchün Shanggang sodigerlirige tehdit salghanliqini sorashqa bashlidi. < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning Shiwitsiyede turushluq bayanatchisi Dilxat Rexit 5 – ayning 15- küni, 19 – küni we 27 – künliri ayrim – ayrim halda 3 qétim qayta bayanat élan qilip, özlirining héchbir zaman Shanggang sodigerlirige tehdit salmighanliqini, peqetla Uygur helqining arzu – isteklirini we naraziliklirini bildürgenlikini izahlidi hemde Uygurlarning nime üchün Shanggang sodigerlirining Sherqiy Türkistangha meblegh sélishigha qarshi turiwatqanliqini töwendikidek tekitlep ötti:
1. Shanggangliqlarning meblegh sélishining Uygurlarning ishsizliq mesilisini hel qilishqa héchbir paydisi yoq, nöwette Sherqiy Türkistanda ishsizlarning mutleq köp qismini Uygurlar teshkil qilghan, eksiche, Henzular qurghan zawut, kan – karihanilarning hemmisige Hitay puhraliri ishqa qobul qilinip kélinmekte.
2. Nöwette Shanggang we chetel sodigerlirining < chong gherbi shimalni échish > herikitige atlinishidiki asasi meqsidi Sherqiy Türkistanning néfit, tebiyi gaz qatarliq bayliqlirigha sherik bolushtin ibaret, emma Uygurlar Sherqiy Türkistanning tebiyi bayliqlirining bashqilar teripidin bulang – talang qilinishigha izchil türde qarshi turup kelmekte. Hitay merkizi hökümitining atalmish < chong gherbi shimalni échish > chaqiriqini otturigha qoyushtiki tüp meqsidi Sherqiy Türkistanning tebiy bayliqlirini talan – taraj qilishtin ibaret. 
3. < Chong gherbi shimalni échish > herikiti, köp miqdardiki Hitay puhralirining Sherqiy Türkistangha éqip kirishige sewepchi bolidu, buning bilen Uygurlar öz yurtida az sanliq orungha chüshüpla qalmastin, belki Uygurlarning en’eniwiy mediniyitimu tamamen yoqulushqa duchar bolidu, Sherqiy Türkistangha yéngidin éqip kirgen Hitay puhraliri Uygurlarning örp – adetlirini bilmigechke we uninggha hörmet qilmighachqa, Uygurlar bilen Hitay puhraliri otturisidiki milliy toqunushlarning küchüyüp kétishige sewepchi bolup kelmekte. Merkizi Hitay hökümitining meqsidimu Sherqiy Türkistanda nopos jehette Hitay puhralirining sanini mutleq üstünlükke ige qilip, bu üstünlük arqiliq Uygurlarning milliy herikitini tel – töküs yoqutushtin ibaret.

„Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi“ ning bayanatchisi Dilshat Réshit yene 5 – ayning 19 – küni élan qilghan bayanatida, gerche kommunist Hitay hökümiti Shanggang, aomin, Taiwen we Hitayning ichki ölkiliridiki sodigerlerni Sherqiy Türkistangha keng kölemde beblegh sélishqa righbetlendürüp kelgen bolsimu, emma Türk – Islam döletlirining Sherqiy Türkistangha meblegh sélishini gherezlik halda tosup kelgenlikini, Erep elliri, Türkiye, Pakistan qatarliq döletler yillardin buyan Uygur rayonigha meblegh sélishqa heriket qilip kelgen bolsimu, emma Hitay hökümitining türlük bahane – sewepler bilen ularning meblegh sélish yollirini tosup we uninggha qiyinchiliq tughdurup kelgenlikini, chünki Hitay hökümitining bundaq qilishida tamamen siyasi gherez yoshurunghanliqini bayan qildi.
Dilshat Réshit 5 – ayning 27 – küni élan qilghan yene bir bayanatida, Uygur teshkilatlirining héchbir zamaz Shanggang sodigerlirige tehdit salmighanliqinini, peqetla ularni agahlandurup qoyghanliqini tekitlesh bilen birge, Shanggang sodigerlirini Sherqiy Türkistangha ziyaretke barghanda Uygurlarning nöwettiki turmush ehwalini yahxi küzitishke, Sherqiy Türkistangha meblegh salghanda yerlik helqning turmushigha behit – saadet élip kélishni nezerdin saqit qiliwetmeslikke chaqirdi.
Gerche birqanche heptidin buyan Shanggang we chetellerdiki bezi Hitay metbuatliri < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning deslepki bayanatini < Shanggang sodigerlirige yollanghan tehdit mektubi > dep chüshengen we uni Hitay jamaetchilikige shu teleppuzda teshwiq – terghip qilip kelgen bolsimu, emma Sherqiy Türkistanning nöwettiki weziyitini yahshi küzitip kelgen héli bir qisim Hitay metbuatliri we bezi chetel metbuatliri yuqarqi mesilige soghaqqanliq bilen qaridi hemde < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning bayanatini < tehdit héti emes, belki yolluq bir telep > dep teshwiq qildi. 
Mesilen, Amerikidiki < Erkin Asiya Radiyosi > Hitayche anglitishining obzorchisi Lin Bao Hua ependi 5 – ayning 19 – küni < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning bayanatchisi Dilshat Réshitni telefon arqiliq ziyaret qilghandin kéyin yazghan < Xinjiangliq musteqilchiler Shanggang sodigerlirining meblegh sélishigha nime üchün qarshi chiqidu? > digen serlewhede élan qilghan siyasi mulahiziside, „Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi „ ning Shanggang sode wekiller ömigige qarita otturigha qoyghan 3 türlük teliwige baha bérip eynen mundaq digen:
< Biz bu teleplerni yolsuz diyelemduq? Elwette diyelmeymiz, chünki bu nahayiti muwapiq telepler. Buhil ehwallar bashqa azsanliq millet rayonliridimu yüz bergen. Mesilen, Tibetlikler Qinghai – Xizang tömüryol qurulushigha qarshi turghan we helqaraning mebleghning kirishini tosighan idi. Nime üchün iqtisadi arqida qalghan bu rayonlar meblegh sélinishqa we iqtisatning tereqqi qilinishigha qarshi chiqidu? Chünki Beijing ularning aptonomiyilik hoqoqlirigha hörmet qilmighan we özlirining menpeetini chiqish nuqtisi qilghan. Eger Dong Jien Hua ( Shanggang memuri rayonining bashliqi ) Döletning parchilinishini ümit qilmisa, u halda Beijing hökümitige azsanliq millet rayonlirini talan – taraj qilmasliq, yerlik helqni atsimilatsiye qilmasliq we basturmasliq, yerlik helqning heq – hoqoqlirigha heqiqi yosunda hörmet qilish heqqide nesihet qilishi lazim. Chünki bésim astidiki birlik – mahiyette bolsa bölünüshning hazirliq shertidin ibaret, sabiq Sowet ittipaqining parchilinishi, Yugoslawiyediki ichki urushlarning hemmisi bir achchiq sawaqtin ibaret. Emma Beijing dairliri ikki közini yumiwélip bu nuhtini körelmeywatidu >. 
Amerikidiki < Erkin Asiya Radiyosi > Hitayche anglitishining obzorchisi Lin Bao Hua ependining bu analizi heqiqeten del jayida qilinghan we emiliyetni heqiqettin izligen halda qilinghan baha idi. Bula emes, Shanggang, Taiwen we Amerikidiki bezi Hitay metbuatliridimu yuqarqidek mezmonlarda mulahiziler élan qilinishqa bashlidi. Yene bir tereptin Amerika < Erkin Asiya Radiyosi > ning Uygurche anglitish bölümimu yuqarqi hadisilerni yéqindin küzitip, bu heqtiki herbir hewer – uchurlarni biwaste halda Sherqiy Türkistan helqghe anglitip turdi.

2. Merkizi Hitay Hökümitining Endishisi

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning Shanggang soda wekiller ömikige qarita yollighan agahlandurush mektubining Hitay metbuatlirida buqeder zor tesir qozghishi we bu hadisilerning hetta Sherqiy Türkistangha seper qilish aldida turghan héli köpligen Shanggang sodigerlirini ikkilendürüp qoyghanliqi komminist Hitay hakimiyitining erwayini qiriq gez uchurdi. Chünki Shanggang tarihida körülüp baqmighan bu qeder keng kölemlik bir soda wekiller ömikini < chong gherbi shimal > ni ziyaret qilishqa we bu rayongha meblegh sélishqa maqul keltürüsh merkizi Hitay hökümitige asangha chüshmigen idi. Gerche Hitay hökümiti yéqinqi bir – ikki yildin buyan chetel we Shanggang, Aominliq tijaretchilerni atalmish < chong ghebi shimalni échish > qurulushigha meblegh sélishqa ündigen we burayonlargha meblegh salghuchilargha qarita köpligen étibar bérish siyasetlirini tüzüp chiqqan bolsimu, emma Hitay merkizi hökümitining bu chaqirighi anche righbet körüp ketmigen idi. Sewebi shuki, yéqinqi yillardin buyan Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida kommunist Hitay hakimiyitige qarshi milliy heriketler shiddet bilen ulghuyup, türlük chong – kichik qoralliq toqunushlar we milliy toqunushlar tohtimay dawam qilip keldi. Mesilen, éniq bolmighan statiskilargha asaslanghanda, 97 – yilidiki < 5 – fewral > Glulja weqesidin buyan Ili rayonidila chong – kichik 50 qétimgha yéqin qoralliq toqunush we herhil partilitish weqeliri yüz bergen. Hitayning eng küchlük konturolliqi astidiki Paytéhit Ürümchidimu pütün dunyada tesir peyda qilghan < 13 – fewral > we < 25 – fewral > partilitish weqeliri yüz berdi. 1999 – yilining béshidin taki bu yilning bashlirigha qeder Hoten rayonida Hitay hakimiyitige qarshi partizanliq urushliri dawam qildi we hetta bu heriketlerning dairisi Qeshqer rayonighimu kengeydi. Téhi yéqindila, yeni buyil 3 – ayda Qeshqer rayonida milliy musteqilliq küchliri bilen Hitay saqchiliri otturisida qoralliq toqunush yüz bérip, birqanche neper saqchi étip öltürüldi. Undin bashqa yene milliy munapiqlargha yoshurun zerbe bérish heriketlirimu üzülmey dawam qilip kelmekte. ötkenda Qeshqer rayonida Uygur sotchi Memetjan musteqilliq küchliri teripidin öltürüldi. Dimek, buhil hadisiler dunya jamaetchilikining küchlük diqqet – étibarini qozghapla qalmastin, belki merkizi Hitay hökümitining teshwiq qilishi bilen Sherqiy Türkistangha keng – kölemde meblegh sélishqa hazirliniwatqan döletler we chetellik sodigerlerni sowutup qoydi. Shunga ular < chong gherbi shimalni échish > ta asasen Hitayning tesiri we nopozi bir deqer küchlük bolghan ichki mongghol qatarliq rayonlargha yüzlendürdi. Mesilen, merkizi Hitay hökümiti ötken yili < chong gherbi shimalni échish > pilani boyiche mehsus bir yermenke teshkillep, bu yermenkige 20 din artuq dölettin 160 tin artuq chetel sodigirini teklip qilip ekelgen idi, Emma bu chetel sodigerliri peqet ichki Monggholistan bilenla 1 milyart 400 milyon yüen qimmitide 29 iqtisadi hemkarliq kélishimnamisi tüzüsh bilenla cheklendi we bularning mutleq köp qismi Sherqiy Türkistangha ayaq basmidi. Buning sewebi, huddi biz yuqurida éytip ötkinimizdek, Sherqiy Türkistandiki muqimsizliq amilliri sewepchi bolghan idi. Gerche merkizi Hitay hökümiti < chong gherbi shimalni échish stiratigiyisi > ge asassen, 2005 – yiligh qeder Sherqiy Türkistangha 100 milyart yüen ( 108.7 milyart dollar ), kelgüsi 10 yil ichide 900 milyart yüen meblegh sélishqa hazirlanghan bolsimu, emma döletning meblegh sélish iqtidari ajiz bolghachqa, chetellik we Shanggang, Taiwen, Aominliq sodigerlerning meblighini jélip qilip kirgüzüshni asasi orungha qoyghan we bir – ikki yildin buyan bu jehette nahayiti zor teshwiqat élip barghan idi. Shunga bu qétim Shanggang sode wekiller ömikining Sherqiy Türkistangha qilidighan ziyaritining birparche qisqighine bayanat sewebidin sugha chiliship qelishidin ensirigen merkizi Hitay hökümiti puti köygen tohudek turalmay qalghan idi. Hetta bu hadise tereqqi qilip shu derijige bérip yettiki, Hitayning bash ministiri Jurongjimu bu heqte muhbirlarning soaligha jawap bérish mejburiyitide qaldi. 5 – ayning 20 – küni Jurongji Sirilankidin Taylantqa yolgha chiqishtin burun muhbirlarning bu heqte sorighan soaligha jawap bergende intayin ghezep bilen, < Zhunggoda Xinjiangliq musteqilchilerning digini emes, belki bizning diginimiz hisap, biz, Shanggang sodigerlirining biheterlikini tamamen qoghdash iqtidarigha igimiz, héchqandaq mesile chiqmaydu, qorqushning zörüriyiti yoq >.dep bildurgen
Jurongjining yuqarqi bayanliridin biz, < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning bayanati arqiliq Hitay merkizi hökümitige ejellik bir zerbe bérilgenlikini hés qilalaymiz. 
Yene bir tereptin, Shanggang weqesi yüz bergendin buyan Shanggangdiki bezi kommunistperes metbuatlar we Xinhua hewer agentliqi qatarliq Hitay metbuatliri dunya jamaetchilikining bu jehettiki diqqet – étibarini bashqa yaqqa burash üchün, < Xinjiangliq milliy bölgünchiler Xinjiangdiki hermillet helqining bay bolushini halimaydu, ular Uygur helqining menggü qalaq we namratliq ichide yashishini isteydu > digendek sepsetilerni bazargha sélishqa bashlidi.

3. Bayanatning Tesiri

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > teripidin 4 – ayning 14 – küni Shanggang soda wekiller ömikige qarita élan qilinghan bayanati Hitay we chetel metbuatlirida küchlük inkas qozghapla qalmastin, belki 282 kishidin terkip tapqan Shanggang soda wekiller ömikining bu qétimqi Sherqiy Türkistan ziyaritigimu biwaste tesir körsetti. Shanggangdiki asasliq metbuatlarning diqqet – étibarimu bu ömekning sepirige merkezleshken idi. Wekiller ömiki Sherqiy Türkistangha kélidighan künimu yeni 5 – ayning 26 - küni bir tereptin < Aptonom Rayon > ning rehberliri Shanggang sodigerlirining biheterlikige toluq kapaletlik qilidighanliqi heqqide wediler bérip arqa – arqidin bayanat élan qilsa, yene bir tereptin shu küni Ürümchidiki herqaysi sot mehkimiliri we saqchi idarilirini seperwerlikke keltürüp, Ürümchidiki < helq meydani > da ashkare halda < daghdughuluq > ochuqsot yighini chaqirip, 100 din artuq Uygurni < gumanliq unsur > dep delil – ispatsiz qolgha aldi. Ürümchi saqchi idarisi wekiller ömigini hatirjem qilish üchün mehsus Shanggang muhbirlirigha bayanat élan qilip, birqanche kündin buyan saqchi tarmaqlirining 1400 din artuq diloni pash qilghanliqini, bu jeryanda 15 tane herhil qoral – yaraq, 10 ming paydin artuq oq, 2500 kilogiram partilitish buyumini qolgha chüshürlenlikini, shundaqla Ürümchi shehride amanliq tedbirlirini pewquladde derijide ashurghanliqini bayan qilishti. Emma ularning pütün bu gheyretliri Shanggang soda wekiller ömikini hatirjem qilishqa yetmidi, del eksiche, ularni téhimu sarasimige saldi. 5 – ayning 26 – küni kechte Shanggang soda wekiller ömiki Ürümchi ayruduromigha yétip kelgende, 282 kishilik ömektin peqetla 84 neper kishi qalghan bolup, bashqiliri herhil bahane – seweplerni körsütüp yolning yerimida qep qalghan idi. 
Shanggang sode wekiller ömiki Ürümchi ayruduromigha yétip kelgende, sheherlik hökümetning orunlashturushigha asasen milliyche kiyingen 350 neper yash – ösmür qollirida gül tutup, nahsha éytip, usul oynap qarshi aldi hemde ömektiki herbir kishige gül, ömek bashliqi we uning hanimigha doppa teqdim qilishti. Hökümet tarmaqlirining Shanggang muhbiplirigha bildürishiche, bu qétimqi qarshi élish murasimi Hitayning dölet reyisi Jangzeminni qarshi elish murasimidinmu heywetlik bolup, uni peqet 200 nechche kishila qarshi alghan iken. Uning üstige saqchi dairliri bu ömekke qarita alahide derijilik qoghdash tedbirini qollanghan bolup, ayrudurumdin tartip taki wekiller ömiki chüshken mehmanhanigha qeqer mangdamda bir saqchi orunlashturulghan we toluq qorallanghan saqchilar mashina bilen yol échip manggan. < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning shu küni Ürümchidin biwaste igellishiche, yerlik qorchaq hökümet Shanggang soda wekiller ömiki chüshken mehmanhanidiki Uygur ishchi – hizmetchilerni we amanliq saqlash hadimlirini waqitli dem élishqa chiqirip, ularning ornigha pütünlay Hitay hizmetchilerni orunlashturghan. 5 – ayning 28 – küni wekiller ömiki Turpandiki Idiqut qedimi shehrini ziyaret qilghanda, Ürümchidin Turpanghiche bolghan tashyol tamamen qamal qilinip, bashqa mashinilarning yol yürüshi cheklengen. Turpangha yétip barghandimu her 100 metir ariliqqa birdin saqchi orunlashturulghan we qedimi sheherge bu ömektin bashqa héchkimni yéqin yolatmighan. 
Shanggang soda wekiller ömiki Sherqiy Türkistandiki birqanche künlük ziyariti jeryanida qorchaq hökümet we atalmish < Ishlepchiqirish Qurulush Bingtüeni > bilen meblegh sélish boyiche 11 türlük kélishimname imzalighan bolup, sélinidighan mebleghning miqdari 1 milyart 600 milyon yüen. Meblegh sélinidighan türler sayahetchilik, öy – jay sodisi, üzüm hariqi pishshiqlap ishlesh, milliy mediniyet rayoni berpa qilish, hawa tiransiporti, Ürümchidiki dölet igilikidiki mehmanhanilarni sétiwelish.... qatarliqlarni öz ichige alghan idi. Bolupmu bularning ichide kishining diqqet – étibarini qozghaydighini, < milliy mediniyet rayoni berpa qilish > digen tür bolup, kirimi yoq, chiqimi bar bu meblegh sélish türining tamamen yerlik helqqe yahshichaq bolush üchünla imzalanghanliqi körünüp turatti. 
Shanggang soda wekiller ömiki 5 – ayning 29 – küni ziyaritini ahirlashturup Shangganggha saq – salamet qaytqan bolsimu, emma 4 – ayning 14 – küni < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > teripidin élan qilinghan bayanatning tesiri hazirgha qeder dawam qilmaqta.

4. Chetellerdiki Uygur Teshkilatlirining Rastinla Wang Le Quan Éytqandek Weqe Peyda Qilish Iqtidari Yoqmu?

Huddi biz bayan qilip ötkinimizdek, „Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi” ning Shanggang soda wekiller ömiki Sherqiy Türkistanni ziyaret qilishtin burun bayanat élan qilip Shanggang sodigerlirini agahlandurup qoyushtiki meqsidi qandaqtur kömmunist rehberler éytqandek Shanggang sodigerlirige tehdit sélish yaki Sherqiy Türkistanda Shanggang soda wekiller ömikige qoralliq zerbe bérishni meqset qilmighan, peqetla Shanggang sodigerlirining Sherqiy Türkistangha keng – kölemde meblegh sélishi bilen téhimu köp Hitay köchmenlirining Sherqiy Türkistangha éqip kirishini keltürüp chiqiridighanliqini, buning bilen Uygurlar ichide ishsizlarning sani köpüyüpla qalmastin, belki milliy toqunushlarningmu küchüyüp baridighanliqini, bu seweptin hazir Sherqiy Türkistandiki yerlik helq arisida Hitay millitidin bolghan meblegh salghuchilargha qarita öchmenlik tuyghusi peyda bolushqa bashlighanliqini, bundaq bir weziyette Shanggang sodigerlirining keng – kölemlik ziyaritining kütülmigen birer hadisining kélip chiqishigha sewepchi bolush ehtimalining mewjutliqini bildürüp qoyushni meqset qilghan idi. Chünki < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > her küni digüdek Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonliri bilen biwaste alaqe qurup, Uygur rayonining omomi weziyitini yéqindin küzitip kelgen Uygur teshkilatining biri idi. Emma bezi kommunistperes Hitay metbuatliri we Sherqiy Türkistandiki qorchaq emeldarlar yuqarqi semimi agahlandurushning haraktirini burmilap, chetellerdiki Uygur teshkilatlirigha jenining bériche hujum qilishqa bashlidi.
5 – ayning 30 – küni Atalmish < Aptonom Rayonluq Partikom > ning sekritari Wang Le Quan we < helq hökümiti > ning qorchaq reyisi Ablet Abdurixitlar Shanggang soda wekiller ömiki terkiwidiki muhbirlargha ahbarat élan qilish yighini chaqirdi. Yighinda Wang Le Quan Shanggang muhbirlirining < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning élan qilghan bayanatigha qandaq qaraydighanliqini sorighanda jawap bérip, < bularning hemmisi quruq tere taraqshitish we közbuyamchiliqtin bashqa nerse emes, chetellerdiki milliy bölgünchilerning chegra ichide peqetla weqe peyda qilish iqtidari yoq, emma yene shundaqtimu biz amanliq saqlash tedbirlirini alahide küchéyttuq > digen.
Qorchaq reyis Ablet Abdurixitmu bu heqte tohtulup, < Sherqiy Türkistan musteqilliq küchlirining chetelde köp adimi yoq, ularning bundaq qilishtiki meqsidi dunya jamaetchilikining diqqitini qozghash, emiliyette ularning héchqandaq maghduri yoq, bizning küchimiz ulargha taqabil turalaydu, ular hergizmu chong ish qilalmaydu > dep jawap bergen. 
Undaqta rastinla Wang Le Quan we Ablet Abdirixitlarning yuqurida bayan qilghinidek chetellerdiki Uygur teshkilatlirining weten ichide weqe peyda qilish iqtidari yoqmu? Emiliyet shuni ispatlap turuptuki, yéqinqi yillardin buyan Sherqiy Türkistanning ichki qismida yüz bériwatqan hadisiler we Sherqiy Türkistandiki qorchaq emeldarlarning mehpi doklat hem bayanliri, yuqarqi ikki emeldarning chalwaqashlirini tüptin inkar qilip turmaqta.
Mesilen, Wang Le Quan 1999 – yili 12 – ayda Hotende qilghan bir mehpi doklatida, Hotende we Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida Hitay hakimiyitige qarshi élip bériliwatqan qoralliq heriketlerning pütünley chetellerdiki < milliy bölgünchiler > teripidin pilanlanghanliqi we bu heriketlerge chetellerdin kirgen Uygurlarning qomandanliq qiliwatqanliqi emili misallar arqiliq nahayiti éniq bayan qilinghan idi. Yuqarqi mehpi doklatning toluq tekisti hazir < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > arhıbıda saqlanmaqta. Undin bashqa yene < Aptonom Rayonluq Partikom > ning muawin sekritari Ju Sheng Taoning 1999 – yili 8 – ayning 24 – küni, < Aptonom Rayonluq Partikom > ning daimi heyet ezasi Ismayil Teliwaldining 1999 – yili 8 – ayning 27 – küni Hotende qilghan doklatliridimu huddi Wang Le Quanningkige ohshap kétidighan bayanlar nahayiti tepsili yer alghan idi. Bolupmu Ju Sheng Taoning doklatida, Sherqiy Türkistanda yüz bériwatqan qoralliq toqunushlarning hemmisi digüdek chetellerdiki bezi yoshurun teshkilatlar teripidin pilanliq bir shekilde élip bériliwatqanliqi, chetellerdin weten ichige herhil yollar bilen qoral – yaraq we oq – dorilar élip kéliniwatqanliqi statiskiliq sanlar arqiliq bayan qilinghan we hetta Ezimet Ependi bilen Hesen mehsum ependilerni bu heriketlerning asasliq rehberliri dep tilgha alghan idi. < Sherqi Türkistan Informatsiyon Merkizi > teripidin qolgha chüshürülgen < Aptonom Rayonluq Ali Sot Mehkimisi > ning < 89 – nomur > luq, < Ili Wilayetlik Ottura Sot Mehkimisi > ning < 138 – nömur > luq hökümnamilirida we her derijilik teptish mehkimilirining eyipleshnamiliridimu chetellerdiki bezi yoshurun Uygur teshkilatlirining pilanlishi bilen qoralliq toqunushlar yüz bergenliki we chetellerdin köp miqdarde qoral – yaraq kirgüzülgenliki qeyit qilinghan idi. Uning üstige Sherqiy Türkistandiki qorchaq hökümet ötkende birqanche qétim Ürümchidiki < Aptonom Rayonluq Körgezmihana > da mehsus < chetellerdiki milliy bölgünchiler teripidin yoshurun kirgüzülgen qoral - yaraqlar körgezmisi > achqan we bu körgezmige dunyada moda boluwatqan eng zamaniwiy partilitish üskünliri, qoral – yaraq, oq – dora, hetta ayrupulan étip chüshürilidighan rakitaghiche hemmisi qoyulghan idi. Gerche Hitay hökümiti chetellerde paaliyet élip bériwatqan Uygur teshkilatlirining küchini aghizida étirap qilghusi kelmisimu, emma emiliyette bolsa < chetellerdiki milliy bölgünchiler dölitimizning biheterlikige tehdit séliwatqan asasliq hewiplerning biri > dep qarimaqta. Chünki nöwette dunyadiki 20 din artuq dölette paaliyet élip bériwatqan Uygur teshkilatliri tashqi dunyada kommunist Hitay hakimiyitige qarshi küresh sepining ( Tibetlikler, Mongghullar, demokratik Hitaylarnimu öz ichige alghan ) asasliq jenggiwar küchini teshkil qilghan idi. 
Shuni eskertip ötüsh zörürki, chetellerde paaliyet élip bériwatqan Uygur teshkilatliri 1950 – yillardin taki 90 – yillarning bashlirigha qeder ténchliq usoli bilen heriket qilishni asasi yetekchi idiye qilip kelgen idi. Epsuski, Uygur teshkilatlirining ténchliq sheklide yürgüzüp kelgen bu paaliyetliri dunya jamaetchiliki aldida yeterlik derijide tesir peyda qilalmayla qalmastin, belki Hitay hakimiyitide chetellerdiki Uygur teshkilatlirigha qarita mengsitmeslik tuyghusi shekillengen we < chetellerdiki milliy bölgünchiler chong ish chiqiralmaydu > digen qarashni shekillendürgen idi, bu hal, weten ichide éziliwatqan helqimizgimu melum derijide ümitsizlik élip kelgen idi. Shunga 90 – yillarning otturlirida chetellerdiki bir qisim wetenperwer zatlirimiz teripidin yoshurun halda qoralliq küchler teshkillinip, weten ichide sestimiliq we pilanliq halda birqatar qoralliq partizanliq heriketliri qanat yayduruldi. Weten sirtida teshkillengen bu qoralliq küchlerning zerbe bérish nishani tamamen weten ichige qaritilghan idi. Emma bu küchler terorizimdin hali turup, Hitayning hökümet orunlirigha, esker, saqchi we Jandarmilargha, shundaqla Uygur helqighe pütmes – tügimes balayi – apetlerni élip kelgen az sandiki milliy munapiqlargha zerbe bérishni asasi nishan qilghan idi. Bu qoralliq heriketning tüp meqsidi, Hitay hakimiyitige Uygurlarningmu waqti – saiti yétip kelgende qoralliq küch teshkilliyeleydighanliqi we Sherqiy Türkistannning ichige tesir körsüteleydighanliqini bildürüp qoyush, yene bir jehettin weten ichidiki milliy küreshchilirimizge we kündin – künge ümitsizlik patqiqigha pétip kéliwatqan helqimizge jasaret we ilham bérish idi. Heqiqetemmu bu heriketler kommunist Hitay hakimiyitini qattiq alaqzadige saldi we merkizi Hitay hökümiti 1996 – yili 3 – ayning 16 – küni weten ichi we sirtidiki Uygurlarning milliy heriketlirini basturush heqqide < 7 – nomurluq mehpi höjjet > ni chiqirishqa mejbur boldi. Mezkur höjjetning bash qismida eynen mundaq diyilgen idi:
< Chegra sirtidiki milliy bölgünchi teshkilatliri birlishishni tézlitip, Xinjianggha singip kirish, buzghunchiliq qilish heriketlirini künsayin küchéytmekte. Weqe tughdurushqa qutritish, partiye, hökümet organlirigha bésip kirish, partilitish, terorluq qilish qatarliq buzghunchiliq heriketliri pat – pat körülüp turiwatidu, beziliri yoshurun halettin yerim ashkare haletke ötti. Hetta hökümet bilen ashkare qarshilishish derijisige bérip yetti >.
Arqidinla Hitay hökümiti deplomatiye jehette jiddi heriketke ötüp, chetellerdiki Uygur teshkilatlirining paaliyetlirini yoqutushni meqset qilghan < Shanghaı anglashmisigha eza 5 dölet ittipaqi > ni qurushqa mejbur boldi. Yene bir jehettin, Sherqiy Türkistangha hoshna bolghan Qazaqistan, Qirghizistan, Pakistan qatarliq döletlerge siyasi – deplomatiye jehettin bésim ishlitip, weten ichige qol tiqiwatqan yoshurun Uygur teshkilatlirining arqa sep bazisini weyran qilishqa urundi we hazirgha qeder bu heriketlirini dawamlashturup kelmekte. Bu jeryanda Hitay hökümiti siyasi, iqtisa we deplomatiye jehette intayin zor bedel tölidi we chetellerdiki Uygurlarning Tibet we Mongghullargha ohshash ikki qolini jüplep sewri qilip ötiwermeydighanliqini qattiq hes qilip yetti. Gerche weten sirtida yoshurun teshkillengen qoralliq küchler bir mehel dawalghuchqa duch kelgendek körünsimu, emiliyette ular özlirining hayati küchini esla yoqutup qoyghini yoq we her zaman weten ichide biwaste heriket élip bérish iqtidarigha ige. Dimek riyal weziyet, Wang Le Quan bilen qorchaq reyis Ablet Abdurixitning yuqarqi bayanlirini tamamen inkar qilip turmaqta. 
Huddi Hitayning ichki höjjetliridimu bayan qilinghinidek, 1996 – yilidin buyan chetellerde 1000 gha yéqin qoralliq hadim mehsus terbiyilen bolup, bu milliy küreshchilerning hemmisi digüdek zamaniwi qoral – yaraq we yuquri téhnikiliq partilitish üskünlirini ishlitish we musteqil heriket élip bérish iqtidarigha ige jenggiwar komandolardin ibater. Bulargha yene sabiq Sowet iitpaqi armiyiside we Türkiye armiyiside terbiyilengenlerni qoshsaq, uchaghda tashqi dunyada hazir weziyette peyt kütüp yatqan küreshchilirimizning sani Hitay hökümitining tesewwuridin nechche hesse éship chüshidu. Dimek riyal weziyet, Wang Le Quan bilen qorchaq reyis Ablet Abdurixitning yuqarqi bayanlirini tamamen inkar qilip turmaqta. 

5. Sahtikarlik We Pakitni Burmilash – Hitay Kommunistlirining Tüp Alahidiliki

Atalmish < Aptonom Rayonluq Helq Hökümiti > ning reyisi Ablet Abdurixit 5 – ayning 30 – küni Shanggang muhbirlirigha qilghan bayanida, < Xinjiangning jemiyet tertiwi yahshi, siler körüwatqan emiliyet ispatlidiki, Xinjiang tench, jemiyet amanliqi mesilisi mewjut emes, kishilerning amanliqi kapaletke ige > dep bildürgen. Hitay hakimiyiti mushu söz arqiliq 50 nechche yildin buyan dunya jamaetchilikining közini buyashqa tiriship kelgen bolsimu, emma 50 yildin köpirek waqittin buyan Sherqiy Türkistan héchbir zaman Hitay hakimiyiti teshwiq qilghinidek < ténch > bolup baqmidi, eksiche qanche < ténch > dep jar salghansiri ténchsizliq amilliri shunche küchüyüp bardi. Bashqisini qoyup turup, peqet Hitay hakimiyiti ishikini sirtqa échiwetken 80 – yillardin kéyin dunya jamaetchilikige tuyulghan bezi hadisilerge bir qur köz yügürtüp baqayli:
1990 – yili 4 – ayda Qeshqerning Barin yézisidiki Uygur déhqanlar Hitay hakimiyitige qarshi qoralliq qozghulup chiqti, bu heriketke qatnashqan Uygur déhqanlirining sani 10 mingdin ashti.
1992 – yili 2 – ayning 5 – küni Ürümchidiki Hitaylar zich toplushup olturaqlashqan rayonda arqa – arqidin ikik qétim aptobus partilitish weqesi yüz bérip, köpligen Hitay puhrasi öldi we yarilandi.
1992 – yili 3 – ayning 16 – küni Qeshqerning qaghiliq nahiyisi teweside < Sherqiy Türkistan Islam Islahatchiliri Partiyisi > ning qoralliq partizanliri bilen Hitay eskerliri otturisida keng kölemlik qoralliq toqunush yüz berdi.
1992 – yili 9 – ayning 27 – küni bir gurup Uygur küreshchi qumulda < Lenju – Xinjiang tömüryoli > leniyisini partilitiwetti, netijide tömüryol qatnishi birqanche kün tohtap qaldi.
1993 – yili Qeshqerde Alimjan bashchiliqidiki bir gurup küreshchi Hitay azatliq armiyisining pensiyege chiqqan 5 neper ofisserini étip öltürdi.
1994 – yili 7 – ayning 18 – küni Aqsu shehride wilayetlik teptish mehkimisi binasi, Toqsu nahiyilik pilanliq tughut komititi binasi we bir köwrük milliy jengchiler teripidin partilitildi.
1995 – yili 7 – ayning 7 – küni Hotende < béytulla mesjiti weqesi > yüz bérip, yerlik helq bilen Hitay saqchiliri otturisida keng kölemlik toqunush yüz berdi.
1996 – yili Ürümchide Uygur partizallar bilen Hitay saqchiliri otturisida qoralliq toqunush yüz bérip, 2 neper Hitay eskiri étip öltürüldi. 
1996 – yili 5 – ayning 12 – küni < Aptonom Rayonluq Siyasi Kengesh > ning muawin reyisi Harunhan Haji we oghli Qeshqerde milliy küreshchilerning yoshurun hujumigha uchrap, éghir derijide yarilandi.
1997 – yili 2 – ayning 5 – küni Glulja shehride yerlik helq bilen Hitay eskerliri otturisida keng kölemlik toqunush yüt berdi.
1997 – yili Ürümchide pütün dunyagha bilingen < 13 – fewral > we < 25 – fewral > aptobus partilitish weqesi yüz bérip, köpligen Hitay puhraliri öldi.
1999 – yili 8 – ayda Hotenning Lop nahiyiside 10 mingdin artuq Uygur hökümetke qarshi namayish ötküzdi we namayish jeryanida yerlik helq bilen saqchilar otturisida toqunush yüz berdi.
1999 – yili 3 – aydin 2001 – yilining bashlirigha qeder Hoten rayonida Küresh we Shireli bashchiliqidiki Uygur jengchiler yoshurunup yürüp Hitayning saqchi we eskerlirige qoralliq zerbe berdi. Bu heriketlerning dairisi Qeshqerghimu kengeydi. 
2001 – yili 2 – ayning 24 – künidin étibaren Qeshqer rayonida Uygur musteqilliq jengchiliri bilen Hitay eskerliri otturisida qoralliq toqunush yüz bérip, bir Hitay saqchisi étip öltürüldi, birqanchilighan saqchi yarilandi. Yene shu jeryanda Memetjan isimlik bir Uygur sotchi musteqilliq küchliri teripidin öltürüldi.
Hitay hökümiti 2001 – yili 4 – aydin étibaren Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida milliy musteqilliq herikitige zerbe bérishni asas qilghan < qattiq zerbe bérish > herikitini bashlighandin buyan nechche minglighan bigunah Uygur yash < milliy bölgünchi, terorist, qanunsiz diniy unsur > digendek böhtanlar bilen qolgha élindi we bularning ichide 100 ge yéqin yash yuqarqidek bahanilar bilen ölüm jazasigha höküm qilinip étip öltürüldi. Hitay hökümitining bu herikiti taki hazirghiche üzlükziz dawam qilmaqta. Hetta Shanggang soda wekiller ömiki Sherqiy Türkistangha ayaq basqan küni Ürümchi saqchi idari ularni qarshi élish soghisi süpitide 100 din artuq kishini ashkare halde tutqun qilghan we qilche ar – nomus qilmastin buni özlirining alijanap bir herikiti süpitide Shanggang muhbirlirigha alahide bildürgen.
Qeni éytip baqayli, yuqarqi birqatar hadisiler Huddi qorchaq reyis Ablet Abdurixitning bayan qilghinidek Sherqi Türkistanning < ténch we muqim > ikenlikining alametlirimu? Eger u Shanggang muhbirlirigha éytqandek, jemiyet amanliqi heqiqeten ténch we muqim bolsa yene nime üchün herküni digüdek 100 lerche insanni tutqun qilidu we Shanggang sodigerlirini qoghdash üchün bunchiwala köp palaqship kétidu? Menche bu soallargha jawap bérishning zörüriyiti yoq, chünki, pakitni burmilash we sahtikarliq – kommunist Hitay hakimiyitining tüp harektiri! Emma ularning buhil közbuyamchiliqi yene qachanghiche dawam qilar?!

6. Uygurlar Shanggang Sodigerlirining Meblegh Sélishigha Nime Üchün Qarshi Chiqidu?

“Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning Shanggang soda wekiller ömikining Sherqiy Türkisatangha meblegh sélishigha qarshi turidighanliqini bildürüp élan qilghan bayanatidin keyin, Hitay rehberliri we bir qisim kommunistperest metbuatlar mesilining mahiyitini we haraktirini burmilap, qandaqtur chetellerdiki Uygur teshkilatlirining Sherqiy Türkistan helqining ronaq tépip bay bolushini halimaywatqandek bir menzirini yaritishqa tiriship kelmekte we bu sepsetisini weten ichidiki helqimizge jenining bériche teshwiq qilip, helqimizde chetellerdiki Uygur teshkilatlirigha qarita öchmenlik tuyghusi peyda qilishqa urunmaqta. 
Mesilen, Shanggangdiki < Quyash Geziti > ning 5 – ayning 18 – künidiki sanida élan qilinghan < Xinjiangliq musteqilchi unsurlarning uchurliri > digen témidiki bir maqalida eynen mundaq diyilgen:
< Xinjiang musteqilliq herikiti bolsa Hitaydiki 3 – chong bölgünchi küch bolup, Taiwen we Tibetlik musteqilchi küchlerdin keyinki qatarda turidu. Nahayiti roshenki, Xinjiangliq we Tibetlik musteqilchilerning gherbi shimal rayonini échishqa qarshi turushta körsetken sewebining hemmisila milliy en’eniwi mediniyitining buzghunchiliqqa uchrishidin ibaret. Mesilen, Hitay puhralirining keng kölemde éqip kirishini keltürüp chiqirishi, iqtisatning tereqqi qilishi bilen yerlik helqning milliy örp – adetlirining özgürüp kétishi, eslide mewjut bolup turghan diniy étiqadning ajizlap kétishi ... qatarliqlar. Mahiyette bolsa ularning esli qorquwatqini, yerlik helqning turmush sewiyesining yahshilinishi bilen ularde kompartiyening rehberlikige bolghan itaetmenlikining téhimu küchiyip kétidighanliqi, buning bilen ularning musteqilliq herikitining bazar tapalmay qélishidin ibaret, halas >.
Yuqarqi bayanlarning, kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda yürgüziwatqan siyasitidin we Uygur helqining nöwettiki arzu – istekliridin peqetla hewiri yoq biri teripidin subiktip hessiyatqa tayinip qelemge élinghanliqi körünüp turmaqta.
Mezkur gezitning muhbiri Ma Li teripidin qelemge élinghan yuqarqi maqalida yene mundaq diyilgen:
< Aziraqla eqli – hushi bar kishilerning hemmisila chong gherbi shimalni échishning Xinjiangning tereqqiyatigha paydiliq ikenlikini bilidu, emma Xinjiangning musteqilliqini telep qilghuchilar bolsa del buning eksiche qarimaqta. Ularning qiliwatqini peqetla siyasi meqsidige yétish bolup, ular Xinjiang helqining turmushining yahshilinishini halimaydu. Bular huddi < 4 – iyon > jeryanida beziler helqara jamaetchiliktin Zhunggogha qarita embargo yürgüzüshni telep qilghinidek, hemmisila helqning menpeetige zit kélidighan heriketler >.
Epsuski Ma Li ependi shu nuqtini neziridin saqit qiliwetkenki, insaniyet üchün eng zor bayliq – hörlük we erkinliktin ibaret. Uygur helqining harektiride hörlükini we erkinlikini maddi menpeetlerge sétiwetidighan adet yoq. Shuning üchünmu helqimiz yillardin buyan issiq qéni we qimmetlik hayatini qurban qilip, hörlük we erkinlik üchün küresh qilip kelmekte. Shunga Ma Li ependige tengri taghlirigha chidir qurup yerliship, Uygur helqining pihsikisini yahshi tetqiq qilishni, shundaqla kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistandiki qilmish – etmishlirini yeqindin küzitishni tewsiye qilimiz!
Yuqarqidin bashqa yene 5 – ayning 30 – küni < Aptonom Rayon > ning qorchaq reyisi Ablet Abdurixit < Shanggang hewerliri radiyosi > ning muhbirining, < Sherqiy Türkistan musteqilliq küchlirining Shanggangliqlarning meblegh sélishigha qoshulmasliqining sewebi, ular ,tebi bayliqlarning hemmisini Hitaylar igellep ketti, dep qarighanliqidin bolghan, Xinjiang hökümiti bu mesilige qandaq qarashta? > digen soaligha jawap bérip mundaq digen: 
< Cheteldiki qarshi küchler Zhunggoning küchlünüp kétishini halimaydu, gherbi shimalni tereqqi qildurushni ümit qilmaydu, Xinjiang helqining yahshi turmush kechürishini halimaydu, bu, jemiyet tereqqiyatining qanuniyitige uyghun emes >.
Ablet Abdurixitning yuqarqi bayanliri, öz millitidin we helqidin ténip ketken mustemlikichilerning bir sadiq ghalchisining harektirini roshen halda körsütüp turmaqta. Ablet Abdurixit shu heqiqetni yahshi tonup yétishi kerekki, zulum bar yerde qarshiliq bolidu. Nöwette Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida kommunist Hitay hakimiyitige qarshi küchüyüshke bashlighan milliy küreshler, Sherqiy Türkistan helqining < yahshi turmush > kechürmeywatqanliqini, özlirini éziwatqan zalim küchlerge qarshi tirkishiwatqanliqini ispatlap turmaqta. 
Buyerde shuni eskertip ötüsh zörürki, weten sirtidiki Uygurlar weten ichidiki köp sandiki helqimizning azsanliq wekilliridin ibaret. 50 nechche yildin buyan weten sirtidiki Uygurlar weten ichidiki helqimiz bilen bolghan rishtini üzüp qoymay, helqimizning erkinliki we behit – saditi üchün janpidaliq bilen küresh qilip kelmekte we éziliwatqan helqimizning heqiqi arzu – istekliri dunya jamaetchilikige tuyghuzushqa tiriship kelmekte. Ular héchbir zaman chetelning rahet – paraghetlik turmushigha gheriq bolup öz helqini untup qalghan emes, helqimizning arzu – isteklirige hilap ish qilghanmu emes, belki weten ichidiki helqining qayghu we shatliqigha teng ortaq bolup keldi, bu jeryanda siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehetlerde ghayet zor bedellerni tölidi, Shuning üchünmu helqimiz chetellerdiki Uygur teshkilatlirini bashtin – ahiri baghrigha bésip keldi we ularni özlirining tashqi dunyadiki wekilliri dep qarimaqta. 
Elwette, huddi Ablet Abdurixitning bayan qilghinidek, jemiyet tereqqiyat qanuniyiti boyiche elip eytqanda sheyiler tereqqi qilishi qilishi kerek idi. emma Sherqiy Türkistanda tereqqiyat melum bir daire ichidila, yeni Hitay puhralirining tereqqi qilip ronaq tepishi bilenla cheklinip kelmekte, eksiche, nechche ming yilliq shanliq tarihqa ige Uygur millitining tereqqiyati mustebit bir küch teripidin cheklep kélinmekte we jemiyet tereqqiyat qanunining eksiche, bu millet tereqqi qilip zoruyush we ronaq tépish uyaqta tursun, barghansiri zawalliqqa yüzlenmekte hemde tarih sehnisidin yoqulup kétish hewipige duch kelmekte!

7. < Chong Gherbi Shimalni Échish > ning Heqiqi Mahiyiti Nime?

Shanggang we chetellerdiki bezi metbuatlarning hewer – mulahizilirige baqqinimizda, kommunist Hitay hakimiyitining atalmish < chong gherbi shimalni échish stiratigiyisi > ning mahiyiti we harektirini dunya jamaetchilikining téhi hazirgha qeder toluq chüshünüp yételmigenliki, shundaqla Hitay merkizi hökümitining bu pilanini qandaqtur < Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq azsanliq millet rayonlirining iqtisadini tereqqi qildurush > dep qarap kelgenliki körünüp turmaqta. Elwette, bundaq bolushida kommunist Hitay hakimiyitining dunya jamaetchilikining we Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq rayonlardiki yerlik helqning közini buyash üchün tinimsiz halda élip bériwatqan ghayet zor teshwiqati mohim rol oynap kelmekte.
Merkizi Hitay hökümiti teripidin otturigha qoyulghan we yéqinqi mezgillerdin buyan ichki – tashqi jehette jenining bériche teshwiq qiliwatqan < chong gherbi shimalni échish stiratigiyisi >, Sherqiy Türkistan helqi üchün yéngi bir nerse emes. Chünki Hitay hökümiti 90 – yillarning bashliridila bu shoarni otturigha qoyghan we bu pilanini Sherqiy Türkistanda sestimiliq we qedembasquchluq halda ijra qilishqa bashlighan idi. Kéyinki yillarda merkizi Hitay hökümitining buqeder zor daghdugha qozghap kétishtiki asasi meqsi, peqetla bu pilanni emelge ashurush qedimini tézlitishtinla ibaret idi, halas!
Omomi jehettin élip éytqanda,Hitay hökümitining atalmish <çong gherbi shimalni éçish> siyasitini jiddi türde yolgha qoyushtiki asasi meqsidi, mahiyette bolsa Hitayning gherbige jaylashqan Sherqiy Türkistanni asas qilghan azsanliq millet rayonlirining bayliqini talan – taraj qilish qedimini tézlitish, bu rayonlargha keng kölemde Hitay köçmenlirini yerleshtürüsh arqiliq Hitayning içki qismidiki noposning ziçliqini tizginlesh, Sherqiy Türkistanni arqa sep qilip turup, ottura Asiyada nopoz tiklesh we peydin – pey gheripke kéngiyish pilanini ishqa ashurushtin ibaret. buni töwendiki birqançe nuqtigha yighinçaqlash mumkin:
Birinçidin, kéyinki 10 yildin buyan Hitayning sanaitining tereqqi qilishigha egiship, ularning sanaet ham eshyasigha bolghan ehtiyaji kündin – künge küçeydi, bolupmu néfit, tebiyi gaz we kömür qatarliqlargha bolghan éhtiyaji pewquladde yuquri boldi, gerçe Hitay hökümi 1949 – yili Sherqiy Türkistanni ishghal qilghandin buyan, bu rayonning tebiyi bayliqlirini izçil türde içkiri ölkilirige yötkep turghan bolsimu, emma, meblegh we téhnika jehetlerdiki ajizliqliri, shundaqla Sherqiy Türkistanda dawam qilip kéliwatqan Hitay hakimiyitige qarshi türlük shekillerdiki milliy heriketler, Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanning tebiyi bayliqlirini, bolupmu néfit, tebiyi gaz qatarliq énirgiye bayliqlirini keng – kölemde talan – taraj qilishigha tosalghu bolup keldi, mesilen, taki 1990 – yiligha qeder Hitay hökümitining Sherqiy Türkistandiki yilliq ham néfit ishlepçiqirish miqdari 10 milyon tonnighimu yetmey kelgen idi. Uning üstige kéyinki yillardin buyan Hitayning içki ölkiliridiki Daçing qatarliq asasliq néfitliklirining menbiyi asasi jehettin qurup ketkenliki üçün, Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanni özlirining birdin – bir énirgiye menbiyi dep qarashqa bashlidi. 
Ikkinçidin, Hitay hökümitining <çong gherbi shimalni éçish> siyasitini yolgha qoyushtiki yene bir meqsidi, Sherqiy Türkistangha keng kölemde Hitay köçmini yötkesh arqiliq, Hitayning içki qismidiki noposning ziçliqini azaytishtin ibaret. Gerçe Hitay hökümiti 1978 – yilining ahiridin étibaren Ding Xiaopingning teshebbusi bilen <islahat, ishikni sirtqa éçiwetish> siyasitini yolgha qoyup, igilikni tereqqi qildurushqa yüzlengen bolsimu, emma dunya noposining 4 den 1 qismini teshkil qilidighan ghayet zor noposi, Hitayning iqtisadi tereqqiyati üçün asasliq pütlikashanglarning birige aylanghan. Mesilen, Hitay kommunistik partiyisi merkizi komitétining 1991 – yili içki qisimda tarqatqan 9 – nomurliq mehpi höjjitide eynen mundaq dep bayan qilinghan: <dölitimiz dunyada noposi eng köp, tereqqi qiliwatqan dölet. Noposning köp bolushi, térilghu yerning az bolushi, iqtisadi asasning ajiz bolushi, kishi béshigha toghra kélidighan bayliqning nisbi halda kemçil bolushi – dölitimizning asasliq ehwali. Noposning bek téz köpüyüp kétishi biz üçün éytqanda éghir bir yük. U, dölitimizning iqtisadi tereqqiyatini we ijtima’i tereqqiyatini qattiq çeklep turidu. Eger biz noposning köpüyishini ünümlük tézginlimisek, tebi’i bayliqlarning horishi tézliship, ekilogiyélik mohit téhimu yamanliship kétidu, ewlatlarni éghir dertke qaldurimiz. Yéqinqi birneççe yildin buyan yiligha 16 milyondin köpirek nopos köpüyiwatidu, bu, otturahal bir döletning noposigha teng>. 
Yuqarqidin bashqa yene Hitayning dölet reyisi Zhiang Zeminning 1991 – yili 4 – ayda <pilanliq tughut hizmiti söhbet yighini> da qilghan sözide ,<partiye 11 – nöwetlik merkizi komutit 3 – omomi yighinidin buyan dölitimizning iqtisadi tereqqiyati bir qeder téz boldi. Ashliq, pahta, kömür, polat, tok tarqitish miqdari qatarliq nurghun asasliq tawarlarning ishlepçiqirish miqdari dunya boyiçe aldinqi qatarda tursimu, noposning tüp sani zor bolghaçqa, otturiçe kishi béshigha çaçqanda dunya boyiçe ahirqi qatargha ötüp qalidu. Her yili yéngi köpeygen bayliqning nahayiti zor qismi köpeygen noposqa serip qiliwetilip, kishi béshigha toghra kélidighan otturiçe sewiye yuqurlimaydu. Noposning köpüyishi bilen dölitimizning bayliqi, mohit haliti yenimu yamanlishish bilen birge, kelgüsi ewlatlirimizgha toluqlap bérish qiyin bolghan asaret qalduridu> dep bayan qilghan idi.
Hitay hökümiti teripidin içki qisimda bésip tarqitilghan <pilanliq tughutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi> digen kitapta yene mundaq dep bayan qilinghan: <Ilimizde adem köp, yer az, hazirqi térilghu yer ahalining yerge bolghan éhtiyajini teminlep kételmeydighan derijige bérip qaldi. Herbir kishining yiligha istimal qilidighan ashliqi ottura hisap bilen eng az digendimu 800 jing bolushi kérek, hazir dölitimizde kishi béshigha 2 modin térilghu yer toghra kélidu, eger nopos köpüyüp 1 milyar 300 milyongha yetse, kishi béshigha toghra kélidighan térilghu yer aziyip 1 modin köpirekke çüshüp qalidu. Buningdin sirt nopos bek köpüyüp ketse, yalghuz mekteplerge kirish, ishqa orunlishish jehetlerdiki qiyinçiliqlarni ashurupla qalmastin, belki yene énirgiye, su menbesi, ormanliq qatarliq tebi’i bayliq menbélirining horishi heddidin ziyade çonguyup kétip, mohit bulghinishni éghirlashturup, ishlepçiqirish sharaiti we helq turmushi mohiti intayin osalliship kétidu-de, uni ongshaymen depmu ongshighili bolmaydu>.
Yuqarqi bayanlardin shu éniq körünüp turuptuki, gerçe Hitay sirtqi körünüshte quduretlik döletke aylinish üçün rasa ilgirlewatqandek körünsimu, mahiyette bolsa öz puhralirinimu qamdiyalmaydighan halgha yüzlinishke bashlighan. Shunga Hitay hakimiyiti bu heterdin qurtulush, shundaqla, siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehette Hitay hakimiyitining béshigha bala boluwatqan 1 milyart 300 milyon Hitayning melum qismini Sherqiy Türkistangha yerleshtürüsh arqiliq, içki ölkiliridiki noposning ziçliqini töwenlitishtin ibaret. 
Üçinçidin, Hitay hökümiti, <çong gherbi shimalni éçish> digen niqap astida, Sherqiy Türkistanni Hitayning geripke, yeni Ottura Asiyege kéngeymiçilik qilishtiki qorghanigha aylandurup, herbi, siyasi, iqtisadi jehetlerde pütün Ottura Asiya rayonida mutleq hökümiranliqni qolgha keltürüshtin ibaret. Hitay hökümitining 1996 – yili rosiye, Qazaqistan, Qirghizistan we Tajikistanlarni öz içige alghan <Shanghai anglashmisigha eza 5 dölet ittipaqi> ni qurup çiqishtiki tüp meqsidimu, bu döletlerning himayisi arqiliq Sherqiy Türkistandiki Hitaygha qarshi heriketlerni yiltizidin qurutush arqiliq, Sherqiy Türkistanda özliri üçün azade we rahet mohit yaritishtin ibaret.

8. Atalmish < Alahide Iqtisadi Sheherler > Kimler Üchün Quruldi?

Rastini éytqanda, Hitay merkizi hökümiti 90 – yillarning bashlirida < chong gherbi shimalni échish > herikitini bashlighanda Sherqiy Türkistandiki yerlik helq buningdin helila ilhamlanghan we kelgüsi hayatliri heqqide shirin chüshlerni qurghan idi. Chünki Hitay hakimiyitining teshwiq – terghip qilghinidek bolghanda, Sherqiy Türkistandiki tebiyi bayliqlarni échishqa keng – kölemde meblegh selinsa we bu rayonda iqtisadi alahide rayonlar berpa qilinsa, shundaqla Sherqiy Türkistanliqlar Hitay merkizi hökümitining alahide étibar bérish siyasitidin behriman bolsa, uchaghda yerlik helq ichide ishsizliq tügep, ularning turmush sewiyesi qisqa waqit ichidila birqanche hesse yuquri kötürülüp ketetti, iqtisadi jehettiki bu ilgirilesh, Uygurlarghning milliy mediniyitining tereqqi qilishighimu sewepchi bolatti. Shunga eyni chaghda Hitay merkizi hökümitining bu pilanidin hosh bolghan Uygurlarning sanimu az emes idi. Epsuski, waqitning uzurishigha egiship Uygur helqi kommunist Hitay hakimiyitining tili bilen dilining ohshash emeslikini chongqur hés qilip yetti.
Hitay merkizi hökümiti < chong gherbi shimalni échish > pilanini yolgha qoyup uzun ötmeyla, yeni 1992 – yilidin etibaren Sherqiy Türkistanda huddi Hitayning dengiz yaqisi ölkilirige ohshap kétidighan < iqtisadi alahide sheherler > ni berpa qilishqa bashlidi. Emma Hitay hökümiti teripidin élan qilinghan Ürümchi, Ghulja, Chöchek, Böritala, Kuytun, Xihenze qatarliq 5 < iqtisadi alahide sheher > ning ichide Ghulja shehrini hisapqa almighanda bashqilirining hemmisidila Hitay puhralirining sani mutleq üstünlükni igelléytti. Mesilen, Hitay hökümiti teripidin élan qilinghan < Xinjiang yilnamisi > ning 1999 – yilliq sanidiki sanliq melumatlargha asaslanghanda, Sherqiy Türkistanning merkizi Ürümchining omomi noposi 1 milyon 548 ming 779 neper bolup, buning ichide Hitaylarning sani 1 milyon 126 mingdin köpirek, Uygurlar bolsa peqet 196 mingdin köpirekla.
Chöchek shehrining omomi noposi 147 ming 546 neper bolup, buning ichide Hitaylarning sani 93 ming 298 neper, Uygurlarning sani peqetla 5000 din köpirek.
Böritala shehrining omomi noposi 204 ming 704 neper bolup, buning ichide Hitaylar 135 ming 381 neper, Uygurlar 33 ming neperdin köpirek, qalghanliri bolsa bashqa milletlerge mensup.
Kuytung shehrining omomi noposi 263 ning 942 neper bolup, buning ichide Hitaylarning sani 250 mingdin köpirek, Uygurlarning sani bolsa mingghimu yetmeydu ( 926 neper ).
Xihenze shehrining omomi noposi 581 ming 952 neper bolup, buning ichide Hitaylarning sani 552 ming 994 neper, Uygurlarning sani peqetla 6537 neper.
Yuqarqi iqtisadi sheherlerning ichide Uygurlarning sani birqeder köp bolghan Ghulja shehrining omomi noposi 332 ming 22 neper bolup, bularning ichide Hitaylarning sani 119 ming, Uygurlarning 160 mingdin köpirek, qalghanliri bolsa bashqa milletlerge mensup. Eger bu sheherdiki Hitay puhralirining sanigha < ishlepchiqirish qurulush armiyisi > 4 – dewiziyesining Ghulja shehride turushluq ahalisini qoshsaq, uhalda bu sheherdimu Hitay puhralirining omomi sani yenila köp sanliqni teshkil qilidu. Shundaqtimu Hitay hökümiti Ili rayonida Uygurlarning sanini tamamen az sanliq orungha chüshürüp qoyush we Uygurlarning bu chegra shehridiki tesirini yoqutush üchün, buyil 2 – ayning 26 – küni tuyuqsiz qarar chiqirip, Ili wilayitining namini emeldin qaldurdi we Ghulja shehridiki Uygurlarni bashqa rayonlargha mejburi tarqaqlashturup, ularning yerige ichkiri ölkilerdin Hitay puhralirini yötkep kélip yerleshtürüshke bashlidi.
Dimek, yuqarqi sanliq melumatlar shuni éniq körsütüp turuptuki, Hitay hökümiti < chong gherbi shimalni échish > pilanida, tamamen Sherqiy Türkistandiki Hitay puhraliri zich toplushup olturaqlashqan Sherqi we shimali rayonlarning iqtisadini tereqqi qildurushni aldinqi qatargha qoyghan. Chetelerdin kirgen we merkizi Hitay hökümiti teripidin ajritilghan mebleghlermu pütünley digüdek bu rayonlargha sélinip kélinmekte. Merkizi hökümetning iqtisadi jehettiki alahide étibar bérish siyasetliridinmu bu rayonlar behriman bolup kelmekte. Eksiche, Uygurlar zich toplushup olturaqlashqan jenobi rayonlar pütünley bir chetke qayrip qoyulghan bolup, bu rayondiki Uygur déhqanliri taki hazirgha qeder iptidayi shekilde déhqanchiliq qilip yashap kelmekte. Hitay hökümiti yuqarqi alahide iqtisadi sheherlerni berpa qilish bilen birge yene 15 chegra éghizini chetellerge échiwetti. Emma bu 15 chegra éghizining ichide Uygurlar Qorghas, Qonjirap, Torghat qatarliq birqanchisidinla cheklik miqdarda paydilinip kéliwatidu, qalghanliri yerlik helqqe tamamen yépiq bolup, bu éghizlardin tamamen Hitay puhraliri we Hitay shirketliri paydilinip kelmekte.

9. Uygurlar Nime Üchün Tebiy Bayliqlarning Échilishigha Qarshi Turidu?

Hitay hökümiti < chong gherbi shimalni échish > pilani boyiche 90 – yillardin étibaren Sherqiy Türkistanning Qaramay, Maytagh, Sherqi junghgar (Turpan – Qomul), Tarim néfitliklirige keng kölemde meblegh sélip we chetellerning meblighini kirgüzüp, néfit we tebiyi gaz ishlepchiqirishini alahide tézlitishqa bashlighan idi. Emma, néfit we tebiyi gaz ishlepchiqirishining tereqqi qilishi shu rayondiki yerlik helqlerge payda – menpet emes, belki balayi – apet elip keldi. Buning alametliri shuki, birinchidin, Yengi néfitlikler échilghanda we kengéytip qurulghanda Hitay hökümiti yerliktin ishchi qobul qilmay, tamamen Hitayning ichki ölkiliridin Hitay köchmenlirini yötkep kélip ishletti. Buning bilen yerlik helqning ishsizliqtin qurtulush ümidi tamamen yoqqa chiqti;
Ikkinchidin, yéngi néfitliklerning échilishi we bu néfitliklerge köp miqdarda Hitay köchmenlirining ishchi süpitide kélip yerlishishi bilen, shu rayonlarda turmushqa zörür kereklik bolghan yimek – ichmek we bashqa towarlarning mal bahasi shiddet bilen örlep ketti. Yerlik helqning néfitliklerde ishlewatqan Hitay puhraliri bilen riqabetlisheleydighan setiwelish küchi bolmighachqa, bazarlar pütünley Hitay ishchilarning konturolliqigha ötüp ketti. Chünki bu néfitliklerde ishlewatqan Hitay ishchilarning ayliq kirimi yerlik Uygur déhqanlirining bir yilliq kirimigha tengliship qalatti. 
Üchinchidin, yerlik qorchaq hökümetler merkizi hökümetning buyruqigha asasen, < néfit qoshunini qollash we ulargha yardem bérish > chaqiriqini otturigha qoyup, yerlik helqqe tewe munbet we menzirilik yerlerni, bagh – waran, qoro – jaylarni bésim bilen tartip élip néfitliklerdiki Hitay ishchilargha teqsim qilip berdi.
Tötünchidin, Sherqiy Türkistanda fefitliklerning keng kölemde echilishining bu rayondiki néfit mehsulatlirining bahasini töwenlitishke héchbir paydisi bolmidi. Mesilen hazir Sherqiy Türkistanda Benzen, Selerke, yeqilghu gaz, déhqanchiliqqa ishlitilidighan soliyaw yopuq ... qatarliqlarning bahasi Hitayning ichki ölkiliridin eng az 20 pungdin 30 punghgiche qimmet. Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanda ham néfit ishlepchiqirishqila ehmiyet bérip, pishshiqlap ishleshke meblegh salmighachqa, néfit mehsulatliri asasen Hitayning ichki ölkiliride ishlepchiqirilip, arqidin Sherqiy Türkistanda yuquri bahada sétilmaqta.
Béshinchidin, néfit rayonlirida Hitay puhralirining sanining shiddet bilen köpüyishige egiship, ularning ichide herhil jinayet ötküzüsh nisbitimu éship barmaqta we bu hil weziyet shu rayonning jemiyet amanliqigha éghir derijide tehdit élip kelmekte. Uning üstige ichkiridin yötkep kélingen Hitay ishchilar Uygurlarning örp – adetlirige hörmet qilmighachqa we yerlik helqqe ikkinchi sinip muamilisini yürgüzgechke, yerlik helq bilen Hitay puhraliri otturisidiki milliy ziddiyet we toqunushlar kündin – künge küchüyüp barmaqta. Dimek, bu birqatar amillar, yerlik helqte kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanning néfit qatarliq tebiyi bayliqlirini keng kölemde échish herikitige qarita naraziliq we qarshiliqini keltürüp chiqarmaqta.

10. < Chong Gherbi Shimalni Échish > - Mahiyette Bolsa Hitay Köchmenliri Üchün Zimin Hazirlashtin Ibaret

Gerche merkizi Hitay hökümiti yolgha qoyghan < chong gherbi shimalni échish pilani > din kéyin, Sherqiy Türkistangha heqiqeten köp miqdarda meblegh éqip kirgen bu mebleghler arqiliq nurghunlighan zawut, kan – karihanilar, fabrikilar qurulghan, yéngi – yéngi néfitlikler échilip, nurghun kishi üchün ishlesh imkani tughulghan bolsimu, emma yerlik helq bu imkaniyettin tamamen mehrum qalduruldi. Hitay hökümiti bir tereptin bu rayonda yuqarqidek yéngi ish imkanlirini berpa qilishqa tirishsa, yene bir tereptin Hitayning ichki ölkiliridin köp miqdarda Hitay köchmenlirini yötkep kélip, bu ewzel sharaitlardin tamamen Hitay köchmenlirini behriman qilishqa bashlidi. Hetta Hitay hökümiti Hitay puhralirni Sherqiy Türkistangha kélip yerlishishke righbetlendürüsh üchün, ichki ölkiliridiki chong sheherliride mehsus ish bejirish we meslihet bérish ponkitlirini qurup, radiyo – teliwiziye we gezit – jornallirida Sherqiy Türkistan tonushturulghan élanlarni bérip, Hitay puhralirini Türkümlep Sherqiy Türkistangha kélip ishleshke we yerlishishke seperwer qilmaqta. Mesilen, Xinhua ahbarat agentliqining elan qilghan bir hewiride, buyil 1 – aydin 2 – ayghiche bolghan mezgil ichide Sherqiy Türkistangha ichkiri ölkilerdin 600 mingdin artuq Hitay ish izdep éqip kirgen. Yerlik qorchaq hökümet we helq azatliq armiyisining Sherqiy Türkistanda turushluq qisimliri Ürümchi poyiz istansisigha mehsus kütiwélish ponkitlirini qurup, ichkiridin kelgen bu Hitay ishchilarni aptobus bilen Sherqiy Türkistanning herqasyi rayonlirigha toshup orunlashturushqa bashlighan. Ürümchi tömüryol idarisimu hökümetning chaqiriqigha awaz qoshup, yolochilar poyizining qétim sanini ashurghan. Nöwette Sherqiy Türkistanning herqaysi sheherliride Uygurlar ichide ishsizliq nisbiti shiddet bilen éshiwatqan, hetta ali mekteplernimu püttürgen Uygur yashlirimu ish tapalmay kochilarda ganggirap yürgen bir weziyette, Hitay hökümitining yuqarqidek ayrimchiliqliri yerlik helqning Hitay hökümitige we Hitay puhralirigha bolghan öchmenlikini hessilep ashurup, milliy ziddiyet we ihtilaplarning küchüyüp kétishige sewepchi bolmaqta. 
Undin bashqa yene Hitay hökümiti ichkiridin kelgen Hitay puhralirining Sherqiy Türkistanda menggü yiltiz tartip qélishigha kapaletlik qilish üchün, ulargha qarita mehsus qanun – nizamlarni chiqirip, siyasi, iqtisadi, qanuniy we ijtimayi jehetlerde ularni alahide imtiyazlardin behriman qilmaqta. Emma del buning eksiche, oqush, soda qilish üchün, yaki bashqa sewepler bilen Hitayning ichki ölkiliride turiwatqan Uygurlar huddi ikkinchi dunya urushi mezgilide Yahudiler Némis Fashistlirining kemsitishige uchrighandek bir weziyetke duch kelmekte. Mesilen, 6 – ayning 6 – küni kiche Hitayning Xian shehridiki Changan uniwersititida oquwatqan 117 Sherqiy Türkistanlik oqughuchi shu mekteptiki 2000 din artuq Hitay oqughuchining hujumigha uchrighan, weqe jeryanida 3 neper Uygur oqughuchi qattiq yarilanghan. Hitay oqughuchilar Uygur oqughuchilarni bir öyge qapsiwelip, < Xinjiangliqlar yoqalsun! > dep shoar towlashqan we Uygur oqughuchilarni tash yamghurigha tutqan. Bu weqe peqetla Sherqiy Türkistanliq bir oqughuchining ünlük awazda nahsha eytqini üchünla yüz bergen. Undin bashqa yene 3 – ayning 21 - küni Hitayning Shenjen shehride ikki neper Uygur sodiger Hitay saqchiliri teripidin naheq halda qattiq urulup, put – qolliri sunduruwétilgen, netijide Shenjenda turiwatqan 100 din artuq Uygur bu weqeghe naraziliq bildürüp sheherlik hökümet binasi aldida namayish ötküzgen idi. Ötkenda yene Beyjing shehride Qeyum Shorka isimlik Uygur yash Hitay saqchiliri teripidin rehimsizlerche urup öltürülgen idi. Uning üstige hazir Hitayning ichki ölkiliride Uygurlarni mehmanhanigha we dohturhanilargha qobul qilmaydighan, hetta bazar we magizinlardin haqaret bilen qoghlaydighan ehwallar adettiki ishqa aylinip qaldi. Buhil naheqchiliqlar Hitayning ichki ölkiliride her zaman yüz bérip kelmekte.
Huddi yuqurida bayan qilip ötkinimizdek, Hitay hakimiyitining ayrimchiliq siyasiti Hitay köchmenlirining horikini téhimu ashurup, ularning shu rayondiki yerlik helqlerge qarita halighanche zorluq – zobbuluq qilishigha we özlirini hojayin millet süpitide körüshige sewepchi bolmaqta. Dimek, Sherqiy Türkistangha séliniwatqan mebleghning keng – kölemde Hitay köchmenlirining éqip kirishige sewepchi boluwatqanliqi, Uygurlarning Sherqiy Türkistangha meblegh sélinishqa qarshi turushini keltürüp chiqiriwatqan asasliq amillarning biridin ibret.

11. Hitaylar Bilen Uygurlar Otturisidiki Iqtisadi Periq

Merkizi Hitay hökümitining Atalmish < chong gherbi shimalni échish > pilanini yolgha qoyush jeryanida yürgüzgen ayrimchiliq siyasiti, yerlik helq bilen Hitay puhraliri otturisidiki iqtisadi we turmush sewiye jehettiki periqning shiddet bilen éship kétishige sewepchi bolmaqta. Nöwette Sherqiy Türkistanda iqtisadi jehette Uygurlar bilen Hitaylar peydin -–pey ikki qutupqa ayrilmaqta. Bolupmu sheher ahaliliri bilen yéza ahaliliri otturisidiki periq kishini chöchitidighan derijide ashmaqta. Köpchilikke melum bolghinidek, nöwette Sherqiy Türkistandiki Hitay puhralirining téhminen 98 pirsenti sheher – bazarlarda, Uygurlarning noposining tehminen 90 pirsentige yéqinraqi yézilarda yashap kelmekte. Atalmish < aptonom rayon > ning qorchaq reyisi Ablet Abdurixit ötken yili 11 – ayning 24 – küni Ürümchide élan qilghan iqtisadi ahbaratida, < 2000 – yili Xinjiangda sheher – bazar ahalilirining yilliq kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 5870 yüenge, yézilarda déhqanlarning kishi béshigha toghra kélidighan kirimi 1620 yüenge yétishi mölcherlenmekte > dep körsetken we Sherqiy Türkistanning unwirsal iqtisadi körsetküchining gherbi shimaldiki 5 ölke boyiche 2- orunda turidighanliqini, buning ichide ishlepchiqirish mehsulat qimmiti jehette memliket boyiche 12 – orunda turidighanliqini bayan qilghan idi. Gerche Ablet Abdurixitning bayan qilghinidek, Sherqiy Türkistanda kishi béshigha yaritilghan ishlepchiqirish qimmiti Hitay boyiche 12 – orunda tursimu, emma kishi béshigha toghra kélidighan kirim jehette 1990 – yilidin buyan Hitay boyiche eng ahirida turup kelmekte we < Hitay boyiche eng namrat 100 nahiye > ning 20 ge yéqinraqi Sherqiy Türkistanning jenobi rayonlirida mewjut bolup turmaqta. Gerche Sherqiy Türkistan néfit, tebi’i gaz, ashliq, pahta ... qatarliq mehsulatlarni ishlepchiqirish jehette Hitay boyiche aldinqi qatarda tutup kelgen bolsimu, emma Sherqiy Türkistan helqining mutleq köp qismini teshkil qilghan Uygur déhqanlirining iqtisadi kirimida héchbir éshish körülgini yoq, eksiche yildin – yilgha töwenlep barmaqta. Mesilen, < Hoten wilayetlik partikom > ning 1999 – yilliq iqtisadi körsetküchler heqqide élan qilghan ahbaratidam shu yili Hoten déhqanlirining yilliq otturiche kirimi 820 yüenge chüshüp qélip, aldinqi yildikidin töwenlep ketkenliki bayan qilinghan idi. Undin bashqa yene Sherqiy Türkistandiki 3 milyongha yéqin Hitay puhrasini öz ichige alghan < Ishlepchiqirish Qurulush Bingtüeni > diki Hitay déhqanlarning yilliq kirimimu yerlik Uygur déhqanliriningkidin birqanche hesse üstün turup kelmekte. Mesilen, Hitay hökümiti teripidin néshir qiliniwatqan < Xinjiang yilnamisi > ning 1999 – yilliq sanidiki statiskilargha asaslanghanda, shu yili yerlik déhqanlarning yilliq otturiche kirimi 1600 yüen bolghan bolsa, < Bingtüen > qarmighidiki Hitaylarning yilliq otturiche kirimi 5639 yüenge yetken. Sheriq Türkistanda Hitay hökümiti téripidin gherezlik halda shekillendürülgen buhil periq, yerlik helqning Hitay hakimiyitige bolghan naraziliqlirini hessilep ashurmaqta.

12. < Chong Gherbi Shimalni Echish > Bilen < Qattiq Zerbe Bérish > ning Munasiwiti

Emma emiliyet shuni körsütüp turuptuki, merkizi Hitay hökümiti qozghighan atalmish „gherbi shimalni éçish“ we „Xinjiangni éçish, Xinjiangni güllendürüsh“ digendek bir qatar heriketler Sherqiy Türkistanning yerlik helqighe héçbir payda – menpeet élip kelgini yoq, eksiçe yerlik helqning menpeetlirini qattiq dehil – terüzge uçratmaqta. Sherqiy Türkistanning nöwettiki omomi weziyiti shuni éniq körsütüp turuptuki, Hitay hökümiti héçbir zaman Uygur helqini ronaq tapquzushni hiyal qilghan emes, ularning tüp meqsidi – Uygur helqining bayliqini talan – taraj qilish arqiliq, bu muqeddes tupraqning heqiqi hojayinlirini qahshal derehqe aylandurup qoyushtin ibaret. Shunga, Sherqiy Türkistan helqi Hitay hakimiyitining bu niyitini yahshi çüshengini üçün, yéqinqi yillardin buyan türlük shekiller arqiliq kommunist Hitay hakimiyitining bulangçiliq siyasitige qarshi turup kelmekte. Hitay merkizi hökümitining < chong gherbi shimalni échish > chaqiriqining Sherqiy Türkistandiki yerlik helq ichide bir tiyinliq étibari qalmi. Eksiche türlük shekil we usollar arqiliq Hitayning bu rezil pilanigha qarshi turup kelmekte. Emma kommunist Hitay hakimiyiti Uygur helqining derdige we naraziliqlirigha qulaq sélish uyaqta tursun, eksiche fashistik siyaset yüzgüzüp, özlirining pikrini we étirazlirini ténchliq usoli bilen anglitishqa tirishqan bigunah Uygurlarnim < qanunsiz diniy unsur >, < milliy bölgünchi >, < terorist > ….digendek türlük siyasi töhmetler bilen Türkümlep tutqun qilmaqta we rehimsizlerche qirip kelmekte. Mesilen, Hitay hökümiti buyil Sherqi Türkistanda < qattiq zerbe bérish > herikitini bashlighan 4 – aydin buyan, Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida 50 tin artuq Uygur < milliy bölgünchim qanunsiz diniy unsur > digen sewep bilen ölüm jazasigha höküm qilinip étip öltürdi, minglighan Uygur yuqarqidek seweplerbilen delil – ispatsizla qolgha élindi. Hetta Shanggang soda wekiller ömiki Ürümchige yétip kelgen künining özidila Ürümchide 100 din artuq kishi qolgha elindi. Dimek, Hitay hakimiyitining esli meqsidi qandaqtur Sherqiy Türkistan helqining turmushini yahshilash emes, belki < chong gherbi shimalni échish > digen niqap astida Uygur helqining bayliqini talan – taraj qilish we ularni Hitay köchmenlirining qaynimi ichide atsimilatsiye qilip tüp yiltizidin yoqutushtin ibaret. Hitay hakimiyitining Nöwette Sherqiy Türkistanda rehimsizlerche yolgha qoyuwatqan < qattiq zerbe bérish herikiti > mu mana shu rezil pilanini emelge ashurush yolidida basqan qedemlirining biridin ibaret. Ularning < qattiq zerbe bérish > obiktiwi qandaqtur < az sandiki milliy bölgünchi we qanunsiz diniy unsurlar > emes, belki pütkül Uygur helqidin ibaret.

13. < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning Bayanati Helqimizning Yürek Sadasidin Ibaret!

Sherqiy Türkistanning nöwettiki omomi weizyiti we Uygur helqi duch kéliwatqan hadisiler, < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning nime üchün Shanggang sodigerlirining Sherqiy Türkistangha meblegh sélishigha qarshi chiqqanliqining sewebini nahayiti roshen halda körsütüp turmaqta. Emiliyette bolsa < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning bu étirazi, del weten ichidiki helqimizning yürek sadasi idi. Shuning üchün dunya jamaetchiliki, bolupmu Shanggang metbuatliri Uygur helqining heqiqi iradisi ekisettürülgen buhil naraziliqni qandaqtur < cheteldiki bir Uygur teshkilatining noqul haldiki bayanati > dep qarimasliqi we Sherqiy Türkistanning heqiqi hojayinliri hisaplanghan Uygur helqining yürek sadasigha jiddi halda qulaq sélishi lazim!
Ahirida shuni eskertip ötüsh zörurki, gerche Sherqiy Türkistan helqi yillardin buyan türlük shekiller arqiliq kommunist Hitay hakimiyitige zerbe bérip kelgen bolsimu, emma Uygur qarshiliq körsütüsh küchliri hazirgha qeder Shanggang, Aumin we chetellik sodigerlerning kommunist Hitay hakimiyiti bilen birliship Sherqiy Türkistanning bayliqini talan – taraj qilishigha süküt qilip keldi. Emma wetendin kelgen bézi uchurlar, helqimizning buhil weziyetke yene dawamliq süküt qilip turiwermeydighanliqidin we yéqinda buninghga qarita bézi cheklesh tedbirlirini qollinidighanliqidin bisharet bérip turmaqta. Shuning üchünmu < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > Shanggang soda wekiller ömikini agahlandurup qoyush zörüriyitini hés qilghan idi. Chünki Sherqiy Türkistanning tebiyi bayliqliri peqetla uning heqiqi igiliri bolghan Uygur helqighe mensup, bu bayliqlardin paydilinishni oylighan herqandaq bir dölet yaki chetellik shehis ( Hitaylarnimu öz ichige alghan ) aldi bilen Sherqiy Türkistan helqining heqiqi raziliqini we testiqini élishi shert!

( Izahat: mezkur maqalida paydilinilghan matiriyallar < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > teripidin teminlendi ) 2001.06.07