Dunya Uygur Ahbarat Tori 2001

Haji Yaqup Anat

( Sherqiy Turkistan (Uyghuristan) Milliy Quruteyi Siyasi Meslihet Kengishining Reisi )

Wetendashlar ! hewiringlar bolsunki, atalmish Hitay demukratliri otkenyilining beshida 14 bolumdin ibaret “yengi esrir bayannamisi” mauzuluq bir hujjet élan qilghan idi. Hujjetning azsanliq milletlerge qaritilghan 11 – maddisi towendikichidur:
„ .... Hitay helqi bir nechche iriqlarning qoshulmisidin terkip tapqan, nechche ming yilliq tarih boyiche Hitaylar azsanliq milletlerni bashqurghan dewriler bolghandek, azsanliq milletlermu Hitayni besiwelip bashqurghan dewriler bolghan idi. Nechche ming yillar dewamida irqlar we medeniyetler bir birige qoshulup ketti we biz ayrim irqlargha nisbeten qandaq munasiwette bolush saheside tejribige ige bolduq.
Birleshken doletler teshkilatining kishilik hoquqqa tegishlik barche bayannamilirigha (kelishimlirige) asasen biz Hitaydiki barche irqi guruppilarning diniy sahedikilerni hem oz ichige alghan halda teng hoquqluq ikenlikini qet’i qollaymiz. Biz iqrqi guruppilar otturusidiki alaqilarni tuzutushning yoli – buguruppilar melum derijide oz teqdirini ozi belgulesh hoquqigha ige bolush ikenlikige we shundaqla bundaq bolushi birleshken, bayatshat Hitay doluti uchun asas boludighanliqigha ishinimiz.
Kommunistlarning dektaturluqi hemmige qaritilghan, kopchilikni teshkil qilghan Hitay kommunistlarning zalimlighini hemmidin kop his qilmaqta. Bu zalimlarni yoq qilmastin turup, azsanliq milletlerning hoquqlirini tiklesh hemmidin qiyin. Hazirqiy eng mohim wezipe demokratiye yoludiki kureshte barche irqi guruppilarning birlishishidur. Peqet demokratiye ornitilghandila azsanliq milletlerning hoquqlirini qoghdash mumkin boludu we irqi guruppilar ottursidiki alaqelilar tuzilidu.
Mustemlike hayatidiki milletler ozlirining musteqilliqi uchun urushqan dewrilerde self detirminatsiyon (milletlerning oz teqdirini ozi belgulishi) heqqidin yahshi paydilandi. Biz shuni alahide tekitlishimiz kerekki, birleshken doletlet teshkilatining barliq hojjetliridiki self detirminatsiyon ibarisi bashqa doletler teripidin besip elinghan miletlerni nezerde tutqan. Mustemlike bolmighan miletlerdin soz echilghanda birleshken doletler teshkilatning bayannamisidiki self detirmatsiyon atalmisi kuchke ige emes.
Hitay doliti uzuntarih boyiche bir biridin perqliq irqi gurpilarning birlishishidin hujutqa kelgen chong bir dolet, yeni Hitay doliti bashqilarni mustemlike qilish netijiside wujutqa kelgen dolet emes. Shuning uchunmu biz Hitay dolitidin soz echilghanda self ditirminatsiyon atalmisining hata tepsir qilinishigha qarshimiz. Chunki bu atalmining hata ishlitilishi tertipsizlik we hetta palaketlerge yol achidu.... „
Mana bu Hitay demukratlirining azsanliq milletlerge qaratqan tup siyasiti, towende bu maddini tehlil qilip baqayli:
1. Hitay demukratliri: „Hitay helqi birnechche irqlarning qoshulmisidin terkip tapqan...“ dep millet atalmisining ornigha „nesildash – irq“ atalmisini qollanghan. Ata chin dep atalghan Dr. Sunjungsen efendining „Uchmeslek“ telimatida millet atalmisi ornigha „nesildash“ atalmisi qollunulghan idi. Dimek Hitaydiki barliq Hitay emes milletlerning milliti inkar qilinip nesildash atalmisi astida Hitaydiki 56 milletni bir millet atimaqchi. Bu nuhtida Hitay demokratliri Hitay kommunistliridinmu eship shewenizim patqigha patqan. Shunga nezirye we ilmi jehettin Hitay demokratliri bilen ish birliki qilish oz millitimizni inkar qilghanliq hisaplinidu.
2. Bayannamida: „... Hitaylarning azsanliq milletlerni bashqurghan dewriliri bolghandek, azsanliq milletler hem Hitaylarni besiwelip bashqurghan dewriliri bolghan idi...“ deyilgen. 5000 yilliq tarihida 18 handan, ikki jumhuriyet seltenet surgen Hitayda Qitanlar, Jurjutlar, Monggullar, Manjulardin ibaret 4 Hitay bolmighan milletler Hitayni 800 yil idare qilghan idi. Hitaylar bashqa milletlerni 4200 yil idare qilghinida besip almay idare qiptimish, azsanliq milletler Hitayni „besiwelip“ idare qilghanmish, qaranglar bu mentiqni ! ozlirini demokrat dep atiwalghan bu Hitaylar milletlerning munasiwitige mushundaq qarisa, ularni demokrat digili bolamdu? Bu istila menisidin bashqa nerse emes.
3. “…. Nechche ming yillar dawamida irqlar we medeniyetler bir birge qoshulup ketti…” diyilidu bayannamida. Durust, Hitay tarihida, dunya tarihida, shuningdek Sherqiy Turkistan tarihida medeniyetler, irqlar bir birge qoshulghan zamanlar boldi. Lekin Hitaylar Turki helqlerni ozmedeniyitige tamamen qoshup kitelmidi. Chunki, tili, dini, irqi, orpe – aditi bashqa bolghan Turkiy irqqa mensup Uygurlar hazirghiche bir millet supitide Sherqiy Turkistanda yashimaqta. Bundin keyinmu yashaydu, ebedi yashaydu. Biz Hitaylarning nesildeshi emes. Biz Turk neslidinmiz. Irqimiz Turk, dinimiz islam, wetinimiz Sherqiy Turkistan.
4. …. “ Biz ayrim irqlargha nisbiten qandaq munasiwette bolushimiz saheside bay tejirbige ige bolduq ….” diyilgen. Toghra, hiliger Hitaylar tarihtin beri yeni Hunlar, Koktukler, Uygurlar... dewridin tartip taki hazirchiche, ajiz waqitlirida qiz – chokanliri, yipek malliri we hayinlerni setiwelish bilen, kuchlengen waqitlirida qelich – neyziliri bilen bashqa milleter bilen munasiwet qilishtin ibaret bay tejribige ige boldi. Hitaylar istilachiliq tejribisige bay bolghan bolsa, istilagha uchurghuchi milletlermu bosh yatmidi. Bularmu istilagha qarshi kuresh tejirbisige bay boldi. Ottuz millyon Sherqiy Turkisatn helqi bir yerim milyard nopusqa ige Hitay dolitining istilasigha qarshi kokrek kirip otturgha chiqmaqta. Bir nechche ming yilliq kuresh tejirbisige yolunup, Hitay mustemlikichilirige qarshi kuresh qilmaqta. Bizning korushimiz mustemlikichilikke, istilachiliqqa qarshi musteqilliq korushidur. Musteqil jumhuriyitimizni eslige kelturush korushidur.
5. .... „ Birleshken doletler teshkilatining kishilik hoquqqa tegishlik barche bayannamilirigha ( kelishimlirige “ asasen biz Hitaydiki barche irqi guruppilarning diniy sahenimu oz ichige alghan halda teng hoquqluq ikenlikini qet’i qollaymiz....“ deyilgen. Bu yerde Hitay demokratliri konkirit heq – hoquqlarni tilgha elishtin ozlirini tartqan. Peqet dini saheni tilgha elip, siyasi, iqtisadi, medeni we bashqa heqlerni tilgha almay mesilini abistirakit halda otturgha qoyghan Hitay demokratliri heqiqi demokrat bolghan bolsa, azsanliq milletlerning eqelli insan heqlirini tilgha alghan bolatti.
6. Irqi goroppilarning (milletlerning) ottursidiki alaqilarni tuzutushning yoli ustide tohtalghanda qarangla nime deydu: .... „ Bu guruppilarning melum derijide oz teqdirini ozi belgulesh hoquqigha ige bolush ikenlikini we shundaqla bundaq bolushi birleshken, bayashat Hitay doliti uchun asas bolidighanliqigha ishinimiz... “ deydu. 

Qedirlik wetendashlar! Dawayimizning mohim mezmuni bu, Hitay demokratliri Hitaydiki irqi guruppilarning ( yeni Hitaylarning bashqa milletlerning ) alaqilirini tuzutushning yoli – guruppilar (milletler) ning oz teqdirini ozi belgulesh heqqi „melum derijide bolsun“ tuluq derijide bolmisun. Shuningdek bu alaqilarni tuzutushning yoli „birleshken we bay Hitay doliti“ uchun bashqa milletler oz musteqilliq heqliridin wazkechip, Hitay dolitidin ayrilmasliqi, hernerse bay Hitay doliti uchun bolushi kerek deydu. Dimekchiki, azsanliq milletler self ditirmatsiyon heqqide toluq paydilanmay, birleshken, bay Hitay doliti ichide yashash uchun self dimirtatsiyon heqqide qismen, melum derijide, cheklik paydilininglar, musteqil bolumiz dimenglar, yenila Hitayning qoli bolunglar! .... digenliktur. 
Milletlerning ozteqdirini ozi belgulesh heqiqi – bir milletning bashqa bir milletning hokumranliqi we mudahilisige uchrimastin, ozteqdirini ozi belgulesh heqqidur. Bu millet shunasliqning shuningdek helqara qanunning milliy mesilililerni helqilishtiki asasi prinsipidur. Her millet birlikte yashash we ayrilip yashash heqqige ige. Bu prinsip milliy ezish we ezilishke qarshi turushning keskin ipadisi bolup, meqsidi jahangirlarning, mustemlikichilerning ezishini aghdurup tashlap, milliy azatliqni qolgha kelturushtin, demokratik, barawerlik prinsipliri asasida birleshmektin we ayrilmaqtin ibarettur.
7 . Kommunist diktatursi ustide tohtalghanda: „.... Hitay kommunistlirining zalimliqi heddidin ashti…. Buni yoqutush uchun barche irqi guruppilarning birliship kuresh qilishi lazim….“ diyilgen. 
Bu mesilide biz Uygurlarning qarishi Hitay demokratlirining qarshi bilen ohshash emes. Chunki Hitaylarning kommunist bolsun, demoktarliri bolsun, silerning dolitinglar bar. Silerning korushinglar hakimiyetni qolgha kelturush kurushi. Bizning korushimiz musteqilliq kurushi bolup, her reng, her shekildiki Hitay mustemlikichilirige qarshi turup, wetinimizni azat qilip, musteqil Sherqiy Turkisatan jumhuriyitini eslige kelturushtin ibarettur. Kurishimizning mezmuni we meqsidi perliqtur.
8 . Bayanatta: “…. Peqet demokratiye ornutulghanda, azsanliq milletlerning heq – hoquqlirini qoghdash mumkin bolidu we irqi gurppilarning ottursidiki alaqilar tuzulidu…” diyilgen. Hitay demokratliri bayannamida mudaq yazghini bilen ularning esli meqsidi bundin birnechche yil ilgiri otturigha qoyulghan idi. 5 , 6 yil burun Amrikidiki hitay demokratliri Sherqiy Turkisatn mesilisi heqqide bir siyasi sohbette: “ Bugunki dunyada demokratiye, insan heqliri hemme kishining quluqigha chirayliq anglinidighan, hoshaqidighan atalmidur. Buning uchun hazir barche imkanlardin paydilinip, Xinjianggha adem kochurush kerek. Hitaylarning nopusi Uygurlarningkidin ashqanda demokratiye mesilisini otturgha qoyush kerek. Uchaghda Hitaylar mutleq kop awazgha ige bolimiz, saylamda biz Hitaylarning oyi kop bolghantin Hitaylar utudu, bu chaghda Uygurlargha peqet Qeshqerla qalidu, bashqa yerlerning hemmisi Hitaylarning boludu… ” dep hulase chiqirilghan idi. Dimek Hitay demokratliri bolsun, Hitay kommunistliri bolsun hemmisi bir janggalning chilboriliridur. 
9 . Bayannamida yene: “…. Mustemlike hayatidiki milletler ozlirining musteqilliqi uchun urushqan dewrilerde self ditirmatsiyon heqqide yahsi paydilinildi. Biz shuni alahide tekitlishimiz kerekki, birleshken doletler teshkilatining barliq hojjetliridin self ditirmatsiyon ibarisi bashqa doletler teripidin besiwelinghan milletlerni nezerde tutqan, mustemlike bolmighan milletlerdin soz echilghanda, bu atalma kuchke ige bolmaydu. Hitay doliti uzun tarih boyiche bir birliridin perqliq irqi guruppilarning birlishishidin wujutqa kelgen chong bir dolet, yeni Hitay doliti bashqa milletlerni mustemlike qilish netijiside wujutqa kelgen dolet emes. Shuning uchun biz Hitay dolitidin soz echilghanda, self detirmatsiyon atalmisining hata tepsir qilinishigha qarshimiz, chunki bu atalmining hata ishlitilishi tertip sizlik peyda bolushqa we hetta palaketke yol achidu …” diyilgen.
Ahtalmish Hitay demokratliri bayannamisining 11- maddisining ahirqi bolumide ozlirining Hitay shiwinisligi, Hitay impiryalizimi, Hitay mustemlikichilik terepdarliqidin ibaret sahta demokratik epti – beshirisini intayin ochuq halda dunya helqige ozlirini ashkarilidi.
Bu bolumning beshida: “…. Mustemlike hayatidiki milletler ozlirining istiqlal urushlirida self ditirmatsiyon heqqide yahshi paydilandi” dep, mustemlike hayatidiki milletlerning self ditirmatsiyon heqqidin yahshi paydilanghanliqini etirap qilidu.
Bu demokratlar ezilgen milletlerni biri bashqa doletler terpidin besip elinghan milletler, yene biri mustemlike bolmighan milletler dep ikkige ayrighan. Birleshken doletler teshkilatining hujjetliridiki self ditirmatsiyon ibarisini bashqa doletler besip elinghan milletlerge uyghun bolup, mustemlike bolmighan milletlerge uyghun emes dep, Afriqa – Asiyediki musteqillikke erishken sabiq mustemlike ellirini birinchi ellerge kirguzup, Hitaylar teripidin besip elinghan we hazirghiche heqiqi mustemlike hayatini kechuriwatqan Sherqiy Turkistan, Tibet, Monggol, Manjur we bashqa Hitay mustemlikisidiki milletlerni mustemlike bolmighan milletler katogoryisige kirguziwalghan. 
Bu intayin uchchighachiqqan siyasi ehlaqsizliq bolup, mustemlikichi Hitay impiryalistlirining malaylirighila budaq sepsetelerni bazargha salidu halas!
Melumki, Hitay doliti uzun tarihtin beri milletlerning ihtiyari birlishishidin hujutqa kelgen bir dolet bolmastin, Hen handanliqining hokumrani Wudi zamanida ( M .E 140 – M . B 87 – yillar ) din bashlap hazirgha qeder 22 esirlik bir zaman ichide bashqa milletlerning yerini zorluq bilen besiwelip, mejburi shekillengen tajawuzchi, mustemlikichi, kuchliktin qorqudighan, ajizni bozek qilidighan, tipik sherq impiryalizimdin ibaret qanhor bir dolettur. Tarihi emeliyet shundaq turughluq atalmish Hitay demokratliri: “Hitay doliti bashqa milletlerni mustemlike qiliwelish netijiside wujutqa kelgen emes, shuning uchun Hitay dolitidin soz echilghanda, self ditirminatsiyon atalmisining hata tepsir qilinishigha qarshimiz....” deydu. Dimek, Hitay demokratlirining esli meqsidi, epti beshirisi otken yil elan qilinghan we biz terjime qilip elan qilghan, tehlil yurguzgen ( Yengi esir bayannamisi ) da tolumu ochuq gewdilengen. 
Bu yerde otken esirning yerimida bolghan we mauzuyimizgha alaqidar bolghan bir weqeni eslitip otmekchimen: 
1952 – yili Sherqiy Turkistanliq 100 din artuq her millet motiwer zatlirini ( demokratik zatlar ) nami bilen Hitayning ichkir olkulirige ziyaretke elip bardi, bu omekning ichide Uygur helqining isil perzenti, istiqlal mujahidi, 44 – yil omurini turmide otkuzgen merhum Abdul Eziz akimu bar idi. Weten milletning markiliq haini burhan shehidi olkuluk hokumet reisi, Seypidin Eziz muawin reis idi. Seypidin esheddi milletchi Abdul Eziz Mehsumni ziyaret munasiwiti bilen korushturup sohbetleshturushni, bu arqiliq Abliz Mehsum akini hokumet terepke tartishni oylaydu – de, bash ministiri Zhuenleyge het yezip, Abliz Mehsumni Maozedung bilen kurushturushni iltimas qilidu. Maozedung iltimasni qobul qilip omek Beijinggha kelgende Abliz Mehsumni qobul qilidu. Sohbetke Maozedung Zhuenley, Abliz Mehsum aka we terjimanliq supiti bilen Ibrahim Muti’ilar qatnishidu, sohbet bashlinidu, sohbet dewamida Maozedung Abliz Mehsumdin „.... Xinjianggha chiqqan hazirqi Hitaylar bilen burunqi Hitaylar arisda perq barmu ?“ dep soraydu, hoshametchilerdin „Hazirqi Hitaylar burunqi Hitaylardin kop yahshi“ digen sozni tola anglap adetlinip qalghan Maozedunggha toghra sozluk, qeyser Abliz Mehsum aka „qizil it, qara it, hemmisi bir it “ dep jawap beridu. Renggi tatirip ketken Maozedung Zhungenleyge qarap, „sohbet taman“ deydu – de chiqip ketidu. Rehmetlik Abliz Mehsum aka ekis kursiyeni tugutup, Sherqiy Turkistangha qaytip kelgendin keyin jasus Urumchi sheherlik saqchi idarisining bashliqi we partiyekom muawen sekritari Memtimen yusupning oydurup chiqqan atalmish bir „eksil inqilabi teshkilat“ qa baghlap qamaqqa alidu. Abliz Mehsum aka 15 yilliq qamaq jazasini tugetkendin keyinmu qoyup berilmestin Shahyardiki turme lagirigha ewetilidi, biz birge iduq. Keyin yene 10 yilliq jaza kesilip jazasi toshmastin wepat boldi. Merhum Abdul Eizi Mehsum yerim esir burun Hitayning milletchi demokratliri bolsun, kommunistliri bolsun hemmisi bir Hitay dep hulasilighan idi. Buning menisi Hitaydin bizge yahshiliq kelmeydu. Yegane yol istiqlal yolidur. Dimekchidur. 
Yene shu Abliz Mehsum aka 1947 – yili Uygurlar ichide birnechche siyasi goruh shekillengen chaghda “…. mening tengrim ma’buttur, Mesud emesdur, mening Allahim Aheddur, Ahmet emesdur ” dep, ozining bu goruhlarning sirtida, peqet istiqlalchi ikenlikini millitimizge bildurgen idi. ( Shu yilning “Xinjiang geziti” , “Erik geziti” gha qarang ) Abdul Eziz Mehsum akining bu pikri bugunmu Sherqiy Turkistan helqi bolupmu muhajirettiki mujahidlirimiz uchun eng uyghun yoldur. 
Wetendashlar! Hitay demokratliridin umid kutmenglar! Ular helqara sehnide bizdin paydiliniwatidu, eger Hitay demokratliri heqiqi demokratchi bolsa, Hitay mustemlikiside yashawatqan milletlerning self ditirmatsiyon heqqini shertsiz tonisun! Biz eslige kelturmekchi bolghan Sherqiy Turkisten Jumhuriyitini etirap qilsun! Shundila teng hoquqluq halda ular bilen ish birliki qilish mumkin. Eksi halda ular bilen ishbirliki qilish mumkin emes. 
Ahirda yene bir qetim tekrarlaymizki, biz „Sherqiy Turkistan ( Uyguristan) Milliy Qurulteyi “ bolush supitimiz bilen her reng her shekildiki mustemlikichilikke qarshi turimiz, putun dunyadi Sherqiy Turkistanliq (radikal) heqiqi milletchi, mujahid yashlarning „Hitaylar bilen teng hoquqsiz kilishimlerni imzalashqanlar Sherqiy Turkistan helqining wekili emes, belki weten milletning hayinliri! “ digen murajetke qoshulimiz we qollap – quwwetleymiz !