Dunya Uygur Ahbarat Tori 2001

Qumdiki Bowaq

Jasus Kim?

Qaratagh Neshriyati – Qumul

Munderije

1. Turmide
2. Yengi Herket Pilanliri
3. Herbi Halettiki Sheher
4. Bir Xitay Chujangning “Pajiesi” ni Pilanlash
5. Qayta tuzulgen Pilan
6. Kamirdiki Sohbetler
7. Demogratchi Xitayning Esli Gherizi
8. “Yengi Kelin”
9. “Yengi Ay” Qoshuni
10. Gulbahar
11. Xasiyet
12. “Yanchuqchi”
13. Elwida
14. Ozgirish
15. Yengi Ishlar
16. Imin Herikette

“Uyghur Aygha Chiqti”

        “Toge Kordungmu?
                        Yaq, Kormidim!”

                          _ Dohmushtikilerning sohbitidin

Alem kemisining derizisidin payansiz ketken Tektimakan cholligi goya insan ayighi tegmigendek ilan baghri sozulup yatmaqta idi.

U, alem kemisi ichide sel tewrinip qoyup, eynek bash kiyimi ichidin udulidiki qatar – qatar tizilghan her xil renglerdiki kunupka – signal lampuchkilirini bir qur kuzitip chiqti. Herxil xrustal ekranlardiki tinmay ozgirip turghan kordinat siziqliri rakitaning uchushqa teyyar halgha kelgenligidin bisharet berip turatti.

U, intayin hayajan bilen ahirqi minutlarni kutmekte idi. Uning chirayi yenidiki hemraliriningkidin endishilik korun’gendek qilsimu, uning qoruq basqan yuzliri hayajan, xoshalliq, meghrurlinish, ensiresh, ... qataridiki qalaymaqan hessiyat alametliri bilen tolghan idi. U, wetini Sherqi Turkistanning tunji alem kemisi ichide ka’inat boshluqigha uchushning eng ahirqi peyitlirini xoshalliq we endishilik bilen kutmekte idi. “Mana qara, bizningmu sun’i hemirayimiz, hetta alem kemimiz bolidighan kunler kelidiken – he!” – U, hayajan bilen kulumsirep qoydi.

Uning yurek herkiti barghansiri tezliship, jiddilishishke bashlidi. Yuz – kozlirimu bir qizirip, bir tatirip uni ensiritishke bashlidi. “Yashan’ghanlighimning alamitimu – qandaq? – Tetqiqat guruppisidikiler uning bu alem sayahiti uchun alahide zor kuch chiqarghanlighini mukapatlash yuzisidin, tunji uqushqa uni mes’ul qilip qararlashturghanidi. – Buning hoddisidin chiqalarmenmu? – U, ensiresh bilen ornida qimirlap qoydi. – Xudayim manga medet bergeysen!” – dep ozini ozi righbetlendurushke tirishatti.

“Uchush teyyarlighi tamamlandi! ... On, ... toqquz, ...” – Keynige sanash bashlan’ghanidi.

Uning yurigi teximu kuchluk dupuldeshke bashlidi. “Xudayim, kuch – quwwet ata qilghaysen, – Amin!” – dep du’amu qiliwaldi. Uning hayajini cheksiz xoshalliq bilen arliship ketkenidi. Intayin lezzetlik dunyagha kirip qeliwatqandek, ozini dunyadiki birdin – bir bexitlik insandek his qilishqa bashlidi.

“... tot, ... uch, ...”

Endi u, xoshallighidin hayajanlinip opkisi aghzigha tiqilip qalghandek bolup ketti.

“... ikki, ... bir, ...”

Birdinla koz aldi yurup illiq, huzurluq bir muhitqa kirip qalghandek, cheksiz xoshalliqtin yurek soqushlirimu toxtap qalghandek bilinmekte idi. Uning uchun guya waqit toxtap qalghandek, ene shu bexitlik halitide menggu qalidighandek hisiyatlarda bolmaqta idi: “Nime digen lezzetlik minutlar bu! – Pichirlap qoydi u, _ Jennetke   kirip qalghandekla bexitlik his qilmaqtimen. Yaki rastinla jennetke kitiwatamdim – qandaq? – Cheksiz bexitlik hisiyat ichide kelime shhadet yengiliwaldi, - La Ilahe Illallahu, Muhemmidin Rosolillah!”

“Gulduuur!”

U, qattiq bir silkilnishni tuyghandek qildi. ...

Kariwatta yatqan bu kiselning yenida olturushqan yiziliq ikki boway, yatqan kiselning bughuq xiqirashliridin kiyin chiqarghan awazigha diqqet qilishti:

“... La Ilahe Illallahu, Muhemmidin Rosolillah!”

“Jim, bichare shahadet yengilawatidu!” – didi bowaylardin birsi, hemde her ikkila boway orunliridin turushti. Yatqan kisel kuchluq bir silkilinip jimip qaldi.

Sel kutup turghandin keyin yanda ore turushqan buwaylardin birsi aldigha ingiship turup yatqan kiselning aqirishqa bashlighan uruq biligini tutup kordi:

“U ketti, uni Allah rehmet qilsun!” – didi. İkkisi miyitning aldida turup uzundin – uzun’gha pichirliship du’alar uqushti. Andin miyitning ingigini qoshturup bolup, ustini aq kirlik bilen yipip oydin chiqishti.

Kitiwitip bowaylardin birsi yenidikisige didi: “Bu bichare shunche yiraq yerlerdin kilip yap – yalghuz tirikchilik qildi. Axiri mushuning uchunmu bunche yerlergiche kelgen bolghiymidi?”

“Kelgen yirini nime digenti? – soridi yene bir boway, - Turkistanmu – Turkmenistanmu? U yerlerni bekla yiraqta diyishidu, shundaqmu?”

“Bichare texi aldinqi kunigichila ishlep yuretti. – didi buwaylardin birsi, _ Bugun pishin’ge chaqirghili kirmisem, uning aghrip yitip qalghanlighini nedinmu bilettuq, hey bichare!”

“Rast digendek, kelime shahadet eyitqinidin keyin nimishke shunche qattiq silkilinip ketti?” – dep soridi bir boway yenidikisidin.

“Jan chiqiwatqinida shundaq bolidu diyishidiken. – didi bowaylardin birsi jawaben, _ Bichare halal ishligini uchun imani bilen ketti.” – dep, ikkisi tengla tekbir kelturushup doxmushtiki yiza meschitige yurup kitishti. ...

Qaysi bir yurtdishimiz shunche tatliq tamaliri bilen qaysi bir elning chet bir yizisida ene shu shekilde u alemge ketti. Yene qanchilighan yurtdishimiz ene shu xildiki ulughwar ghayiliri bilen yene nelerde u alemge kitiwatidighandu?!

Hey, Bichare Uyghurlar!

Turmid

“Hepileshmigin erbap bilen,
Eplep salar her bap bilen.”
__ Uyghur Maqalisi

Qasim, turme kamirining ottursida daq simont yerde ongdisigha yatatti.

U, sella qimirlap qoyghandek qiliwidi, minglighan yingne putun wujudigha birla waqitta teng sanchiliwatqandek, bedenliri ot bolup yenip ketti: “Wayjan” – dep bosh ingirap qoydi. Qasim titiwitilgendek aghrip kitiwatqan bedinini heriket qildurmay jim tutishi kirekligini his qildi.

U, qachanlardin biri bundaq hushisiz yatqanlighini zadila esliyelmidi. Ushtumtut bashlinip ketken aghriq, uttur berip mingisigila taqalghanidi: “Hushisiz yetiwergen bolsammughu – kashki!” – dep ozige ozi ghudungshup qoydi. Uning wujudida bir – birsige oxshimaydighan herxil heryangza aghriqlar aylinip yuretti. U diqqet bilen tingshighan idi, bedinidiki eng kuchluk aghriqning miq qeqilghan hushighidin kiliwatqanlighini pemlep qaldi: “Qeni aghrighine, aghriqning eng nochisi sen oxshaysen. Aghri, teximu qattiq aghri, qolungdin kelse aghriwirip mini qaytidin hushumdin ketkuziwet! – Qasim nerining bekirek aghriwatqanlighini his qilsa, shu yerige xitap qilatti. _ Sen bala tekken beden, manga aghrip berishtin bashqa nime qilalayitting! Sen aghrishnila bilisen, aghrighine qeni, yene qanchilik aghriyalaysenkin!” ...

U, qandaqlar qilip aghriqlirini untup eslimiler dunyasigha gherq bolup ketkenligini sezmeyla qalghanidi. Uning xiyali nimishqidu tunji heriket bashlishigha bahane bolup bergen bir qitimliq ichi surush weqesini esleshke ketkenidi. U kunki weqe herqanche kulkilik tuyulsimu, Qasim, shu qetimqi ichi suruish weqesige ming qitim rexmet eytatti. U kilishmeslik weqesi, uning uzun yilliq pishqedem mexpi heriket jengchisige aylinishigha tunji sewep bolup qalghanidi. ...

Qasim, bir kunisi bashliri tashtek chingqilip aghrighan halda uyghandi. “Axsham olturushtin saet qanchilarda tarqalghan bolghiyduq? Oyumge qachan we qandaqlarche kelgen bolghiydim? – U, shunche tiriship esleshke urunup baqqan bolsimu, hich nimini isige alalmidi. – Birer kilishmeslik bolmighandu her halda, bu yeqinlarda mestligimde daim reswa bolup kitidighanla bolup qiliwatimen.” – U, ozige ozi ghudungshup qoyup beshini yotqinigha teximu ching purkidi.

Beshining aghrishi barghansiri eghirliship kozige zadila uyqa kelmidi. Qasim, axshamqi olturush menzirisini qayta esleshke tirishiti. Shunche tirishipmu axshamqi olturushta qanchilik ichiwetkenliginimu esliyelmidi. Adem beshigha birer potolkidin dachuy bar idi dep oylidi Qasim, ularning tugep – tugimigenliginimu esliyelmidi. “Awal shu haraqning chishini cheqishning amalini qilmisam bolmidi, bu qetim haraq xeli bek chishleptu mini.” – dep ornidin mejbori turup, soghoq suda yuz – kozini ghil – palla bir nemleshturiwilip, tunush tungganning lengpungxanisigha yurup ketti. ...

Kuchida xelidin beri aylinip lengpung – siriqash, suyuqash – pintanglarni ichip baqqan bolsimu ongshilip kitelmigen Qasim, bir yerige kilip qursighi aghrip qistap qalghanda, uyaq – buyaqtin hajethana ahturup terep – terepke chepishqa bashlidi. Ming teste bir kucha hajethanisini tepip pul toleshkimu ulgurmey uchqandek kirip aram tapti. Sel jayigha chushkendin keyin, ishiktiki miqqa esighliq turghan qara poltilin xaltigha kozi chushti. Ixtiyarsizla qolini uzartip sirtidin tutup koriwidi, qoligha kitab – depterge ohshighan birnimiler urulghandek qildi. Xaltini qoligha ilip ichidin nipiz qara tashliq we qeliniraq zengger tashliq ikki kitab chiqardi:

“Musteqillighimizdin Umid Barmu?”

“Ya Musteqilliq – Ya Olum!”

“Nime dimekchisen yene! – dep ghudungshup qoydi u, - Shunche weyrane halgha qelip turupmu umidim bar dimekchimusen!”

Qasim, Uyghurche kitab uqimighinigha xeli yillar bolup ketkenidi. Shunga u, bu kitablarnimu perwasizliq bilen xaltisigha selip, ishini putturup kuchigha chiqti. Sesiq tamakisini chekkech bir haza kucha aylandi. Bugun shenbilik dem ilish kuni bolghachqa, kuchilar mighildap ketkenliktin, qista – qistangda aranla mangghili bolatti. “Yigirme yil awal bu kuchilar nime digen azade idi – he!” – dep ghudungshup quyup, yingidin aghzigha qisturghan tamakisini tutashturush uchun bir qolida chaxmaq chiqip kilishturelmey, qolidiki qara xaltini bilikige otkuziwitip turup isige keldi: “Bu xaltini nimishke eliwaldim?” – Etirapigha qarap exlet tashlighidek birer yer tapalmay yolini dawam qildi. Bir hazadin keyin ishigining aldigha kelip qalghininimu sezmey qaldi.

Oyige kirip ozini kariwitigha etip kozlirini yumdi. Bu arida, bir qolida heliqi qara xaltini tutup yatqanlighini eslep, asta bir parche kitabni chiqirip irincheklik bilen perwasizlarche waraghdap qoydi. Bezi betlirige shundaqla koz yugurtup qoyup, guya Uyghurche uqushni untup qalghan – qalmighanlighini sinighandek qildi. Andin bu kitablarni yandiki tompuchkining ustige tashlap qaytidin kozini yumdi.

Qasim, tuyuqsizla ornidin chachirap turup ketti!

“...Uchey – Baghrilirini chuwiwiteyli! ...”

Kitabtiki bu qurlar uninggha endila tesir qilishqa bashlighan idi. U derhal heliqi kitablarni qaytidin qoligha aldi. Her ikkisidila aptor ismi ornigha “Izchimen” yezilghanidi. U, herqanche oylapmu bu xil texellustiki birer aptorni isige alalmidi. “Izchimen, yaki shu IZ romanining birer parchisimu qandaq? Bir yilliri Xitaylar u romanlarnimu koydurimiz diyiship yurgendek qiliwatatti. – Kitablarning u yer – bu yerini oqup baqti, _ yaq, bu bashqa bir kitabtek qilidu!” – dep, qara tashliq kitabni bashtin uqushqa kirishti. Uning tenchliqqa konup ketken yurigi qorqushtin barghansiri kuchluk dopuldep soqushqa bashlidi. “Nime digen qorqunushluq gepler bu!” – Qasim bunche hayajanlanduralighidek birer Uyghurche kitab oqup baqmighili uzun yillar bolup ketkechke, bu kitablarni resmila uqushqa kiriship ketti. Oqup bir yerlirige kelgende qayil bolush ipadisi bilen bash lingshitip qoysa, yene bezi yerlirini qaytilap oqup kitetti. Hetta bezide hayajanlinip ornidin turupmu kitetti: “Toghra deydu bu Izchi digini!” – dep oziche ghungshupmu qoyatti. Yene bir yerlirige kelip olturup chongqur oygha pitipmu qalatti.

U, axiri bu ikki kitabni oqup putturiwetti. Eng axirqi bir tal tamakisini chiqirip chekkech, un – tunsiz bir haza olturup ketti. Andin bu kitablarni qaytidin qoligha elip aldi – keynilirini orup – chorup qarashqa bashlidi. İchidiki sadde sizilghan xerite – resimlergiche, muqawilirigiche diqqet bilen kuzitip chiqti. Bu ikki kitab, uni xeli obdanla jelip qiliwalghanidi. Qasim xeli yillardin beri bunche birilip kitab oqup baqmighanidi. Shunga u, bu kitablarni zadila qoldin chushurgisi kelmeyitti. “Ufff!” – qilip bir ulugh – kichik tiniwilip ornidin turdi. Tuyuqsiz beshining qiyishidin qorsiqining bekla echip ketkenligini his qildi. Saetige shundaqla bir qariwidi, chuchup ketti: “Way – woooy, tang etipla qaptughu! Toxta, awal az – paz bir nimiler qilip yewalay.” – dep, kitablarni awaylap bir chetke qoyup ashxana oyige qarap mangdi. Bu arida sel ensirep tashqaqi ishigining taqalghan – taqalmighanlighini bir tekshurup qoyup tamaqqa tutush qildi. “Heqiqetenmu qorqunushluq kitablar” – dep konglidin otkuzdi tuxum qorup turup.

“... Wetinimizni besip yatqan barliq Xitay tajawuzchiliri bizning eng esheddi milliy dushminimiz! ... Shundaq iken, bu dushmenlerni eng eghir wehimilik mexpi heriketlerni yaritip qorqutup qoghlash ishi, bizning bugunki bash tartip bolmaydighan birdin – bir wezipimiz! ...”

Qasim chay ichkech olturup, beshidin otkuzgen menisiz hayatini esleshke bashlidi.

Gerche u, baliliq dewride uqushtin bash koturelmey bengwashliq qilishqa waqit chiqiralmighan bolsimu, yengi oylen’gen yilliridin bashlap turmushning lezziti ichige petishqa bashlighan idi. Keyinki yillarda yene nimishqidu buningdinmu zirikip, keypi – sapaliq hayat ichige petip ketiwatatti. Shunga, bir balisini yitim qilishqimu chidashliq berip, aile hayatidin keypi – sapani ustun korup ayalidin ajriship ketken idi. Boytaq qalghinigha xeli yillar bolghinigha qarimay, qaytidin resmi oy – uchaqliq bolushni zadila xiyaligha kelturmigenidi. “Oy tutushning nimisige heweslinimen? – deyitti u oz – ozige, _ Etigen tur, ishinggha mang. Axshimi kel, yotqan’gha kir. Bek bolup ketse haywani qiyapette bir – biringni yalash. ... zirikip qalsang menisiz jidel chiqar, ‘ishekke kuchung yetmise ur toqumni’ digendek, jemiyettiki naheqchilikler, besimlar we ongushsizliqlar derdide kirip ya ayaling bilen jidellesh, yaki bolmisa balangni azarla! ...” – Qasim, bundaq turmushtin eghir mest boliwilip bularning hemmisidin waqitliq bolsimu xali bolushni ewzel korgenidi.

Eslide u, bundaq bengwash birsimu emes idi. U, yashliq dewriliride derislirining eghir yukidin herqanche bash koturelmigidek qilsimu, yenila waqit chiqirip edebiyat, tarix, psixologiye, jemiyetshunasliq we pelisepege dair bilimlerni sharait yar berse mektepte, sharait yol qoymighanda kitab – jornallardin uginetti. Hetta dini, milliti we yurtigha dair melumatlarni herxil gheyri resmi yighilishlarda, olturush – sohbet sorunlirida alahide heweslinip ugen’genidi. Bu jehette millitim, wetinim uchun dep bezi ilmi maqalilarni, terjime kitablarnimu ilan qilishqa tiriship baqqanidi. Hetta bezide muwapiq sorunlargha kirip qalghinida millitim, wetinim dep joza mushlap sekrep kitidighan joshqunluq yillarnimu yashighan idi. Bu xil sohbetlerning beziliride alahide umidwarliship, wetini etila musteqil bolup kitidighandek hayajanliq kunlerni yashisa, yene bezide guya bu weten, bu millette qilchimu umid qalmighandek hislarghimu kirip qalatti. Qisqisi, Qasim bu jushqunluq yillirida millitining, wetinining Xitay tajawuzqiliridin qutulushi uchun qilchilik birer ilgirlesh ehtimalini his qilalmay kelgenidi. Buning del eksinche, wetini Hitay tajawuzchiliri teripidin kundin kun’ge eghir ayaq asti qilinip, burun ata – bowilirimizning qan bedilige kelgen nurghunlighan heq – hoquqlirining Hitay tajawuzchiliri teripidin bikar qilinishi, eng wehimiligi – Hitay tajawuzchilirining hessilep artip kitiwatqanlighi uni bekla ensiritip kelmekte idi. Emma bunche eghir milliy bohran aldida, ozini alahide weten soyer, milletperwer qilip korsitiwatqan kishilirimiz teripidin otturgha quyushup yurgen hel qilish charilirining hemmisila digidek nowettiki milliy bohran tereqqiyatini ozgertishke qilchilik roli bolmaydighan quruq dawranglar idi. Hetta bir turup qarighanda, Hitaylar weziyet jiddilishish ihtimali korulidighanlighini molcherligen haman, bu turdiki “milletchi, bolgunchi” lerni qepezdin chiqirip, milliy dawalghushlarning hel qilghuch yolgha qarap ketip qelishining aldini elip yurginidekla bilinetti. Bularni oylighinida, uning umudliri birdinla tozup kitiwatqandek bolup qalatti. Weten ichidiki “dahi” lardin umudini uzgen Qasim, chet’ellerde musapir bolup yurgen kona – yengi “dahi” lirining pikir – heriketlirige munasiwetlik matiriyallirini ming bir balalarda igellep tehlil qilish arqiliq, uning heyranlighi teximu ewjige chiqqanidi: Guya wetinidiki bunche eghir milliy bohranlarning kelish menbesi shu chet’ellerdiki “dahichaqlar” boliwatqandekla hisiyatlargha kirip qalghanidi! Bek bolup ketse, bu ikkisi ottursidiki perq – xuddi bir oydiki ikki oghulning birsi ekilep yurup ishini hel qilish yolini tutqan bolsa, yene birsi yighlap yurup ishini hel qiliwilish yolini tutqandekla bir perq idi. Halbuki, bizning ishimiz bir ailining ichki jidili bolmastin, putunley esheddi dost – dushmen derijisidiki bir mesile idi.

Qasim bu xil oylinishlardin keyin, millet – weten digen mesililerde putunley digidek umudini yoqatqan bir halgha kelip qalghanidi. Uningche bolghanda, Uyghur jemiyiti yep – yengi bir qiyapet bilen otturgha chiqishi kirekki, u endi keskin bir burulush yasap ya dushminidin qutulishi, ya bolmisa putunley gumran bolishila kirek idi. Jughrapiyilik ewzel bir muhitta turiwatqan her qandaq bir millet, bu ikki yoldin birini talliwilishqa mejbor idi. Emma bundaq keskin burulush yolini u milletning yumshaqbash kishilirining qoligha tashlap qoyush bilen hergizmu ishqa ashurushqa bolmayitti! Bir milletning qudret tepishi hergizmu shu milletning her bir ezasining ortaq awan’gartliq korsitishi bilen meydan’gha kelmeydu. Bundaq bir imkaniyetmu her qandaq bir millette mewjut bolmighan we hazirmu bolmaydu. Ortaq tirishchanliq rohi peqet shu milletning mewjutlighinila saqliyalaydu. Bir milletning qutquzulishi, gullendurulishi yaki qudret tepishi mutleq turde eng yengiliqchi, eng jengguwar, eng ixtidarliq, eng pidakar, eng tewekkulchi we eng emiliyetchi adimining ozini pida qilishi, helqni yiteklishi we bashqilarni mejbori heriketke atlandurushi arqiliqla ishqa ashurilidu. Bundaq bir dahi terbiyilinishtin yaki saylinishtin barliqqa kelmeydu. Xuddi shuningdek, her qandaq bir mergeziyetchiliktinmu otturgha chiqmaydu. Yene shuningdek, bundaq bir yitekchi iqtidar igisi emili heriketke jelip qilinmay turupmu hergiz oz iqtidarini jari qilduralmaydu.

Bir millet terkiwide bundaq iqtidar igilirining kandidatliri mutleq turde insaniyetning tupki paaliyet saheliri boyiche yiterlik miqtarlarda saqlan’ghan bolup, ularni otturigha chiqirish pursitini yaritalighan millet, sheksiz turde apetliridin, dushmenliridin, tosalghuliridin qutulup algha ilgirliyeleydu. Emma bir milletke hakim bolushni qolgha kirguziwalghuqi yaki kirguziwalghanlar xalighan bir sahe boyiche shu sahege xas iqtidar igilirining ornini igelliwilishqila urunidiken, bu millet muqerrer turde qutulushtin, ilgirleshtin yaki qudret tepishtin mehrum bolup qalidu. Qasim oylaydiki, milliy musteqilliqni ozilirige tupki ghaye qilghan bizning her qandaq bir qoshunimiz, teshkilatimiz, partiyimiz yaki jemiyitimiz iqtidar igilirini bayqash, ulargha sharait yaritip berish we ulardin paydilinishni ozilirining intayin muhim tupki pirinsipliridin biri qilmighanla bolidiken, bundaq bir teshkil hichqandaq bir ishni ghelibige yitekliyelmeydu. Addi kishilerning herkiti menggu addi paaliyetler dairisidila cheklinip qalidiki, undaqlar hergizmu murekkep chigish mesililer ichidin chiqish yoli tapalmaydu! Her qandaq bir ishtiki iqtidar kuchi hergizmu yatliwilish bilen, doriwilish bilen, pul – mal bilen qolgha kelmeydu. Iqtidar kuchi – belgilik kishilerge tebi’etning, tengrining biwaste apiridisidinla kelidu. Bundaq bir tebii iqtidarning hemmimizde birhil yaki bir tekshi bolmaslighidin meyuslinishimizningmu hajiti yoq. Kim bilidu, bizdimu u ishning dahilirida bolmighan bashqa bir iqtidarlar barmu texi! Hech bolmighanda qalghanlirimiz bundaq bir iqtidar igisige purset yaritip birish, hetta undaqlarni toniwilish, undaqlargha egishish pursitige irishelisekmu ozimizni bexitlik hisaplishimizgha yitip ashidu. Chunki, herqandaq bir iqtidar igisi mutleq turde bizdeklerge tayinish arqiliqla oz iqtidarini namayen qilalaydu. Dimek, bugunki kunde mewjut bolup turghan bizning her qandaq bir teshkilatimizda iqtidarni itirap qilalaydighan, undaqlarni bayqiyalaydighan, undaqlargha paaliyet soruni yaritip bireleydighan we undaqlargha boy sunidighan yitekchi roh bolmisa kirek, digenlerni konglidin otkuzgen Qasim, bu heqte nime qilish kirekligi heqqide tola bash qaturup zadila bir chiqish yoli tapalmay, bu ishlar ustide bihude bash qaturushni tashlap, haraqqa tayinip ozini mest – hoshluq dingizigha gherq qilish yolini talliwalghanidi.

Mana endi uning qolida buning jawabi turatti. “Bu kitablar intayin addi sozler bilen bu menisiz hayatning tupki seweplirini we chiqish yollirinimu uchuq korsitip beriptu. Hetta bu ghayimizni ishqa ashurush yoligha atlinishning qedemlirini shunchilik addi korsitip bergenki, bizning “ulugh” lirimiz, “dahi – yitekchi” lirimiz terghip qiliship yurginidek undaq he – disila BDT ning derwazisigha berip yetiwilish, AQSh ning parlamint binasida telmurup turush, qaysi bir xoshna el, qaysi bir kuchluk dolet, qaysi bir elning partiyiliri, quralliq kuchliri qatarliqlarni tesirlendurmigiche bu ishimiz hel bolmaydu diyishkinidek qilghili bolmaydighan chigish we nazuk ishlardin emesligini, ishni bashliwilishimizning bunche addiliqigha ademning eqli heyran qalidiken!” – Qasim ozini rohi jehettin xelila yenggillep qalghandek his qilishqa bashlidi. U, bashqilatin umid, ghayilerge irishmekte idi. Kitabta diyilgenler bilen ozini selishturghinida, heqiqetenmu otken hayatining yalghuzla ahmaqaniliqlar bilenla tolghan bolup qalmay, hetta wetinige, millitige, dinigha hainliq qilghanliq bilen teng menide bir munche ish – heriketlernimu qilighanlighidin ozidin yirginipmu qoyatti.

U, ozini kariwitigha tashlap chongqur hiyalgha patti. Otken yillarda hizmet bahanisida wetinining jenop – shimalini bir qur aylinip chiqip, Hitaylar bilen Uyghur – Qazaqlar arisida asman – zemin perq qilidighan tengsizliklerni, milliy zulumlarni, milliy kemsitilishlerni, chekidin ashqan namirat we nadanlashturulghanliqlirini korup, ichi tit – tit bolup ketken bolsimu, bu naheqchiliklerdin qutulush chariliri ustide qilchimu chiqish yoli tapalmighanidi. Wijdani bekirek qodangship ketkinide, “Manga nemidi, shunche kishining urugh – tughqanliri qamilip, olturulup, surgun – bohtanlar bilan xaniweyran qiliwitilsimu “ghing” qilishmay yurginide, men nimanchiwala oylap bash qaturup kitettim!” – dep, wijdanining sadalirigha pisent qilmay beshini chokurup jim yurushke tirishqanidi. Zadila taqiti qalmighanda, hiliqi “dosti” ni – Haraqni jozigha tiklep qoyup aram tipiwalatti.

Qasim, yekshenbinimu ene shundaq hiyallar bilen kech qiliwetti. Uni qelbining chongqur yeride bir dawalghush, bir chaqiriq sadasi yangrap aramigha qoymayitti. U axiri berdashliq birelmey bu kitablarda korsitilgen heriket usulliri heqqide oylinip koriwidi, uni bir qorqunush, titirek oriwaldi: He – digendila qoligha muzdek parqirap turghan koyza selin’ghan, turmilerde wehshilerche qiyin – qistaqlargha ilin’ghan pajielik qiyapiti koz aldigha keliwilip bedenliri shurkinip ketti: “Yaq, bundaq ishlar men qilalaydighan ishlardin emes!” – Qasim xuddi choghqa olturiwalghinidek ornidin sekrep turup ketti. “Nedinmu yoluqti shu kitablar!” – diginiche, ozige hay birelmey heliqi kitablarni yastughi astidin chiqirip derizisidin sirtqa choriwetmekchi bolup mangdi – yu, yene toxtap qaldi: “Toxta, tuwende birersi korup qalsa qandaq bolidu? Bu binada mendin bashqa birmu Uyghur bolmighanlighini bu Hitaylar taza yahshi bilidighu! – dep ensirep qaldi u, _ Eng yaxshisi koyduriwitey!” – digen xiyalgha kelip ashxana oyige kirdi.

Ashxana oyige kirip gaz uchighini achti. Awal qara tashliq kitabni yirtip koydurmekchi bolup uni waraghdashqa bashlidi – yu, emma nime uchundur uni yirtishqa kozi qiymidi. “Qorqunchaq, toxo yurek!” – Uning ichidin bir sada uninggha warqirawatqandek tuyulup qolliri titirep ketti. Kitabni qayta awaylap waraghdashqa kirishti:

“... Xalisingiz tepsili oqup chiqing, ... xalimisingiz bashqa birsige mexpi shekilde biriwiting, ... bundaqlarni ... Hitay tajawuzchiliri yitishturup chiqqan boldi, ...”

Qasim shu yerdila olturup kitablarni qaytilap waraghdashqa, arilap uqushqa kirishti. U bu kitablardin zadila ayrilghisi kelmeyitti. “Yaq, bu kitablarni hergizmu tashlimaymen!”

Endi u, bu kitablarni yushuridighan’gha yer axturush bilen aware idi. U yer – bu yerlerge tiqip baqatti – yu, yene xatirjem bulalmay iliwalatti. U, kitablarni tiqqidek yer axturup eplik we bixeter bir yuchuq tapalmay, qolida kitablar, bir haza jim bolup olturup ketti. Birer ish qilip beqishni oylayitti – yu, yene bir yerliridin qorqatti. Emma uning qelbining chongqur bir yeridin “Bir ish qil! Bu chaqqiche jim yatqining yiter, nimidin qorqisen! Texi tunigunla bolup otken Barin, Ghulja weqelirini yaratqan baturlirimizdin sining nimeng kamidi!!” – digendek hitaplar yangrighandek qilatti. Yene bir yeridin “Eger tutulup qalsang jaza azawigha chidimay qalisen!” – digen ingirashmu tuyulup, bedenlirini shurkunduretti: Urup qiynashlar, taxtaygha mixlinishlar, titilghan bedenlirini tuz – laza suyige paturushlar, ... qorqup titirep ketti. Derhal kitablarni kariwitining ustige tashliwitip oyidin chiqip ketti. Arqa kochidiki bir Tunggan ashxanisigha kirip terlep olturup bir ghedir “nyu ru men” deydighan bettam suyuqashtin ichti. Amal qanche, bundaq idare ahalisi yerliride Uyghur ashpezlirige yer chiqmighachqa, shundaq tamaqlarni yimektin bashqa chare yoq idi. Mentangxanidin chiqip haraq botkilirigha sinchilap qarashqa bashlidi. “Yaq, shunche ichkinim bu heptige yiter!” – dep ozige ozi ghungshup qoyup keynige buruldi. ...

U, bu heptini ishigha berip kelgendek otkuzsimu, emma uning mingisi putunley heliqi kitablardiki chaqiriqlarni oylash bilenla meshghul bolghanidi. “Law Ka yene jiq ichiwalghan ohshimamdu? Beshini kutirelmeyla qaptu.” – detti udulidiki Xitay xizmetdishi yenidikisige pichirlap. “Jim, bugun uningdin yiraq turishimiz kirek. Haraqqa puli tugep bizdin qerz soraydighan’gha shundaq boliwalidu. Hijiyipla qoydungmu – boldi, ishing tamam. Derhal sendin qerz soraydu!” – Qasim ularning gipini anglimasqa silip oz ishi bilen boliwaldi.

Uning ichi bekla titildashqa bashlidi: U hayatidiki eng muhim bir qararini birish ustide qiynilip yuretti. Aditi boyiche dostlirining oylirige birip allinimilerni hatirlesh namida uyushturilidighan haraqkeshlik olturushlirigha birishnimu zadila xiyaligha kelturmidi. Uning putun pikir – xiyali birla ishqa mergezlishiwalghanidi. Dostlirimu bu kunlerde nowiti otup kitiwatsimu, olturush tuzep uni chillashni oylapmu qoyushmisa kirek? Ulardin sada chiqmayitti. “Qandaq qilishim kirek?” ...

Etikapning ishigini sharaxshitip echip kamirgha kirip kelgen ikki Hitay gundipay Qasimning eslimilirini yerimida uziwetti. Uni darqiritip soriship soraqxanigha elip chiqishti. Yene burunqidek soraqlar, yene urup qiynashlar, ...

U yene kamirning muzdek simont yeride hushigha keldi: U, kamirning ottursida dum yatatti. Uning wujudidin sungeklirini sughurup eliwalghandek qimirmu qilalmay yatatti. Emma aghriq jenini alidighandek putun bedinini aylinip yuretti. ... Bir haza hushini yoqutup qayta isige kelginidin kiyin, aghriqlirini unutushning heliqidek charisini qilishqa shunche tiriship korgen bolsimu, bir ishqa yarimidi. Bedinidiki aghriqlar barghansiri kuchiyip barmaqta idi. Uning waysashqimu qurubi yetmeyitti. Ot bolup yenip aghriwatqan bedinining neliri bekirek aghriwatqanlighinimu perq qilalmay, jim yetip chidashtin bashqa chare tapalmidi. ...

Bir waqitlarda Qasim aghriqini qaytidin his qilishqa bashlidi. Bayitidin nede qalghanting dep ghudungshup esleshke kirishti. Dimek u   xelidin beri hushidin kitip yatqanidi. U ozini iship chingqilip tulumgha kirip qalghandek his qilmaqta idi. Bashqa kamirlardin arilap joyilip waysashlar we birilirining tungguzdek xorek tartishliridin bashqa, kamirlar jim – jit idi. Gundipay Hitaylarning ayaq tiwishlirimu bisiqqanidi. “Yerim kichidin ashsa kirek?” – dep oylidi u, uyqisi qechip, qaytidin eslimiler dingizigha gherq bolmaqta idi....

U, heliqi ikki kitabni uqighinidin kiyinki kunlerde oz hayatining qimmitini endila toniwatqandek his qilmaqta idi. Uning ghururi qelbini qaytidin mujimaqta idi: “Hayatingning qedirini bil! Menisiz otkuzgen kunliringge endi bes!” – Qasimning wijdani oni bir ishlargha chaqirip aramigha qoymatti. ...

Sirliq bu hayat, Qasimni ganggirtipla qoydi. U, bu kunlerde zadila ozining pikirlirige ige bulalmay qeliwatatti. Uning pikir – xiyalini qelbining sirliq herikiti oz iskenjisige iliwalghanidi. Qasim uzun yillardin buyan qelbining chongqur yeridin chiqiwatqan nalilirige zadila qulaq salmay kelgenidi. Mana endi u sirliq yerdiki sadalar oz kuchini korsitishke atliniwatqandek qilatti. Qasimning chongqur qelbi uninggha eng mukemmel bir insan bolush soritini sizip bermekte idi. Bu insan soriti uningdin artuq birnime telepmu qilmighanidi: “Eqelli bir adem bolushnila telep qilimen!” – Uning qelbidin chiqiwatqan sada peqet shula idi. Rialliqta bunchilik eqelli telepni qandurush imkanlirimu yoq idi. Qasim bu eqelli telepni qandurush uchun qilchilik bir tirishchanliq korsetmey kelmekte idi. U oylinip qaldi: “Rast, men eng eqelli bir adem bolup yashashnila telep qilidikenmen’ghu? Bu telep mining addi bir insanliq teliwim, eqelli heqqim emesmu? Ya men Hitaylardin hasiyetlik adem bolushni, milyartlarche dollarni besip yatidighan Rokfiller bolushni, dunyani astin – ustun qiliwetkidek bilim keship qilalaydighan Eyinishteyin bolushni telep qilghanmidim? Bundaq telep qilishqimu heqqim bar emesmidi?” – Uning pikir dunyasi tinmay pikir qilmaqta idi. Toghra, Qasim texi otken yilila berip korup kelgen Uyghur qataridiki on milyonlighan qerindashliridin alahide ustun sewiyilik hayat yashimaqta. Bundaq teleylik bir Uyghur bolghanlighidin heqiqetenmu pexirlinishi kirek idi. Halbuki, shundin itiwaren Qasim ozining bunche teleylik bolghanlighidin pexirlinish turmaq, buning del eksinche eng eghir numus, eng qong gunahkar his qilidighan bolup ozgermekte idi. “Men shu xar – zarliqta qalghan milyonlighan Uyghurlarning teniwalghilimu bolmaydighan bir ezasimen. Eger men bir Xitay bolghinimda idi, belkim mini enjinerliqta emes, belki shoduyge eza qilip ishlitishkimu shertim toshmaydighan biri bolishim mumkin idi! Men ene shu milyonlighan qerindishimni tinjitish uchunla bu orun’gha tallan’ghanmen! Eger shu Uyghur bolmisa idi, men bu alemge turulushumnimu qiyas qilalmas idim. Men ular bolghini uchunla mewjutmen. Ular mining hayatim, mining qenimdur! Undaqta men qandaqmu ularning shillisige dessep turup bu hayatimni yashiyalaymen?! Yaq! Men ularning ustige chiqiwalalmaymen, bundaq qilishqa mining qilchilikmu heqqim yoq! Men ularning astida turushum, ularni yulishim we ularni oshnemde kuturup mengishim kirek! Buning uchun izilip ketsem ozemni shereplik insan dep pexrilinishim kirek!”

Qasim, chongqur gheplet uyqisidin endila uyghuniwatqandek qilatti.

U, hayajinidin oyide jim turalmay aldi keynige mengishqa bashlidi. Endi u keskin qarargha kelgenidi: “Millitim, wetinimning horligi uchun choqum birer ish qilishim kirek!”

U, nime qilarini bilelmey tipirlapla qalghanidi. Bu ish heqqide ya birsilirige meslihet qilishqimu pitinalmay bir – ikki heptini garangdek otkezdi. Arilap heliqi kitablarni tiqip qoyghan yeridin chiqirip oqupmu quyatti. Endi u, bu kitablardin zadila ayrilghusi kelmes halgha kilip bolghanidi. Hetta birersige mexpi biriwitishkimu chidiyalmighidek halgha kelgenidi. Qasim oz kesipi sahesi buyiche kitabta korsitilgen ishlardin birersini bolsimu qilip beqish niyitige gelgen bolup, derhal kitab tekchiliridin bu ishlargha yarighidek birer yip uchi bireligidek kitablirim barmidu, dep jiddi axturushqa kirishti. Bir nechche saet kitab axturushtin qilche netijige irishelmey, umidsizlik bilen olturup qaldi. “Ejeba, ugen’gen bilimlirimning hemmisila Xitaylarning paydisi uchunla layihilen’genmidu? Yaq, undaq bolishi mumkin emes!”

U bir umur Xitay menpe’eti uchunla xizmet qilishning telimini elip kelgechke, milliy teghdirini bohrandin qutquzup chiqish uchun ugen’gen bilimliridin paydilinish yoligha texi kirishelmigenidi. Qasim on nechche yilliq bilim joghlanmiliridin her qanche qilipmu mexpi wehime yaritishqa esqatidighan tuzugirek birer layihe chiqiralmidi.

Yene shundaq shenbe kunlirining bir axshimi idi. Bir besip, ikki dessep kuchidiki kechlik Xitay bazirigha kirip qalghanlighini ozimu sezmeyla qaldi. Guya ademni bir hap bilenla yutiwitidighandek hinggang chishliq Xitayalr bir qolida sapliq, yene bir qolida yalpang qazan, adem ‘hoo’ qilghidek sesiq puraqlar chiqiriship haywanmu yimeydighan alliqandaqtu bir nimilerni qorushup, kikirtekliri yirtilghiche warqiriship xiridar chaqirishmaqta idi. Ulardin birsi udulidin utup kitiwatqan Qasimning Uyghur ikenligini perq qildi etimalim, purliship ketken kawining ustige ehmiyetsizla tilip yasap qoyghandek pegez kozliri bilen uninggha aliyip qarap qoyup, bashqa xiridar chaqirish bilen bolup ketti. Qasim bu Xitayning chirayidin “sen xeq ishlitishni bilmigen bu ziminni mana biz ishlitimiz, eqli yoq haywanlar!” – dep mes’hire qiliwatqan qiyapitini korgendek qildi we gheziwidin yuzliri qizirip ketti. Kentir – orunduqlarda yerim yalingachlinip jahanni yewitidighandek elpazliri bilen qumush chukilirini tutushup texsilirige hujum qilishiwatqan Xitaylarning yirginishlik, wehshi qiyapitini endila koriwatqandek yirginip ketken Qasim, derhal bu migh – migh Xitay qaynap ketken bazardin chiqip ozini bir tar kochigha atti.

Qasim yolda kitiwitip mana mushu Xitaylar teripidin qiynap wehshilerche olturulgen Tomur Xelipini, Abduxaliq Uyghurni, Tewpiq Ependini, Ghoja Niyaz Hajimni, Sabit Damollini, Lutupulla Mutellipni, Exmetjan Qasimni, ... Iminop Hamutni, Axunopni, Mijit silingni, ... Zeyindin Yusupni, Barin, Peyziwat, Ghulja shehitlirini, ... shuningdek etirapidiki tunush – bilishlirining aile – tawabatlirini bir – birlep koz aldigha kelturmekte idi. Sherqi Turkistan Ikkinchi Jumhuriyitide opiser bolghan dep turmide qiynap olturulgen sawaghdishi Memetning dadisi, chong dadang bir nahiyide qazi bolghaniken digen bahane bilen putun yer – muluki musadire qilinip chet yizigha surgun qilinip xaniweyran qiliwitilgen   Osmanning ailisi, milletchilikni teshwiq qilding dep nazaret astigha ilinip urup qiynap bir umur naka   qilin’ghan Semet muellimning xaniweyran ailisi, ... hetta eng yiqin baliliq dosti bolghan Iminning dadisini hergizmu isidin chiqiralmay kelgenidi: Mehelisining eng moysipet shepqetchisi dep tonulidighan bolghini uchunla, manglur bolup kilip ach qilip dohmushta yetip qalghan yeridin qol haruwisigha selip sorep idarisigha apirip Xitay shujisigha yalwurup ming teste ishqa aldurup qoyghini uchunla, bu chulaq manglur Xitay uni urup bir umurluk nakar qiliwetkenidi! Bir qetim Qasim dosti Imin bilen birge uning dadisini kuresh qilip qamap qoyghan yerige tamaq apirip berishke birge barghinida, bir ishxanining penjirisidin heliqi chulaq Xitayning, Iminning dadisini he – dep urup mushlawatqinini, dunyadiki eng mihriban adem dep tonuydighan Iminning dadisi tayaq zerbiside yuz – kozi qan’gha boyulup ketkenligini korgen ikki aghine nime qilarini bilelmey honggirep yighliship ketkenidi. ...

Mana bugun, ene shundaq achchiq dertlerni tartqan, hetta ata – anisi, aka – hediliri, yeqin urugh – tughqanliri olturulup qamiliwatqan aililerning bala – chaqilirimu bir xiyalida yoq Xitaylarning qoyrughida paypasliship kojang – chujangliqning, hetta birer ebga ishchiliqning ghemida xudini bilmey chepiship yurgenlerge uning zadila eqli yetmetti. Qasim bu xil gheyri hadisilerning, yirginishliklerning sewibini endila tonighandek qilmaqta idi. “Izqimen heqiqetenmu toghra digen iken, xelqimiz arisida mustemlike – qulluq rohi illetliri heqiqetenmu chongqur yiltiz tartip ketkeniken!” – Qasim ene shundaq chigish xiyallar ichide zich binalar bilen qorshalghan arqa kuchilarning biride kitiwatatti.

U, bir binaning doxmushida ixtiyarsizla toxtap qaldi.

U, yandiki binaning doxmushida salqindap olturghan qeri loxenni yiraqtiki kucha chirighining ghuwa yurighida tonighandek qildi. Qatlima orunduqta chigh yelpuguch bilen ozini yelpup olturghan bu qeri lohen, bir barmighi yoq chulaq qolida tutqan eynek konsiriwa qutisidiki qaynaq suyini qeri hindi xorizining pokonidek sanggilap ketken geligha tukup ghurtulditip yutup bir xiyalida yoq olturatti. Bu loxen herqanche qerip, chirayi – beshi chiperquttek qoruq bilen qaplinip ketken bolsimu, Qasim uning chulaq qolidin bashqa yuzsiz we rezil chirayini bir qarapla tonighanidi. Bu qeri jallatning bashliri taqirliship ketken bolup, asma maykisi ustide korunup turghan kokrigi purliship qeri kalining boyun tirisidekla sanggilap ketkenidi. “Bu Xitay, Iminning dadisini mushlighan heliqi chulaq Xitayning del ozi shu!” – Qasim keynige bir qedem yenip bu qeri loxen’ge sinchilap yene bir qariwaldi. Bu Xitay jallitining bir puti allimu qachan gorge sanggilap qalghaniken. Qasimning koz aldigha Iminning dadisi yuz – kozi qip – qizil qan‘gha boyalghan halda qayta namayen bolghandek qildi. “Yaq, bu jallat Xitayning aramxuda oz ejili bilen oliwilishigha hergizmu yol qoymaslighim kirek!” – U etirapigha ittik bir qur koz yugurtup chiqti. Sel nerida turghan shepkichilik bir nipiz shiben tashqa kozi chushken Qasim, ittik berip uni qoligha elip xuddi deska atidighan yinik atlitka tenherketchisidek teyyarliqta turdi. Qeri loxen yumuq kozlirini zoroqup echip Qasimgha yirgin’gen qiyapette mengsitmigendek shundaqla bir qarap qoyup qaynaq soyini hinggang chishliri arisigha tokushni dawam qilmaqta idi. Qasim aghinisi uchun qisas oti ichide ot bolup yanmaqta. U, yenggil qedemler bilen bu qeri jallatning keynige yeqinlashti. Uning koz aldida bu loxenning yigirme nechche yil awal baliliq waqtidiki dosti Iminning dadisigha xuddi ming yilliq ochi bardek keynige dajip turup uchqandek kilip kuchep mush etiwatqan qiyapiti qaytidin gewdilenmekte idi. ...

“Tarsss!”

Qasim isige kelip, aldidiki qorqunushluq menzirini korup chuchup ketti!

Yiraqtin kelgen ghuwa yuruqta loxenning taqir beshi u qulighidin bu quliqighiche ikki ilik sighqudek echilip, qan arilash minge qetighi bir qulighi terepke quyuq eqip chiqmaqta, bir chike tumuridin inchike chirildap etilip chiqiwatqan qan xuddi kichik balining suydigidek binaning ongup ketken qizil xishlirini qaytidin qip – qizil qan’gha boyimaqta idi. Loxenning pegez kozliri pewqul’adde echilip koz chanighidin chiqip kitidighandek poltiyip bir yan’gha tikilip qeliwatatti. Qaynaqsu tutqan qoli dir – dir titirep asta quchiqigha chushup, qutisidiki qaynaqsumu tokulup eghini hol qilmaqta idi. Bir haza orundughida tup – tuz tirkiship turghan qeri loxen, “gup!” qilip bir yan’gha qingghiyip simont yerge yeqilip chushti. Echilip qalghan mingisining qan arilash eqip chiqiwatqan minge qetighi simont yerni bulghashqa bashlidi. Jan talishiwatqan loxenning bir qoli bilen bir puti huddi yengi boghuzlan’ghan qoyningkidek tipcheklep silkinip arqichilap tipip qoyatti. Her tipchekliginide yerilghan chike qan tumuridin jirildap aqqan qanmu bir pesiyip, bir kuchuyup aqmaqta idi. Ahiri oliwatqan loxen dirildap titireshke kirishti. Tipchekleshliri barghansiri aziyip, axiri berip dirildap titirepla yatatti. ...

Bu pajielik menzirini korgen Qasim, qoruqqinidin ghalildap titireshte oliwatqan loxendinmu qelishmighudek halgha kelmekte idi. Bolupmu minge qetighini korup meydisi tetur orulup kitidighandek aghzigha qapliship kelmekte idi. U, ozini aranla tutqan halda tam tuwige qushken heliqi nipiz tashni hapila – shapila elip nerida turghan bir qara pilastimassa xaltigha selip, aldi – keynige qarimay bashqa bir qarangghu kuchigha kirip ketti. ...

U nelerni aylinip we qachanlarda oyige keliwalghanlighinimu bilelmidi. U, heliqi tash selin’ghan xaltini tutqan piti mihmanxana oyide nepisi nepisige ulashmay hesiriginiche olturup qaldi. Qoruqqinidin ghalildap titirep chishliri resmi kasildayitti. Birdinla heliqi loxenning qan arilash quyuq eqip chiqiwatqan minge qetighining qiyapiti koz aldigha kiliwilip putun uchey – baghri aghzigha qapliship kelgili turdi. U derhal ornidin chachirap qopup hajethanisigha aranla ulgurdi. ... helimu yaxshi haraqkeshlikte qusush texnikisi xelila yitilgen bolghachqa, qusushtin anche qiynilip ketmidi. Emma qorqushtin kelgen titirek barghansiri kuchiyip resmi bezgektekla ghalildap titirimekte idi. Axiri uning tizliri wujudini koturup turushqa berdashliq birelmey, ewrezning aldidila mokkide olturup qaldi. Etigendin beri tuzugirek bir nime yimigenligidin bolsa kirek, tolghunup – tolghunup quruq qey qilatti. Guya bir omurluk dert – elem, qan – yighilirini qusup tazilawatqandek, qey qilghansiri aramigha keliwatqandek his qilmaqta idi. Bir haza quruq qey qilghinidin kiyin, yashqa tolghan kozlirini surtup ornidin turushqa tirishti. Emma bir qolida heliqi qanliq tashni helighiche tutup turghanlighini korup, derhal uni haltidin chiqirip tazilashqa kirishti – yu, uning ustidiki qanliq minge qetighini korushi bilen teng yene bashqilatinla bughulup – bughulup quruq qey qilishqa kirishti. ...

Bir hazadin keyin sel ongshalghandek his qilip u tashni kozini yumup turup sugha tutup chotkilap yudi. Andin yuz kozini uzundin – uzun’gha sopundap yudi. Aghzigha su elip uda bir qanche qetim ghar – ghar qildi. Aziraq su ichip ozige sel jan kirgendek his qildi. Tirmiship yurup ornidin turup mihmanxanisidiki ishkap eynigining aldigha keldi: Qasim eynektin ozining soritini shunche axturupmu tapalmidi. Eynektiki u chiray, uninggha tonush bolghan ozining chirayigha zadila oxshimayitti. Eynektiki shekilning kozliri qizirip qan tamchip turatti. Renggi rohi tatirip olukningkidinmu beter saghrip ketken, yuzining teriliri guya kokuyun qoriwatqan kalining kassa teriliridek lipildap titireyitti. Bu chiraygha awaylap qolini uzatqanidi, bir nimilerni sezgendek qildi – demek bu yuz uning yuzi idi. Lunggide yuzlirini surtup turup sol yengida bir parche qan arilash minge qetighi deghining qetip qalghanlighini korushi bilen teng, qaytidin ashqazini tetur orulup aghzigha kepliship kelmekte idi. ...

Sel ongshalghinidin keyin qayta aghzi- burnini chayqap kirip kariwitigha ozini tashlap beshini kirliship ketken yotqinigha purkidi. Uzundin boyan yuyuqsiz qalghan kir yotqinining aylap ketken achchiq purighi hemmini besip chushti bolghay, kongul ayinishi sel jayigha chushkendek qilip his – tuyghiliri ishleshke bashlighandek qilatti. Qoligha bir neme urulghandek qiliwidi, silashturup u nersini tutup baqti. U nerse heliqi kitablar ikenligini bilginidin keyin, derhal ornidin turup ularni pirqiritip ishikke atti: “Sen kitablar meni bu halgha chushurgen!” – qaytidin gupla qilip yotqan’gha ozini atti. Uning titireshliri texiche toxtimighanidi. Bedinining titirishidin kariwitimu bilin’gidek ghichirlap turatti.

“Yaq, yaq! Men bu ishning ehli emesmen! Bundaq ishni kim qilsa qiliwalsun! Qiyin – qistaqqa elinip olturulgen, naka qiliwitilgen, xaniweyran qiliwitilgenler mining ailem yaki mining urugh – tughqanlirimdinmidi?! Xeqqe nime qerzim bar mening, wetinim, millitimmish! Xalisa heliqi Izqi digining chiqip ozeng qiliwal bu ishliringni! Qaysi bir muhajir xoymu yaxshi qilghaniken: bu Izchimenning kitablirida palani yerimni surtup tashlaymen!... nochi bolsa ozi qilip baqmisunmu bu ishlarni! ... Izchimen digenning kitablirini birnimu qoymay, uchurighan yerde koydurup tashlishimiz kirek! – digen boyruqlarni chiqiriship bekla yaxshi qilghaniken, eqli bar nemilerken shu muhajirlirimizning!”

Qasim warqirap chalwaqashqa, honggurep yighlashqa bashlidi. Ghalildap titireyitti, qorqup etirapigha qarayitti, yene kongli ayinatti, olgidek pushayman qilatti. “Weten, millet, ghorur, wijdan digenlerni omur boyi eghizimgha elip qoymaymen!” – dep helidin – heligha ozige qesemler qilatti. ...

Qasim tugeshmekte idi. ...

“Qorqunchaq axmaq!” – dep ozini shangxo qiliwaldi Qasim, kamir ottursida ongdisigha yetip turup. U, ozining shu tunji heriket qilghan waxtidiki qiyapitini pat – patla eslep oziche kulup kitetti. U bedinidiki aghriqlarni putunley unutqandek qilatti. Eng axirqi minutlirida, qolidin kilidighan birdin – bir ishi, tatliq eslimilirini qaytidin koz aldigha kelturiwilish bolidighanlighini yaxshi bilgechke, bu pursetni bikargha otkuziwitishni zadila xalimayitti.

U, kamirda yetip kona ishlirini esleshni dawam qilmaqta. ...

U, shu tunji qorqunushluq weqedin keyin etidin kechkichila qorqushtin chuchupla yuridighan boldi. “Mana saqchilar kelidu, ene tutup ketidu, ...” – din bashqa hichnime xiyaligha kelmeyitti. Her halda ghalildap titireshliri bilen kongli ayinishliridin qutulghandek qilatti. Shundaqtimu yuz yilliq yotqan tutup yitip qalghan kona kisel korpisidek tatirip, kozliri chongqurlap oridek bolup qaldi. Bedinimu urughlap barghansiri quruq kutekke oxshap qeliwatatti. İdarisidiki Xitaylirimu “haraqni olgidek ichidighan bolup ketti. Qarighanda axsham yene olgidek ichken bolsa kirek? ...” – digendin bashqa uningdin qilche bir ishtin guman qilishmidi. Shuningdek, idarisidiki Xitaylardin pajielik olturulgen Xitay loxini toghrisidimu birer gep tuymidi. Shuninggha qarimay “Law Ka sanga telepon! ... Kasimu, seni chaqiridu! ...” – deyishlerdin xuduk elip tik turup kitetti.

Shundaq qilip, Qasim ming bir balalarda bu heptini tugetken boldi. Shu juma kuni axshimi bu ensizchiliklerdin uzul – kesil qutulush, bu heqte omur boyi oylimasliq uchun olgidek ichip mes boliwilishni pilanlap, kuchluk dachuy haraqliridin uch potolka we birmunche zakoskiliqlarni elip oyige kirdi. Rasa oxshitip goshluk qoruma qorup teyyar chop saldi. Chopni endila suziwatqinida tuyuqsiz ishigi guldurlep uruldi. Qattiq chuchiginidin qolidiki choyla – poylisi bilen tengla chopi yerghe tokulup yeyilip ketti!

“Oldungmu! Chaqqaniraq achmamsen ishigingni!”

Uning yurigi sel jayigha chushkendek qildi: Bular heliqi daimliq haraqkeshlik olturushining kona ilpetliridin idi. Xatirjem bolup berip ishigini achti.

“Nege yoqalding shunche waqittin beri? – diyiship warang – churung bilen kirip kelishti uch aghine, _ Bizni tashliwitish niyitige kelmigensen yene! – Ular tekellupsizla udul mihmanxana oyige kirip ketishti. Ular jozigha tizilghan haraq we texsilerdiki herxil zakoskilarni korup bosughidila turup qelishti. – Mana demidimmu, dostimiz bizdin yushurunche birsiliri bilen olturush oynap yurgeniken emesmu!” – Ular qaytidin qiyya – chiyya warqiriship ketti.

Qasim duduxlap birnimilerni dep ozini axlashqa tiriship baqqan bolsimu kilishturelmidi: jozida tikleklik turghan uch potolka haraq uning ozini aqlishigha qilchimu imkan qaldurmighanidi.

“Qeni olturayli aghiniler, her qanche isil mihmining bolsimu bu haraqliringdin umidingni oz, ornigha elip berimiz. – dedi boyni bilen beshining perqi yoq aghinisi, _ Bugun biz intayin muhim bir ishni tebrikliship ichishimiz!”

Aghiniler warang – churung qiliship destixanni qaytidin retleshke kiriship ketti. Birsi ashxana oydin qacha – qumushlarni elishqa kirip ketip chuchup warqiriwetti: “Way bu nime weqe! Yerliringning hemmisila chopke toshup ketiptighu? Qarighanda mihmanliring bilen urushup qalghan oxshimamsen? Emmaize, qowrimiliring bekla mizlik purawatidu. Qarighanda tazimu oxshighandek qilidu!”

“Qeni, mihmanliringni chaqirmamsen? – diginiche bir dosti yataq oyige marap baqmaqchi boliwidi, Qasim qolidiki ishini tshlap hapila – shapila aghinisidin burun oyge kirip ketti. – Hoy aghine nime anche huliqisen, qiz – piz bolup qalmisun yene?” – diginiche uning arqisidin yataq oyige beshini tiqip ulgurdi. Emma Qasim intayin chaqqanliq bilen yerdiki heliqi kitablarni elip kiyim ishkawining ustige etip ulgurdi we “aghiniler, oyde hichkim yoq, shu, bekla retsiz idi, ...” digendek birnimilerni dep ghungshighan boldi. Kirgen aghinisimu uning bunche huluqqinigha qarap teximu guman qilishqa bashlidi. Keynidin oyge kirip etirapqa koz saldi. Andin guman bilen kariwatning astilirigha, hetta ishkapning ichilirigiche qarap chiqti:

“Bu oyde birsi yoq, qiz purughimu kelmeydu.”

“Aghinimizning oyide qiz purighining yoqalghinigha bir esirdin ashti!” – dep walaqlap kuldi mihmanxanidiki yughan boyun.

Yataq oyini axturup yurgini yenila xatirjem bolalmay hajetxana teripige qariwidi, Qasim yene ittik berip hajetxanigha kirip heliqi tashni yerdin elip su chushurge sanduqining ustige elip ulgurdi. Hemmige qiziqidighan bu aghinisimu yataq oyidin chiqip Qasimning keynidinla hajetxanigha beshini tiqip bir qur koz yugurtiwaldi: “Bugun bekla ghelitighu – sen?” – aghinisi hech nimini angqiralmay heyran idi.

Ziyapet resmi bashlinip ketti. Qasimmu angghiche chopini tokiwalghan eshining suyige nan tugurup qursighini toyghuzup, ozini haraqqa teyyar qilip ulgurdi. Chong ikki texse chiqqan goshluk qowruma derhal chukilarning birdek bulang – talingida qaldi. Qaide boyiche pishqedem saqiliq wezipisini otep keliwatqan yughan boyun bugunmu sahipxanliqni qoldin bermigenidi. Pishqedem saqi tot romkigha haraqni pem bilen teng quyup aghinilirige birdin tarqitip berdi:

“Qeni aghiniler, uzun gepning qisqisi, bugun biz heliqi ‘Aypalta Qoshuni’ ning ghelibisi uchun kotireyli!”

Hemmining aghzidin “Aypalta Qoshuni uchun!” digen sada yangridi. Tot romka bir birsi bilen nazuk jiringlighan awaz chiqirip urushturuldi. Qasim hechnimini angqiralmay, ensiresh ichide aghinilirige qoshulup berdi. U, harighini aditi boyiche suzup turup aghzigha toshquziwilip biraqla boghuzigha yollidi.

U, harighini yutar – yutmayla aghzini ikki qollap etkiniche hajetxanisigha uchqandek chepip kirip ketti. ...

Bir hazadin keyin Qasim ong – soli yoq kozliri yashqa tolghan, appaq tatarghiniche chiqip keldi. Hemme teng Qasimgha qariship heyran bolmaqta idi. Hetta Qasimning ozimu heyran bolup yashqa tolghan kozliri bilen etirapqa qarimaqta idi. Qarighanda u, heliqi weqedin keyin uzun yilliq bu hemirasidin – haraqning lezzitidin mengguluk ayrilip qalghandek qilatti. Uning hazirqi elpazi aghinilirini bekla chuchitiwetti. Uning chirayi heqiqetenmu qorqunushluq tuske kirgen bolup, tatirip uluktek aqirip ketken, urughlap kozliri ongkurdek chongqurlapla ketkenidi.

“Qasim, sen bu bir aydin beri aghrip – tartip qalmighansen – he? – soridi dostidin birsi, _ baya oyge kiripla mijezingning yoqlighini perq qilghanidim. Emma yalghuz beshinggha shunche kop haraqni tiklep qoyghininggha qarap sel xatirjem bolghanidim. Digine, nime boldi sanga?” – Qasim kozlirini eritqan boliwilip gep qilishtin ozini qachurushqa tirishti.

“Uni tola bek qistimayli, helimu boytaq bir ademning shunchilik waqittin beri saghlam turalighinimu bir karamet. – Saqi gepke arilashti. – meyli, sanga bugunluk kichirim qilduq. Emma kiyinki qetimghiche ongshulup nowitingni choqum toliwitisen, unutma!” – diginiche bashqilargha haraq qoyushni dawam qildurdi.

“He, gepimizge kileyli, bu elpazingdin qarighanda bu bir aydin buyanqi weqelerdin digendek hewiring bolmisa kirek? – dep gep bashlidi aghinilerdin birsi, _ Bu ay – bu kunlerde sheher ichi ongdi – dumdi bolup ketkendek qorqunushluq weqeler bilen toshup ketti. Emmaize hich kimge dimeydighan’gha hemminglar qesem qilip bersenglar, silerge ajayip bir teshwiqat warighini oqup berimen. – U aldirimay qoyun yanchughidin bir waraq qeghezni chiqardi. – Qeni, qesem qilip biremsiler?”

“Senmu endi heddingdin ashqili turdung, _ dedi saqi romkilarni yengilap turup, _ Endi kilip sanga bizmu ishenchisiz bolup qalduqmu? Qasimning oyige biz mushuning uchun kelmiduqmu, az gepni qilip uqi uquydighiningni!”

Qasimni bu chushunuksiz gepler tehimu huluqturiwetti. U dostlirining neme deydighanlighini perez qilalmay etirapidikilerge qarayitti. Huluqushtin nime qilarini bilelmey heli chukini, heli chinisini tutup qoyatti. Uning tizliri bashqilatin titireshke bashlidi.

“Qasim adash, senmu anglighansen, bu bir aydin beri tuyuqsizla ajayip qorqunushluq weqelerni anglawatimiz, u yerde bir bashning qetighi chiqiriwitilgen, bu yerde bir beshi yoq Xitay olugi, etisi qarisang yene bir Xitay balisi boghuzlap tashliwitilgen, oguni qarisang bir loxenning qarni bosuwitilgen! Saqchilarmu axmaq, ular he digendila bir munche Uyghur qassaptin gumanlinip sulap qoyushqinini dimemdighan. Eslide bu ishlarni qiliwatqanlar mana munular iken emesmu!” – diginiche u qolidiki waraqni uqushqa kirishti. Qasimmu u qeghezde nemiler yizilghanlighini bilishke taqiti taq bolupla turghanidi.

“Bayanat! Qedirlik wetendashlar! Xitay tajawuzchilirining salghan zulumi chekige yetti! Biz endi ularni qoghlap chiqirishqa derhal atlanmisaq, ular bizni omumiy yuzluk tazilashqa ashkare atlanmaqta! Bizning mexpi qoshun ezalirimiz melum bir shirkettiki pinsiyige chiqiwalghan qatil loxenni palta bilen chanap tunji herikitimizni bashlighinimizdin boyan, bugungiche jem’i on bir qetim Xitay qoghlash wehimisi yarattuq. Biz kun sayin tejribisi eship kuchiyiwatqan mexpi wehime yaratquchi qoshun ezalirimizgha tayinip wetinimizde birmu Xitay tajawuzchisi qalmighiche bu muqeddes herkitimizni qet’i dawamlashturimiz! – Aypalta Qoshuni”

Hemme birdek chawaq qelip bu “Bayanat” ni tebrikleshti. Angsiz halda dostlirigha qoshulup chawaq cheliship bergen Qasim derhal ozini tutiwilip chawaq chalghan qoligha heyran bolup qaridi we derhal ornidin turup derizilirini taqashqa kirishti: “Aghiniler, nime qilghininglar bu! Meni balagha tiqay demsiler – ya!”

Heyran bolghan dostliri tingirqash ichide bir – birsige qarishiwilip bir haza jimip qelishti. Andin saqi sozge kirishti:

“Qasim sanga nime boldi? Bu ishlargha birinchi bolup sining xoshallinishing kirek idighu? Her qetimliq olturushimizda millet, weten dep beshimizni aghritidighan sen emesmiding?” – dep Qasimgha tikilip qaridi.

Uning sozlirini bashqilarmu bash lingshitip maqulliship birishti.

Qasim, huluqqinidin nime diyishini bilelmey hangwiqip turupla qaldi: “Yaq, bular rastinla semimi sozlewatqandek qilishidu.” – dep oylinip qaldi. Uningdiki qorqushlar, ensireshler barghansiri tarqilip, heli rohlinip qalmaqta idi.

“Qasim bu kunlerde rastinla kisel bolup sirttiki ishlardin xewiri yoq iken, uni bek zorlimayli. – dep gepke arilashti gezit qeghizige kopkok moxorkisini selip orawatqan birsi, _ Qeni saqi, wezipengni untup qaldingmu?”

Qolidiki teshwiqat warighini awaylap qatlap yanchuqigha seliwatqini Qasimgha qarap didi: “Ishen’gim kelmeydu, bu ishlardin sining xewersiz qelishing mumkin emes. Ya sen bizge ishenmeydighan bolup qalding, ya bolmisa ...”

“Xapa bolmanglar, bu yeqinlarda men rastinla aghrip qalghanidim. Kochida boliwatqan ishlardin rastinla hewirim yoq iken. Silerning puchqaqtin chiqqandekla tuyuqsiz bundaq qorqunushluq geplerni qilishinglargha heyran qalghanidim. – U sel jayigha chushup ornigha kilip olturdi. – Digininglar rastmu? İshinelmeyla qiliwatimen.”

“Qarap turupla sang qandaq yalghan sozliyeleyittuq? Men texi bayila bu yerge kelgiche birsidin anglighanidim, tunigun kichide saqchi aililikler qorosida bolghan weqeni dimemsiler, qarighanda bu weqe Xitaylarni bekla qorqutiwetkendek qilidu. U qorodiki bir Xitay saqchi sojangining beshini kisiwilip derwazigha esip qoyushqan, bedinini qoraning ottursigha qarnini tokiwitip uchey baghrilirini chuwup yeyiwitiptudek! Nime digen qorqunushluq!” – dedi teshwiqatchi dost.

“Heqiqeten qorqunushluq! – diginiche moxorkisini tutashturdi kok tamakichi. – Shuning uchun bizning idaridiki Xitaylar biz Uyghurlardin yiraq qechip turidighan, biz xeqqe tikilip qariyalmaydighan bolup yurginiken – de!”

Saqimu “Rastinla qorqunushluq ishlar, ...” – dep ghudungshighach romkilargha haraq qoyush bilen aware idi.

“Hemmidin qiziq yeri, _ Dep qoshumche qildi teshwiqat warighi oqughini, _ Bu weqelerning hemmisigila heliqi ‘Aypalta Qoshuni’ digen imzani tashlap qoyishidiken. Bizning idaridiki Xitay bashliqlar korunushte yughan gep qilighini bilen yushurunche qeri anisi bilen bir newrisini ichkirsige qachuriwitiptu, buningdin hewer tapqan bashqa soka bashliq Xitaylarmu bankidiki amanetlirini qayturup eliship, bala – chaqilirini Xitaygha yolgha selish koyida yurgidek.”

“Mundaq digine, mehelidiki dollarchilar nimishke poyiz istanisigha yoghlaydighan bolup qelishtikin dep heyran qalghanidim. Ular Xitaylargha bilet setishning peyigha chushkeniken – de!”

“Anglisam poyiz istanisi qechiwatqan Xitaylar bilen liq toshuptu diyishidu.”

“U nime digining, qaysi kunisi dadam poyiz istanisigha bir ish bilen beriwikenduq, poyizgha chiqidighan Xitaylarning uchiriti uzirap qoyrughini korgili bolmaydu digenti.”

“Yene heliqi Wetnam urushidikidek qechish bashliniptu – dengla.”

“Nediki gepni qilisen, u yilidiki Xitay qechishi bugunkisining aldida qoligha su qoyup birelmeydu!”

“Apirin bu ‘Aypalta Qoshuni’ dikilerge. Ular qanche kishi bolghiydi?”

“Buni ularning bashliqlirimu bilmeydiken diyishidu. Bir – birini tonimaydighan ajayip bir mexpi teshkilat qurup chiqiptidek. ...”

Qasim bu geplerni anglap resmi hayajanlinip, yuzlirige qan kirishke bashlidi. U nechche waqittin buyan ozige birip yurgen qesemlirini untup qeliwatatti. Hetta ozige hay bermise, hayajanlanghinidin neriqi oyidin heliqi kitablarni elip chiqip dostlirigha korsitishtinmu yanmighidek halgha kelgenidi. “Hay – hay, ozengni tutiwal, ular texi bu kitablar toghrisida bir nime diyishkini yoq!” – dep ozini aranla tutup olturatti.

Olturush yenila kona pasoni boyiche dawam qilmaqta idi. Potolkidiki haraqning aziyishigha egiship aghinilirining aghzi echilishqa bashlap, yengi – yengi potolkilarning jozigha tiklinishige egiship ularning hayajini artip, axiri bir – birige gep birishmey hemmisi teng sozleydighan halgha kilishti. Yerim kichidin ashqanda kona aditi boyiche saqi bolghini ghipla qilip yataq oyige kirip kariwatni qoldin bermey boghuzliwetken qoydek xaqirap xorekke chushup ketti. Yene birsi quruq shishini meydisige besip oziche birnimiler dep ghudungshup moldurlep yighigha chushup ketti. Axirdikisimu yerim kulumsiriginiche safagha qingghiyip tatliq uyqisigha petip qalghan bolup, safaning qoltuqigha boshitilghan quyuq qusuq uning aramini buzushqa yetmigendek qilatti. Bir hazadin kiyin yighlawatqinimu jozidiki texsining ichige yuzini chilap pukulgen xorigini inchike tartqiniche achchiq uyqisigha gherq boldi. ...

Qasim, adetlinip ketken bu menzirige qarap qilche naraziliq ipadiside bolmay, bir chette xiyalgha pitip olturatti. U birinchi romkisini yanduriwetkinidin kiyin qaytidin haraqqa qol uzatmighan bolsimu, aghinilirining notuqlirini hayajan bilen bashtin – axirighiche zirikmey anglap olturdi . Uning rohi alahide koturilip qalghanidi. Hetta bir yerlirige kilip ‘Aypalta Qoshuni’ ning heliqi chulaq loxen weqesinimu ozilirining qiliwilishidin qizghinip oziche ghudungshupmu ulgurdi. Dimek, Qasim xata ish qilmighan iken. U, orunduqigha yulinip olturup meghrur qiyapiti bilen tamakisini chikip bir hazaghiche dostlirining uxlishni tamasha qildi. U oziche bu bir ayqi weqelerge sewepchi bolghan kishining del ozi ikenligini xiyal qilip “yaraysen!” dep ozini ozi maxtiwaldi. Uning kallisida kiler qetim qilishqa tigishlik wehime yaritish herikitining herxil pilanliri tuzulmekte, keynidinla ret qilinip yengisi pilanlanmaqta idi.

U tunji herkitide heqiqetenmu bekla bihestelik qilghanidi. Birersining korup qelishi yaki iz qaldurup qoyishini qet’i xiyaligha kelturmey heriket qilghanidi. Shundaqtimu u yenila heyrannidi: “rast digendek shunche pilansiz ishlengen wehimilik herkitini nime uchun pash qilalmay qaldi?” dostlirining gipidin qarighanda, xitay raziwitchikliri allimu qachan tunji weqeni waqitliq unutqan bolup, teximu pajielik keyinki weqeler ichige chukup qalghandek qilatti. Bularni oylap qasim putunley xatirjem bolup qalghanidi.

“IZ sherida toghra deydu: Tapidu bu izlarni birkunisi newrimiz yaki ewrimiz!”

Qasim, bu kichide putunley eslige kilip bolghanidi. ...

Qasimning eslimiliri bashqa kamirlarda koturulgen seherlik engirap waysashlardin bolunup ketti. U bu eslimilirini qachanlardin bashlap eslep yatqanlighini isige alalmidi. Emma aghriqini untup xelila aram tepip qalghaniken. Turme ichide yengidin ingirashlar, waysashlar, xitay gundupaylirining ayaq tawushliri anglinishqa bashlighanidi. Tang atqan bolsa kirek? Qasimni shirin bir uyqa tutqandek qilatti. ...

Yengi Heriket Pilanliri

-         Jahan bekla igiz – pes. Bizning oghulni kelse – kelmes ishlargha ariliship qalmisun dep qorqimen.

-         Rast deysen, qaysi kunisi kichide Turdi ustamning oghlini tutup kitiptudek

-         -- Pang oynawatqanlar sohbiti

Qasimning bedinidiki yarilar kundin – kun’ge yengilinip turatti. Her qetim soraqqa tartilishida yengidin yarilar qoshulupla qalmay, konilirimu qaytidin echilip turatti. Heli miq qeqish, heli tuz sepish, heli tayaq, heli tok, ... qisqisi bu Xitaylarning adem qelipidin chiqqan eng yawayi wehshi tajawuzchilar ikenligini turme ichide ap – ashkare koriwilishqa bulatti – bashqilarning tupriqqigha tajawuz qilip besiwilishta heqiqetenmu adimi qiyapet tipilmayitti! Qasim bularni korup nurghunlighan dahilirining mana mushu Xitaylardin xalighan bir shekildiki tenchliq usuligha tayinip wetinimizni musteqil qilishqa bolidu, diyiship xelqimizni shunche uzun yillardin buyan jim tutup kiliwatqinigha zadila eqli yetmeyitti. Hetta bezide ene shu Xitaylardin, herqandaq bir tenchliq yoli bilen milli musteqilliqni qolgha kelturushke bolidu dep shunqe nurghun kishini keynige selip yurginige qarap, “u dahilirimiz helqimizni qaymuqturushqa orunlashturulghan Xitay jasuslirimidu – ya?” – digen gumanlarghimu kilip qalatti.

Turme gundipayliri bezide Qasimni heptilergiche kari bolmay tashliwitishetti. Eslide bundaq waqitlarda sirtta yengi weqeler kopiyip, guman bilen qolgha alghanlardin qoli boshimay qalghan waqitliri idi. Ular yengilardin bir nime chiqip qalarmu digen tamada Qasimgha cholisi tegmey qalghan bolatti. Bir ikki hepte otmeyla, qaytidin uni olgidek qiynap azaplishatti. Qasimmu turmige tunji qetim chushup qalghinigha qarimastin, rohi jehettin qilchimu sun’ghandek qilmayitti. “Qiyna kapirlar, qiyna, bu qiynashliring men silerge bu bir qanche yildin beri qilghan nechche on qetimliq xitay qoghlash mexpi pajie yaritish heriketlirim aldida qoligha sumu quyup birelmeydu! – U, bekla hatirjem bolup, ensiresh, qorqush, pushayman digenlerdin qilchimu eser yoq idi. – yalghuz beshimgha yuzge yeqin Xitay tajawuzchisini yoqutup, nechche onming Xitay tajawuzchisining dolitige qechishigha biwaste sewep bolalidim; nurghunlirining bizdin bulang – talang qilip toplighan mal – muluklirini weyran qiliwettim; eng muhimi wetinimiz teweside Xitay tajawuzchilirining sun’i kopuyushini, hetta tebii kopuyushini tosash herkitining resmi bir dolqun haligha kilishining eng aldinqi qataridiki bashlamchiliridin biri bulalidim. Texi yene mining biwaste yaki wastem bilen nurghunlighan Xitay qoghlash qoshunliri teshkillinip, wetinimizning milli musteqilliq herikitining birinchi basquchini axirqi basquchigha yeqinlashturushta tarixqa yezilmaydighan tohpilirimni dimeyla qoyay. Bularni oylighinimda, eger Xitaylar mini bilip qalsa tirik turghuzup yewitimen disimu azliq qilidu!”

Qasim heqiqetenmu xatirjem idi. U, her bir soraqqa elip chiqip qiynashqanlirida xuddi narkoz quyup apiratsiye qiliniwatqinidekla xatirjem muamile qilatti. İhtimal muweppiqiyet ademni ene shundaq sunmas halgha kelturelise kirek? Bezi kitablarda Kopirnekni ulum aldida qilche pisent qilmay turup bireligen diyishidu; bizdin chiqqan Abduxaliq Uyghurmu Xitay wehshiliri teripidin parchimu – parche toghrilishini xelqi alem aldida tik turup kutiwalghaniken! ... Qasimmu ene shundaqlarning irishken jasaritini ozide namayen qilmaqta idi. Hetta uninggha jaza biriwatqan bir yash Xitay jalliti, bunche eghir adem qelipidin chiqqan qiynashlargha berdashliq biriwatqan Qasimgha qarap resmi eliship sarang bolup qalghan! Bu hil qiynashlarda terjiman bolup qatnashqan bir Uyghur munapiqimu bunche dehshetlik menzirige chidimay, axiri tapanchisi bilen ozini etip olturiwalghan!

Qasimning tirik saqlinip tutup turulushimu Xitay fashistlirining birla mexsidige xizmet qilish uchun idi: Yengi qolgha chushkenlerni uning echinishliq qiyapitini korsitish arqiliq qorqutup ixra qildurush yaki pash qildurushqa waste qilish idi. Buning unuminimu Xitay jallatliri kormidi emes, bezi tejribisi yoq hayajinighila tayinip heriketke qatniship qoyup qolgha chushup qalghanlar yaki shexsi abroy qoghliship bu ishlargha chetilip qalghanlar Qasimning echinishliq qiyapitini korgen haman pushminini alidighangha qacha tapalmay ixra bolishidu. Emma ularning ixrasi yaki pash qilishi ularning teximu eghir jazalinishini kelturup chiqirip, axiri tugimes qiyin qistaqlar netijiside bekla echinishliq turde olturulishige sewep bolup qalatti. ...

Qasim shunche eghir azaplinishlar arisida yenila ozige eslime uchun zihin chiqiralayitti. Bugunmu xuddi burunqidek, Misir piramidiliridin chiqirilghan momyalardek tengiwitilginige qarimay, uning qelin dakigha oralghan mengisi yenila shirin eslimilirini esleshtin toxtimighanidi. ...

Qasimning eslimiliri yene hiliqi tunji weqe peyda qilghandin keyinki aghiniliri bilen birge bolghan kunlirige kitip qalghanidi.

Shu qetimqi olturushta heli aram tepip qalghan qasim, ozidin ozi ghururlinip turidighan bolup qaldi: “Yaq, menmu wetinimge paydiliq ishlarni qilalaydikenmen!”

Qasim, heqiqetenmu bu bir ay ichide siritta ajayip – gharayip weqelerning peyda bolghanlighini anglimaqta idi. Hetta bezi weqeler shunchilik mubalighileshturulup riwayet qilinmaqtiki, guya bu heriketlerni Amerikining CIA si qozghighan, qaysi bir pilanittin kelgen bir xasiyetlik ademning Uyghurlargha ichi aghrip, ularni Xitay tajawuzchilirining changgilidin qutquzup qoyush niyitige kilip bu heriketlerni peyda qiliwatqanlighini heli bilimlik dep qarashqa bolidighan kishilerningmu aghzidin anglash mumkin idi. Shunga, helq arisida tarqilip yurgen riwayetlerde, bu heriketlerni guya tilsimattin kelgen korunmes bir sulayman qalpaqliq xizir teripidin qiliniwatqanlighi digendek riwayetlerge heyran qalghuchiliqi yoq idi. ... Qisqisi, xelq arisida bir xil umidwarliq qimirdashlarning shepisini mexpi bolsimu his qilghili bolidighan weziyet shekillenmekte idi. Digendek, bir qisim kalti pemlikler ozini tutup alalmay tewekkul qilip neq meydanda bikardinla tutulup qalidighan, yaki bezi haramzediler ozini qehriman korsitiwilish uchun quruqtin – quruq po etip sozlep quyup, bikarghila ozini balagha tutup beridighan ghelitiliklermu korulmekte idi.

Qasim bu xildiki zamaniwi tuslerge kelturulgen chocheklerni shundaqla anglap utup ketkendek qilsimu, bu xil ijabi weziyetning shekilliniwatqanlighini korup ich ichidin xoshal bolup qalatti.

Uyghur qimirlashqa bashlighanidi!

Qasim qaytidin jasaretke kelip, bashlighan ishini qet’i dawamlashturush iradisige keldi. Endi u, qilidighan herikitini estayidil pilanlashqa kirishti. Bu qetim burunqidek udul berip Xitay tajawuzchilirining pajiesini peyda qilish ornigha, muddetlik partilaydighan bomba qoyush ustide izdinish qararigha kelgenidi. U awal bir qatar aptomatik siginal bireleydighan elektronluq eswaplar heqqide materiyal izdinishke kirishti. Yanchuq teleponi, telewizor – unalghularning yiraqtin tizginlesh tutquchliri, elektronluq chaqmaqlar, her xil elektronluq qol saetliri, elektronluq uyunchuqlar, ... bularning ichidiki eng kop tepilidighan we elip yurushke eplik dep qarighan erzan elektronluq qol saetini tallap aldi. Berip Xitay pifachiliri baziridin bir haza sodiliship biraqla on nechche dane elektronluq qol saeti setiwaldi. Ulardin bir qanche xilini chuwup kordi. Bu saetlerning tok yolliri, siginal sistemiliri, tok kuchi, siginalni kucheytish chariliri qatarliqlar ustide nechche kiche hepileshti. İntayin ihtiyat bilen aptomatik chaqmaq, mikro lampuchka, mikiro awaz chiqirish qurulmilirini inchikilik bilen tekshurup kordi. Tugme batariyiler tizmisi bilen tok besimini kucheytish, siginal berishni kucheytish, her xil qil wolfiram simlirining yurughluq kuchini sinaq qilish, serengge beshi, her xil pojangza dorisi, pistan dorisi, pilik dorisi qatarliqlarning qaysi xil saet qurulmilirida, qaysi xil siginal sistemilirida, qanchilik tugme batariye tizmisida, qanchilik dorida qaysi derijide yenishni peyda qilalaydighanlighi qatarliqlar ustide birmu bir zirikmey sinaq qilip chiqti. ...

Qasim bu jeryanda heliqi ulpetliri bilen otkuzulidighan olturushlarnimu qoldin bermidi. Her halda haraq ichishni yene bir qanche qetim sinaq qilip korgen bolsimu, rastinla ichelmeydighan halgha kelgenligini bilip qalghanidi. Dostlirimu bundaq erzan ulpitidin ayrilip qelishigha kozliri qiymay, sorundin bir kishilik orun ajritishni hergizmu unutmidi. Derweqe, Qasimmu nowiti kelgende maashini yuyush, qaysi birsining tughulghan kunini, toy qilghan kunini, hetta bezide amal bolmighanda ayalidin ajirashqan kunini xatirlesh digendek bahanilar bilen bolsimu sexilik bilen oz oyide olturush tuzeshke tirishatti. Bundaq olturushlarning mutleq kop qismi yenila haraq ichishnila mexset qilghinidekqilsimu, arilap uzun qulaq aghiniliridin yengi xewerler, yengi melumatlar, yengi texnikilar, yengi weziyetler heqqide melumatlarmu bolup turatti. Bu turdiki olturushlarni bir hisapta qasimning jemiyettiki hadisilerdin, Xitay tajawuzchilar hukumitining yeqinqi ehwalliri jehette hewerdar bolushning birdin bir menbesi diyishkimu bolatti. Aghinilirining sohbetliri kopunche deslepki bir potolkining tugishigichila qimmetke ige bolup, uningdin keyinkilirige haraqning kuchi ariliship ketkechke, digendek qimmiti qalmayitti. Shundaqtimu bunchilik melumatlarmu uning uchun bibaha uchurlar hisaplinatti.

U bezide tuzgen pilanliridin digendek qayil bolmighan kunliride, eghir yalghuzluq his qilip, aghinilirinimu bu ishqa jelip qilish ustide oylinip kitetti. Qasim bundaq ikkilinip qalghan kunliride heliqi ikki kitawini tiqip qoyghan yeridin asta chiqirip yalghuz olturup qaytilap oqup baqatti – de, axiri aghinilirini birdin birdin tehlil qilip, bu pikiridin yeniwalatti. Shunga, u ozining bu sirini her qanche ichi pushsimu dostliridin yushurushqa gheyret qildi. Dimisimu uning bu aghinilirining hich qaysisida ‘ghit qisip singgen neningni ye!’ Digendin bashqiche birer alamet kormidi. Qasimmu bu olturushlardin bixeter melumat elishtin nerigha otmey kitiwerdi. Derweqe, bu xil olturushlar kopunche waqitlarda dostlirini bir yerge chaqiridighan’gha baghaq kelmigen kunliride teyyarlinidighan bolghachqa, shenbe yekshenbe kunliride olturush qilishning eniq bir belgilimisimu yoq idi. Emma shenbe yekshenbe kunliri olturush bolmay qalghinida, Qasim boytaq bolghachqa, olturush hepte ichidiki xalighan bir kuniside uning oyide otkuziletti. Resmi bolmighan bundaq olturushlar uning boytaqlighi tupeylidin asasen yigane erler olturushi sheklidila otkuzuletti. Emma keyinki yillargha kelgende, moxorkichi dostining boytaq qelishi bilen, sorun tuzesh ishi asasen bu ikki boytaqning ustige chushken idi. Shuninggha qarimay, bu wezipilerdin ikki boytaqning her ikkisidinla naraziliq ipadisi korulup baqmidi. Hetta buning del eksiche, sorun teyyarlash ishi ikki boytaq arisida yushurun riqabetni peyda qilip, bir birsi bilen taliship olturush tuzesh haliti shekillen’gen idi. Qalghan ikkisining ayalliri desliwide bu xil erler olturushliridin xatirjem bulishalmay,bir nechche qetim birge kiliship baqqan bolsimu, erlerning shunche tutami yoq gepler bilen yerim kichigiche olturup ichishliridin zirikishti. Eng muhimi, erliridin kunlishidighan bu ayallar olturushta birer ayal gipining bolsimu tilgha elinmaydighanlighi ularni hatirjem qilip, axiri bundaq olturushlargha erliri bilen songdushup kilishtin biraqla waz kechishkenidi. Heqiqetenmu bu tot kishining olturushida yat xutun xeq qatnishish uyaqta tursun, her qandaq bir jinisi chaxchaqlarmu korulmeyitti. Ular heqiqetenmu ismi jismigha layiq exlaqliq haraqkeshlerdin idi. Bularning olturushlirigha heweslen’genlerdin bir qanchisi kilip qatniship baqqan bolsimu, yengi ezalar bu tot kishilik guroh ichige singip kirip bulalmay, patla yoqap ketkechke, olturush ehli pishqedem tot kishilik ulpetler halitini buzmay dawam qiliwerdi.

Xeyriyet, Qasim intayin xatirjem halda yalghuz beshigha pilan tuzup oz aldigha kitiwirishni toghra tapti.

U, awal elektronluq saetlerdin eng muwapiq dep bilgen bir xilini tallap alghinidin keyin, intayin bixeter we ishenchilik pistan tallash ishi bilen bir mezgil hepileshti. Ahiri resmi bomba proxi uchun izdinishke kirishti. Awal bir quta bir qutidin serengge yighishqa, andin bir qap bir qaptin pojangza setiwilishqa kirishti. Bu arida shundaq bir toghra kilip qelish bilen tagh partilatquchi bir Xitayning dora iskilatini bilip qaldi. Qasim bu tashlanduq iskilattin yalghan qulupini echip kirip bir somka resmi partilighuchi dorisi oghurlap kiliwaldi. Yene birsining uyidin bir letir DDV eliwaldi. Endi uning uchun hemme nerse tel idi.

Uyan buyandin axturup yurup bir nechche chirayliq miwe suyi qutisini tepip, uning ichige dora pistanlarni pem bilen jaylashturdi. Qutini xuddi texi echilmighan shekilge kelturup pichetlep, aptomattik waqit tizginini top toghra ikki saette partilaydighan’gha tengshep somkisigha saldi. Derhal kuchigha chiqip aptowuz bilen aylinip aldin korup qoyghan bir ikki noqtigha bardi. Andin sheherning rasa Xitay tajawuzchiliri mergezlishidighan bir yeridiki kafihanidin birsini tallap mangdi. Qerishqandek, uduldiki yol doxmushida ikki pikap bir birige urulup yolni tosiwalghaniken. U helidin heligha saetige qarayitti. Somkisidiki apetke qarap muzdek terleshke bashlidi: Her qanche ishenchilik digini bilenmu derhal partilap kitishi mumkin idi. U etirapigha birqur koz yugurtup chiqip, aptowuz ichidikilerning hemmisila Xitay tajawuzchiliri ikenlikige ishench qilghinidin keyin hatirjem bolup, somkisini orunduqigha qoyup sirtqa qarighan boliwilip bir besip ikki besip ishik terepke suruldi.

“Aka, somkingizni untup qalmang!” – digen bir yash Uyghur qizining nazuk awazi uni chuchitiwetti! Bu qizning yasinishi neqla Xitayning ozi idi. Qizni ichide mingni qaghighan Qasim, yalghan hijiyish bilen keynige yenip qizgha rexmet eytip qolidin somkisini elipla derhal aptowuzdin chushiwaldi. U, alaq jalaq bolup etirapigha qarashqa bashlidi. Somkisidiki janiwarini awaylap tutup quyatti. Somkisini tashlaydighan’gha yer axturatti. Bu arida uduldiki binaning astidiki heshemetlik bir jyubani korup qaldi. Qasim otken yilisi bir ashnisini u yerge elip kirgenligini eslep udul shu yerge qarap mangdi. U waqitta u ikkisi bilmestinla ichken ikki qushuq chiqmaydighan sesiq ikki romka wiski digini uchun alemning pulini elip ketkenidi. Qasim udul kiripla renggareng haraqlar tizilghan pokeyning aldigha berip bir istakan piwa boyrutup, igiz bir kuldan – ehlet qutisining yenidiki safada olturdi. Kutkichi Xitay qizi keynige orulishi bilen tengla somkisidiki heliqi miwe qutisini chiqirip yandiki exlet qutisining astigha seliwetti. Etirapigha qarighanidi, nerisidiki chirayliq bizelgen ayrim hujira bolumidin bir qanche Uyghur qizining wiliqlap kuliship sozleshkinini anglap huloqup ketti. “Endi qandaq qilsam bular?!” Bu arida u bolumning ishigi echilip rast digendek chirayliq yasiniwalghan bir Uyghur qizi lelengshiginiche chiqip keldi. U qiz keynidin chiqiwatqan bekla qopal bir Xitayning yitilishi bilen keyni terepke qarap kitishti. U qiz heliqi xam simiz Xitaygha xuddi dadisigha esilghandek esilip kitiwatatti. Del bu arida sirittin birmunche qiz oghul Xitay bayiwetchiliri kiriship jyubani tolduriwetti. Qasimgha piwa elip kelidighan Xitay qizi uni unutti bolghay etimalim, derhal yengi kirgenler bilen bolup ketkinidin paydilini Qasim ghipla qilip chiqip ketti. U derhal saetige qaridi. Eng kop bolghandimu yerim saettin artuq waqit qalmighan bolishi kirek idi. Kuchida qatnashmu jayigha chushken bolghachqa, u derhal bir aptowuzgha esilip chiqip bu yerdin yiraqlishiwaldi. U, oyige barghiche xestenge bir qanche yolning aptowuzigha almiship oziche izini yoqatqan boliwilip, minaning saetini toghrilighan waqitqa del ulgurup oyige kiriwaldi – de, derhal yishinip yetiwaldi....

Etisi u, kitab oqup, tamaq etip yep digendek ishlar bilen kunni ming teste chushtin keyin’ge ulashturdi. Ahiri ichi pushup chidiyalmay, kiyimlirini yotkep qetiwalghan qiyapiti bilen sirtqa chiqti. Yiraqtin aptowuz almashturup yurup heliqi jyubaning aldidin otidighan bir aptowuz bilen nishangha qarap yolgha chiqti.Chirayliq bizelgen heliqi jyubadin esermu qalmighan bolup, alti qewetlik bu binaning astinqi tot qewiti kuyup kul bolup ketkeniken. Putun etirap kumurliship ketken yaghach parchiliri bilen tushup ketiptu!

Etirap _ saqchi eskerler bilen toshup ketken bolup, hichkimni binagha yeqin yolitishmayitti. Buni korgen Qasimning yurigi yerilghudek dupuldep soqup ketti. Qoruqqinidin, aptowuzdin chushmey aylinip aptowuz almashturup yurdi. Ming teste oyige kiliwilip, u yerge nimishke barghandimen dep ozini kayip ketti. Yurigining soqushi helighiche jayigha chushmigen bolup, olturup bir qanche tal tamaka chikip sel jayigha chushkendek qildi. Her halda, bu qetim u tunjisidikidek unchilik perishan bolup ketmidi. Bu qetimqisida uning ensizchiligini besish uchun bir qanche tal tamaka yetkenidi.

Bugunmu yene otkenkisidek ishigi guldurlep uruldi. Dimek yene heliqi aghiniliri kelgen bolishi kirek idi. Berip ishigini echiwidi, qirayliridin muz yeghip turushqan aghiniliri bir - birlep kirip kilishti. Ular ishiktin kirer kirmeyla allikimlerni qarghiship tilliship yanliridin birerdin dachuy chiqiriship jozigha yighilishti.

“Qasim adash, bugun biz matem uchun ichimiz! – Saqi jozigha tikligen potolkining aghzini chishlepla achti. Bir qanche romka alghuzup haraq toldurdi. – Bugun sen aware bolma, musibet uchun haraqni achchiq ichimiz! Shunga quruq chay demlisengla yetidu. Sey - pey qoruymen dep waqitni zaya qilmay kelip oltur, gipimizni angla, tayinliq bu qetimmu oxshashla hechnime bilmes boliwalarsen!”

Qasim aghinilirining peylige qarap nimige bunchilik xapa bulushqanlighini bilishke aldiridi. Saqi gep bashlighach, aldidiki romkilarni aghinilirige tarqatti: “Bu qetim ular bekla heddidin iship ketti. Herqanche qilsimu etirapida Uyghurlarningmu bar- yoqliqigha qarawiraq ish qilmamdu! Wapat bolghanUyghur qizlirining hemmisila digidek dangliq kishilirimizning perzentliri dengla! Bichare nazirimizning beshigha kelgen bu eghir musibetni dimemdighan. U nazir bashqa chong kadirlirimiz ichidiki eng ghururlighi idi. Mana endi millet ghemini qilip qoyghilimu emeldar tepilmaydu! Way dep qoysaq bu Aypaltiqilarmu chikidin ashti!” – Saqi ghezeptin purliship ketken chirayini ‘ghurt’ qilip yutiwetken achchiq haraq bilen teximu pajielik bir halgha kelturdi. Qasimmu gepning nimide ikenligidin xewer tapqan boldi.

“Qalghanlarning ailisini dimemsiler, _ didi teshwiqatchi, _ birsi dangliq bir oqutquchining balisi, yene birsimu heli muysipet xelpem mijezlik bir ailining balisi diyishidu. Bicharilar!”

“U digining mining ali mekteptiki pelsepe muellimim idi. – Dep gep qisturdi moxorkichi yanchughidin gizit parchisini chiqarghach, - Dersni bekla yaxshi sozleyitti.”

“Uchighiraq sozlisenglarchu. Yene nime weqeni tepip kirishtinglar?” – didi qasim weqening tepsilatini biliwilishke aldirap. Uning koz aldida yughan qursaq Xitay bayiwetchisi bilen chirmiship kitiwatqan heliqi seteng qiz qayta namayen bolghandek qildi. Shular bizning dangliq erbaplirimizning balilirimidu? Dep xiyalidin otkuzdi.

“Hoy, sen bu ay - bu kunlerde qaysi quduqning ichide yashwatisen? – didi teshwiqatchi ejeplinip, _ putun sheherge bir kelgen tunigunki partilashtin xewiring yoqmu sining? Tunigun sheherning ottursidiki bir ali resturanda mina partilighaniken. Neq meydanda yigirmige yeqin adem koyup kul boptu, uxtungmu endi? Shularning ichide baya saqimiz gipini qiliwatqan uch Uyghur qizimu koyup komurliship ketken gep!”

“Helimu yaxshi shenbe kuni bolghachqa, ustun qewetlerdiki shirketler dem ilish qilghaniken. Bolmisa yene qanchilighan adem oler bolghiydikin.”

“Ete u qizlarning janazisini koturup namayish qilghidekmish.”

“Kimge qarshi?”

“... ...?”

Bu qetim aghiniler haraqni jiq ichishelmidi. Hemmisila bu namelum mexpi heriketchilerni qarilashqa kiriship ketti. Olturush bekla qayghuluq tus alghanidi. Uzun’gha qalmay olturush yighishturulup, kuchida bu heqte yene nime yengi hewerler chiqiwatqanlighini bilip beqish uchun hemme sirtqa chiqishti. ...

Bu bir ikki kun ichide jemiyette her xil ghelite sozler tarqilip yuretti. Hokumet orunliridikilerla emes, hetta tijaretchi - baqqallarmu bu ishtin qattiq narazi bolghanliqlirini ipadileshmekte idi. Bir qisim kishiler dolet igiligidiki orunlarda ishleydighan kishiler arisidin qatilni tutup berishliri toghrisida hokumetke murajetname yezip imza qoydurup yurgenligi, meschitlerdimu bu xil qaramliq heriketler bilen shoghullanghuchilarni dowzixi dep petiwa berishler, hetta bu uch qizning kuli bolghanlighimu namelum bolghan bir xalta kulni bir tawutqa selip aldigha bu qizlarning chongaytilghan resimlirini esiship chong meschitte janazisi chushurulgendin keyin, qewristanliqqa barmay kuchilarda bir haza namayish qiliship qatillargha lenetler uqushti. Bir qisim sodiger bayiwetchiler miyitning oylirige beriship tutam - tutamlap pul in’ane qilishipmu kilishken. ...

Bu kunlerde ‘Aypalta Qoshuni’ mu mexpi teshwiqat warighi tarqitiship bu weqeni peyda qilghanlarni “adem qelipidin chiqqanliq, jallatliq, dushmen’ge yardem qilghanliq, milli musteqilliq herikitimizge ziyanliq ishlar, ...” digendek mezmonlarda bayanatlar elan qilshti.

Yene bezi ichki materiyallarda berilgen melumatlargha qarighanda, bu qetimqi weqeni xitay mergizi alahide lentigha alghuzup nurghunlighan xelqaraliq teshkilat we axbarat agentliqlirigha tarqitip bergenmish. “Amerika awazi”, “Erkin dunya awazi” qataridiki radiolarmu keyni - keynidin mexsus anglitishlarni berip bu weqe toghrisida melumat berguchilerni, dimogratik Xitay wekillirini, hetta chet’ellerdiki bir qatar Uyghur teshkilatlirining rehberlirinimu sohbetlishish programmilirigha qatnashturup pikir alghan neq meydan anglitishlirini bergen. Rushenki, Xitay dimogratchilirining wekilliri Uyghur erkinlik herikitining xeli uzun yillardin buyan terorchiliqqa qarap yuzlen’genligidin qattiq epsuslinidighanlighini bayan qilishqan. Uyghur teshkilatlirining sergerdan rehberlirimu sherqi turkistan milli dawasining ozilirining bir tutash qumandanlighi astida kishilik hoqoq pirinsiplirigha qet’i boy sun’ghan halda teshkillik we tenchliqchi bir shekilde ghelibilik kitiwatqanlighini, emma bu xildiki ademlerning herkiti puitunley shexsi och elish yaki shexsi gherezlirini mexset qilishqan lukcheklerning ishi ikenligini, ularning heriketliri milli musteqilliq herikitimiz bilen qilche munasiwiti yoqlighini dunya jamaetige alahide tekitleshken. Eger Xitay dairiliri ozilirige purset yaritip bergen bolsa idi, weten ichide bu xil xuligerlerge hergizmu purset qaldurmasliqqa kapaletlik qilalaydighanlighini bildurushken. Buninggha qoshulupla Xitay muhajirliri imza yighiship, Amerika Mergizi Axbarat Idarisi, sabiq Sowet Ittipaqi Dolet Bixeterlik Kommotiti, Isirail Mossati qataridiki dangliq jassusluq teshkilatlirining bu diloni pash qilishta Xitay Dolet Bixeterlik Ministirlikige yardemchi bolushini telep qilish murajitini chiqarghan. ...

Qasimning qarishiche ehwal heqiqetenmu jiddi tuske kirmekte idi. U yene bashqilatin ensizchilikke petishqa bashlidi. Bu qetim uningdiki ensizchilik psixologiyilik menbedin kelgen bolmay, ‘Izchimen’ pikirlirining ret qilinishini menbe qilmaqta idi. U, oyide yalghuz qelip bir haza oylan’ghinidin keyin, ornidin turup oyide bar bolghan mexpi wehime herikitige alaqidar barliq nersilerni yighishturup bir kona tashlanduq quduqqa tashliwetti. Heliqi ikki kitabnimu birge tashliwetmekchi boldi – yu, nime uchundur ularni hazirche idarisigha apirip ozi bilidighan bir yerge yushurup qoyush qararigha keldi. Shundaq qilip, bu kitablar Qasimning hayatida eng yaman korup qet’i tashliwitishke tigishlik we yene oz waqtida eng etiwarlinip jandin ezizlinidighan tuptin qarmu qarshi qararlarni chiqirishigha sewep bolghan birdin bir kitab bolup qaldi. Qisqisi, Qasim uyide qilghan ishlirigha dair qilchilikmu iz qaldurmighanidi.

Bu kunlerde, sheher ichimu pewqul’adde jiddi tuske kirgen idi. Kuchilarda doxmush - doxmushta saqchi - herbiler mighildap yurishetti. Uchurighanla yerlik kishilerni kuchida tohtishiwilip yanlirini, somkilirini, hetta kusar paypaqlirighiche axturishatti! Aptowuzlar, taksilar, bolkiwaylar bahane korsitip bolsim Uyghur xeridarlarni almasliqqa tirishatti. Hetta bir qisim dukan - bazarlargha yerlik millet kishilirining kirishi ashkare halda qattiq cheklinetti yaki exlaqsizlarche axturilatti. Bir heptidek milli bashlanghuch - ottura mektepler oqushtin toxtutildi. Ali mektepler we texnikom mektepliride milli oqughuchilarning sirtqa chiqishi qet’i men’i qilindi. ... Her qaysi jaylardin birer yuz minggha yeqin Uyghur, Qazaq, Mongghul we Tunggan qataridiki yerlik milletlerdin bolghan kishiler resmi gumanliq unsur dep qolgha elinip soraqqa tartildi. Sheherlerde, yiza - qishlaqlarda qalaymaqan oy axturushlar, kichilerde tuyuqsiz nopos tekshurushler ewijep ketti. Hetta nurghunlighan idare, jemiyet, zawut, kan, karxana, shirket we kopuratiplar yengi alghan yerlik ishchi we xizmetchilirini ishtin toxtutush yaki ishtin chiqirishlarghiche berip yetti. Pewquladde ehwal digen bahane bilen, shu yilqi ali mekteplerge qobul qilinidighan milli oqughuchilar pilanini emeldin qaldurghanlighini ashkare elan qilishti. ... Qisqisi, bir qanche muhim sheher millilar uchun jiddi herbi halet astigha elinip, ishlepchiqirish bir mezgil toxtitilip, idiyini toghurlash yaki meydanini otturgha qoyush digendek wastiliq pash qilish uginish koruslirigha qamap qoyuldi.

İkkinchi heptidin bashlap bir qisim cheklimiler asta - asta emeldin qaldurulghandek qilsimu, buningdin yerlik kishilerge nisiwe yoq idi. Jemiyette ghul - ghula hemmila yerni qaplighan bolup, bezi cheklimilerdin yerlik kadirlarla emes, hetta Xitay kadirlirimu narazi bolushqa bashlighanidi. Shundaqtimu, birer ayghiche ishlepchiqirish haraktirini almighan nurghunlighan orunlar xizmitini tashlap jiddi uginish koruslirigha yighiwilinghanidi. ...

Bu weqedin keyin, Uyghurlarla emes, hetta xitay bolmighan barliq yerlik millet kishilirigiche ozilirining xar millet ikenligini tonushqa bashlighan boldi. Kunning uzurishigha egiship resturan weqesining pajieliri tedriji untulup, xelq arisida hokumetke bolghan naraziliq undurmiliri barghansiri kuchiyip ipadilinishke bashlidi. Bu ay- bu kunlerde Xitaygha qachidighanlarning her qaysi poyiz biketliridiki tiqma - tiqmilighi adettikiche ehwalgha aylinip, qilchilik pursiti bolghanliki Xitay tajawuzchiliri hokumitining tehdit selishlirigha perwa qilishmay xotun - balilirini, qeri - chorilirini wetinige yolgha seliwitishni dawam qilmaqta idi. Her qaysi sheherlerde mighildap ketken Xitay malchiliri, yaymichiliri, baqqalliri, yamaqchi, medikarliri xuddi yerge kirip ketkendekla yoqulishqanidi. İkkinchi eyigha kirer - kirmeyla bir qisim asasliq yimeklikler nopos deptirige qarap olchemlik tarqitishlarmu korulushke bashlidi. Sheherlerde elektr, sularning kesilip turishimu pewquladde artip ketkenidi. Bezi molcherliguchilerning perezlirige asaslanghanda, bu bir aydin artuq waqit ichide eng kamida birer milyon’gha yeqin Xitay tajawuzchisi dolitige qechip ketkenmish! Xitaydin kiliwatqan wagonlarmu asasen boshapla ketkenidi.

Otken bir qanche aydin buyan arilap korulup turghan arqiliqlardiki wehime yaritish heriketliri Xitay tajawuzchilirini bunche eghir alaqizade qilalmighan bolsa, bu qetimqi resturan partilash weqesi Xitay dairilirining heddidin artuq jiddilishishini kelturup chiqardi. Ular bu weqening jinayetchisini eniqlap chiqish uchun heddidin artuq dawrang peyda qiliwetkenligidinmikin, otkenki ushshaq- chushshek wehimilik weqelerdin tola bek tesirlenmigen birmunche Xitaylarnimu eghir parakende qiliwetken boldi. Shunga, her qaysi poyiz istansilirila tiqmqa - tiqmqa bolup ketmey, yol boyidiki barliq biketlermu Xitaylarning daimliq qunalghu yerige aylinip ketken bolup, Xitaylar yoluwchilar poyizigha bilet alalmighanlirida yaki poyizgha chiqalmighanlirida yuk poyiz wagunlirigha bolsimu esilip qechishqa kirishkenidi. Buning netijiside, texi yengila meblegh selip ish bashlishiwatqan Xitay bayiwetchiliridin tartip xeli konirap qalghanlirighiche mal mulikini ziyinigha setip hetta tashlap qachidighanlarmu kopeymekte idi. ...

Qasim bu kunlerde alahide tekshurulushlerge duch kelmigen bolsimu, yenila ihtiyatchanliq bilen yuretti. U, desliwide kuchidiki naraziliq shamallirigha qarap, qilghan ishining sel heddidin eship ketkenligini molcherleshke bashlighan bolsimu, waqitning otushige egiship yuqurqidek hadisilerni kuzetkensiri, qaytidin jasaretlinishke bashlidi. Hetta bezide tashliwetken quralliri uchun pushmanmu qilghan boldi. Helimu yaxshi, heliqi ikki kitawini idarisigha apirip peqet ozila bilidighan mexpi bir yerge tiqiwetkeniken. Buning uchun bolsimu oziche xoshal bolup qaldi. U, shu bir qetimliq partilitish weqesining bunche zor parakendichilik yaritip, Xitaylargha shunche eghir ziyanlarni kelturushke sewep bolalaydighanlighini zadila xiyal qilmighanidi. Mana endi, bu seweptin pash qilinip olturulsimu qet’i pushman qilmas halgha kelgenidi.

Jemiyettiki passip ghulghulilarmu tedriji shekilde naraziliq tusige ozgirip, Xitaylargha nepiretlinishni kunsayin ashurmaqta idi. Hetta shu kafihana partilitishini qattiq tenqit qilip mexpi teshwiqat warighi tarqitishqan ‘Aypalta Qoshuni’ dikilermu otkendiki tenqitliridin qilche eghiz achmay, xelqini jasaretlenduridighan teshwiqat waraqlirini mexpi tarqitishqa jiddi kirishmekte idi. İsh buningliq bilenla toxtimidi: Yene qandaqtu ‘Quzghunlar Qoshuni’, ‘Newriler tapidu bu izni Qoshuni’, ... digendek namlardiki yengiche qoshunlarmu wehimilik teshwiqatlarni Uyghurche we Xitayche qilip tarqitishqa bashlighanidi. Yene bir mezgildin keyin shu qetimqi resturan partilitish weqesini medihlishidighan, uningdin ulge elishni teshebbus qilishidighan mexpi waraqlarmu tarqilip yuridighan boldi. Axiri bir kunlirige kilip, shu qetimqi weqeni biz peyda qilduq depla ozining qiliwalidighan bayanatlarni ilan qilghan ‘Alijangdi bomba Qoshuni’ digendek gheliti isimlarni qoyiwalghan qoshunlarning mexpi waraqlirimu korulushke bashlidi! Bulargha qoshulup yene arilap arilap arqiliqlarda, Xitay oyliride, ishxanilirida Xitaylarni bughuzliwitidighan, ichi baghrini tukiwitidighan, bughup olturidighan yaki boliwalidighan weqelermu korulmekte idi. ...

Weziyet qaytidin janlanmaqta idi. ...

Turme kamirida, momyalanghandek tengiwitilgen qasim bir ikki heptidin buyan sual soraqsiz tashliwitildi. Arilap bir Xitay sistira kirip qan’gha boyalghan qetip ketken dakilirini derexning qowzighini soyghandek taqiraqshitip soyup, qaytidin qipqizil qan’gha buyalghan bedinini momyaliwitip chiqip kitetti. Shuninggha qarimay, uning qelin tengiwitilgen beshida mingisi kona eslimiliri uchun saettek ishleshni dawam qilmaqta idi. ...

Herbi Halettiki Sheherde

-         Dada, dada, bugun palani yerde yene bir Xitayning beshini ...

-         Aghzingni yum, bala tekkur!

-         _ Bir dada – bala sohbitidin

Kamirdiki Qasim, sual soraqsiz yatqinighimu xeli kunler bolup qalghanidi. Bedinidiki jarahetlirimu asta asta qetiship, bilining ustidiki dakilarmu sukiwitilgen bolup, peqet beshigha tengilghan daka bilen sol putigha elinghan gipisla qalghanidi. Shunga qasim kamir ichide sorulup mangalighidek bolup qalghanidi. U, bu kunlerde olumini kutush uchun emes, belki eslimilirini bir qur koz aldidin otkuziwilish uchunla yashimaqta idi. Qasimgha otken kunlirini esliwilish nimishke shunche zorur bolup qaldi? Buni uning ozimu bilmeyitti. İsh qilip otken kunlirini esliwilish, uning uchun eng lezzetlik bir paaliyet bolup bilinmekte idi, xalas.

“Towwa Hudayim, eslimilerningmu ademge shunche lezzet beridighanlighini hergizmu oylimighan ikenmen.” – dep miyighida kulup qoydi u. Uning eslimiler lentisidin tez tez korunup otken mexpi wehime yaritish paaliyetlirining bezilirini heqiqetenmu hesiretlinip esleshke mejbor idi. İnsanlar nime uchun bir birsini chirayliq gepler bilen sozliship chushinishelmeydighandu? Yene nime uchun bashqilarning menpetlirige dexli teerruz qilishtin numus qilishmaydighandu? Oz waqtida Xitaylar yaponlarning besip kirishige qandaq ghezeplen’genlighini, ularni wetinidin qoghlap chiqirish uchun qanchilik japalarni tartishqanlighini nime uchun untup qelishidighandu? Hich bolmighanda biz Xitay dolitini tarixtik Mongghul yaki Manjulardek besiwalghan dep xata oylap qalghanmidu – ya? Bundaq naheqchilikni nime uchun bugun bizge rawa korishidighandu? Bashqilarning yurtini besiwilishning neqeder naheq bir ish ikenligini his qilishmay, bizni bu ishlargha nime uchun mejbor qilishidighandu? Yaki ozliri ishlitishni bilmigen milletlerning yerini ishliteleydighanlarning qoligha berish kirek deydighan birer dunya qanuni barmidu? ... Qasim ilajisiz qiliwatqan wehimilik heriketlirining aqiwitini korginide hich qachan qilghan ishidin razi bolup baqqan emes. Eger Xitaylar wetinimizdin derhal shertsiz chiqip kitishni qobul qilishsa idi, Qasim bu xil rehimsiz tedbir qollunushni hergizmu uxlap chushidimu oylimighan bular idi! Uning bu hesiriti hergizmu bu ishlar bilen shoghullinishqa mejbor qelishini his qilghan dewirliridila barliqqa kelgen bolupla qalmay, bundaq ishlarnizadila hiyaligha kelturmigen dewirliridila shundaq oylap kelgen idi. Shunga, u waqitlarda buxil xiyalgha kelip qelishnimu eghir insanliq eyiwi dep tonighachqa, bashqa tenchliq charilirini axturushqa yaki Xitaylarning eqlini tepiwalidighan kunlerning kelishini kutushke beghishlap umurini otkuzgenidi. Mana endi xitaylar qasimning wetinini bizning diyish bilenla qalmay, on milyonlap Xitay kochurup kilip, esli bu wetenning igilirige qilchilikmu hayatliq imkaniyitini qoymaslighi uning taqitini chekige yetkuzgenidi. Endi bundaq otopiyilik xam xiyallargha ishinip kitiwergili bolmayitti. Bugun zadila bundaq kitiwirishke bolidighan imkanlarmu alla burunla tugigenidi. Shunga, Qasim qiliwatqan ishliridin pushman qilmayitti. Emma uning eqli yetmeywatqini, wetinidiki Xitay tajawuzchi kochmenlirining ozining bolmighan bu weten tupraqlirida nime uchun shunche jahilliq bilen tirkiship turghanlighi idi. “Bu Xitaylar nime uchun ozining bolmighan bir elge shunche jahilliq bilen mixlinip turiwilishidighandu? Eger Uyghurlarmu xuddi bu Xitaylargha oxshash Xitay sheherlirini toluq igelliwilip, barliq siyasi, ixtisadi, qural kuchi amillirini putunley Uyghur menpeti uchunla ishlets, bu Xitaylar bizge qandaq qarighan bular idi? ...” – U, bu suallarni pat- pat xiyaligha kelturup, echinishliq oliwatqan kochmen Xitay tajawuzchilirigha we eghir parakendichilik ichide xaniweyran bolup qechishiwatqan Xitay tajawuzchilar ahalisining tartiwatqan bihude japalirigha qarap ulargha insani ich aghritip quyatti. Her nime digen bilen, umu insanliq ewladini qutuldurimen dep heriket qiliwatqan birside!

Amal qanche? Bu Xitay tajawuzchiliri bizning arzulirimizni putunley ret qilip, xelqimizni wetinidin mehrum qaldurushqa shunche wehshilik bilen tirkiship turghan yerde, uning bu xil mexpi wexime yaritish paaliyetliri bilen shoghullinip, wetinini Xitay tajawuzchiliridin qayturiwilishning sharaiti uchun hul hazirlash uchun bir kishilik tohpe qoshushtin bashqa charisi qalmighanidi. “Amal yoq” – dep pichirlidi u ozige ozi, _ bu ishni axirghiche dawamlashturushqa mejbormen. Men hich bolmighanda bu wetenning mening ikenligini dunyagha uxturalisammu erziydu. Uning ustige, Xitay tajawuzchilar kochmenlirining bugunki halini men emes, ularning oziliri oylinishi kirek!”

Qolgha chushup qalghiche bolghan qasim, heqiqetenmu tunji heriket bashlighan kunliridiki Qasim emes idi. Uning xaraktiri tuptin ozgergenidi. U her qetimliq pajielik Xitay qorqutush weqesini peyda qilip, etirapidiki Xitay tajawuzchilar ahalisining parakende bolup qechishigha sewep boliwatqanlighini korgensiri, bu herkitining axirqi ghelibige yetishturush yolini echip bireleydighanliqigha bolghan ishenchi shunche artip baratti. Qasim bir qanche qetimliq mexpi wehime peyda qilish herikitini yaratqinidin keyin, uningdiki qorqush, yirginish, ensizlinish alametliri tedriji aziyipla qalmastin, hetta keyinki yillargha kelginide Xitay tajawuzchilirining uchey baghrini bosiwitip, yollargha soriwetken, arilap bezilirining qol - putlirini, bash- qulaqlirini kisiwilip adem kop yerlerge tashlap qoyushlardimu xuddi adetttiki bir qassapning qoyini soyup parchilap shuliwatqinidek norimal his bilen heriket qilidighan halgha kilip bolghanidi. Uning uchun bir Xitay beshi hergizmu bir adem beshila bolup qalmay, wetinidiki qalghan Xitay tajawuzchilirini qorqutup qoghlash uchun tapalighan eng axirqi quralidinla ibaret idi.

U, shunche yilliq echinishliq qan tukulush herikitining teziraq axirliship, tench bir shekilde Xitay tajawuzqilirining wetinini boshitip shertsiz chiqip ketishini neqeder arzu qilatti – he! “Bundaq oylaydighan eqilliq Xitay bu dunyada tugigen bolsa kirek!” – dep eghir bir tinipqoydi.

Uning mingisi yene shu otken kunlirining xatirilirini eslesh qaynimigha kirip ketti. ...

Resturan partilitish weqesidin keyinki aylar idi. Shu weqedin keyin teximu wehshileshken Xitay tajawuzchiliri, her bir magizinning ishigige, her bir aptowuz bekitige, hetta her bir kucha hajetxanisining aldighimu quralliq post qoyup yerliklerning herikitini nazaret qilishqa bashlidi. Kucha - kuchida, doxmush doxmushta Xitay herbiliri, Xitay saqchiliri, Xitay zorawanliri qollirida aptumat - naganliri, yerlik kishilerni xalighanche toxtutup yanlirini, somkilirini axturishatti. Sel - pella aliyip naraziliq bilen qarighan kishilerni besiwilip ur - toxmaqlishatti. Bu xil kucha tekshurushliri xeddidin eship qizlarning koksu

- chatiraqlirini silap - sipashlarghiche berip yetkenidi!

Bir kunisi, Qasim aptowuzda ishigha kitiwatqinida, ikki Xitay zorawani bir jup yash Uyghur er - xutunini aptowuzgha chiqishtin awal tosiwilip yanlirini axturimiz dep turiwilishti. Bu Xitay xuligerlirining birsi tapanchisi bilen Uyghur yigitini tamgha tirep tutup berdi. Yene bir Xitay qara toxmighini qoltuqigha qisturiwilip yash qizning koksige qolini tiqip silap – sipashqa bashlidi. Qiz ghezeplinip yighlighiniche warqirap yigitige telmuretti. Buninggha chidimighan eri, ozige tapanchisini tirep turghan Xitayni kallisi bilen kilishturup birni qoyup aghzi - burnini qan qiliwetti. Keynidinla etilip berip ayalini silashturiwatqan Xitayning ingikige putun wujudi bilen sekrep bir peshwa atti. İngikige peshwa yigen bu Xitay ikki metir nerisigha tiki mollaq chushti. Bu arida keynide turghan aghzi burni qan’gha buyalghan Xitay tapanchisini yigitke betlep turup uning dumbisige putun deskisidiki oqini siriwetti! Bichare yigitning dumbisidin kirgen oq tizmisi, uning kokrigini sokup chushurup, qep - qizil yurigi poltiyipla sanggilap chushti. Yigitning sanggilap turghan yurigi lopuldap soqup turatti. Bu yash yigit, aldigha uzatqan qolini ayaligha sunghiniche ‘gup’ qilip yash ayalning aldigha yeqilip chushti. Bichare ayal derhal erini quchiqigha elip yigitning ghezeptin chekqiyip tikilip qalghan kozlirige suyup yighlighiniche , yoldishining qan koli ichige qokup qaldi! ...

Aptowuzning penjire teripide olturghanQasim, yerde qan’gha chiliship olturghan chirayliq qizning bulaqtek yash tukiliwatqan kozlirini korup ornidin chachirap turup ketti. Yerdiki qizning istixiyilik bir shekilde yoldishining kokrigidin sirtqa chiqip lopuldap soqup turghan yurigini bir qoli bilen qayta qepigha selishqa tirishiwatqan halda jeni chiqiwatqan yigitini quchaqlighiniche olturup kimlergidu nale qilghandek kokke qarighan echinishliq qiyapitini korgen Qasim, nime qilarini bilelmey hangwaqqiniche turup qaldi.

Bir demdila koktin chushkendek bir munche Xitay quralliq saqchiliri peyda bolup qizning etirapini oriwilishti. Saqchilarning shopurgha warqirap birnimiler diyishi bilen aptowuz derhal qozghilip yurup ketti. Bichare ayalning appaq bilekliri yoldishining qipqizil qenigha buyilip ketken korinishi mashreng kiyimlikler arisidin ghil pal korunup qaldi. Qasimning koz aldida heliqi natunush Uyghur qizining quchighida yatqan yigitning qanliq yurigi korunup neri ketmeyitti! “Bu balining qisasini choqum alimen!” – Kozliri ot bolup yeniwatqan Qasim, ozige ozi qayta – qayta pichirlap qesem qildi. ...

Bu yigitning qisasini elish ishi kop uzun’gha qalmidi: Shu kuni keqide sheherning xitaylar zich olturaqlashqan mehelilirining biride intayin kuchluk bir partilash tuyuldi. Bu Xitay meheliside kichilik issiqtin qechip salqindap olturushqan birmunche Xitaylarning ottursigha bir mtosikilit usup kirginiche shiddet bilen partilap ketken bolup, birmunche qeri - yash Xitaylarning gewdisi parchimu – parche bolup hawagha uchup chiqip terep terepke chechilip ketken. Neq meydandila on nechche Xitay titma - titma bolup tozup jan bergen bolup, yene bezilerning qoli yoq, bezilirining yuz kozi titilghan, yene qaysi birilirining ucheyliri sorulup jan taliship terep terepte ingirap yetishqan! Etiraptiki binalarning bezilirige parchilan’ghan adem gosh parchiliri chapliship qalghan bolup, putun etirap qan kolige aylan’ghan. Weqe meydanining menzirisi bekla qorqunushluq tuske kirgen bolup, bu pajielik menzirini korgen bezi Xitaylar derhal hushidin kitip aghzidin kopuk chiqirip titirep yetip qalghan . Bular qoshulup meydannning menzirisidiki pajieni teximu qorqunushluq tuske kelturiwetken!

Uzun’gha qalmay bu yer doxtur mashiniliri, saqchi – quralliq saqchi Xitaylar bilen toshup ketken. ...

Qasimnimng birqanche kundin keyin xewer tepishiche, pajielik olturulgen heliqi yigit eslide texi yeqindila uniwersitni tugutup aldinqi dem elish kunide toy qilghandin keyin, ayalini tunji qetim jumalitip qeyni ata – anilirining uyige kitiwatqan yol ustide shehit qilin’ghaniken. Bu pajiedin hewer tapqan yigitning bir sawaghdishi shu kuni axshimi bir saqchi motosikilitini oghurlap kelip, bilige besh – on kilo partilatquch dorisini tengip heliqi xitaylar olturushqan qoragha besip kirip birlikte partilap shehit bolghaniken.

Buningdin xewer tapqan Qasim, sel aram tapqandek qilsimu, emma heliqi qatil Xitaylargha biwaste jaza berish uchun ularning adrisini izdeshke kirishti. ...

Bir Xitay Kojangning “Pajiesi” ni Pilanlash

-Uyghurlarmu?Qoyghine biz heqni!
-                       Dohmushtiki sohbetlerdin



Qasimning gipisqa elin’ghan sol puti qichiship aram bermigili turdi. Ming teste bir burjigini sundurup qarighanidi, turme kamirining ishigidiki yuchuqtin ghuwa kiriwatqan yuruqta gipis bilen oralghan dakining ichi mighildap pitlap ketkenligini kordi. Uning putun kiyimlirimu resmila pitliship. Uni zadila aramigha qoymayitti. U bir haza tatilap bedinining bir munche yerlirini qanitiwilip, pitning achchighini aghriq bilen besip aram tapqandek boldi.

Uning xiyal dunyasi yene shu yengi kilin weqesini esleshke kitip qaldi. ...

Qasim ikki heptidek surushte qilip yurup ikki qatil Xitayning birsini Xitay saqchiliri Xitaygha qachuriwetkenligidin xewer tapti. Buningdin epsuslan’ghan qasim, ikkinchisini surushte qilishqa kirishti. U, ikkinchi qatil Xitayni nedin bashlap surushte qilishni oylap yurgen kunlirining biride, bir chet aptowuz bikitining taxtisigha chaplan’ghan Xitayche ushshaq qilip yezilghan bir elan’gha kozi chushup qaldi. Bu elan heliqi ikki qatil Xitayning adrisi heqqidiki bir elan idi. Elanda bu ikki Xitay qatili heqqide bekla tepsili melumat berilgen bolup, ularning ish orni, aile ehwali, tepsili adrisi, wezipiliri qatarliq melumatlar tepsili berilish bilenla qalmaptu. Hetta ularning shexsi xaraktirliri, ixtisadi ehwalliri, burunqi jinayi qilmishliri, yerlik milletlerge bolghan ochmenlik sozliri, yeqin dostliri, hewesliri qataridiki melumatlirimu inchikilik bilen tonushturulghaniken. Axirida yene oq chiqarghan Xitayning Xitaydin kelginige texi endila ikki yil bolghan bir herbi septin kesip almashturghan sabiq woziwut komandiri ikenligi we hazir unin Xitay Hubi olkisi Mashiyen nahiyisidiki ata anisining yenigha qechip ketkenligi, yene birsi kadirlar idarisining bir bolum bashlighi wezipisidiki dadisining kesip almashturup kelgen bingtwen altinchi diwiziyisige yushurinip yurgenligi yezilghan. Qasim yeqin etirapta birsining yoqlighidin paydilinip bu elanni tepsili terjime qilip kochuriwalidu. Etisila idarisidiki kompyuterda buni latinche yezip disketke elip hem bir nusha yazduriwalidu.

Etisi bu qeghezni tibbi mektepning beghidiki milli oqughuchilar kop olishidighan bir orunduqqa qisturup kelidu. Yene bir kunisi qolidiki disket nusxisini kopeytip yazdurushning ghemini qilip yurginide, bu xewerning kona yeziq nusxisi ‘Qaraxan’ namida intirnetke birilgenligini korup qalidu. Bu ishtinmu aram tepip qalghan Qasim, endi heliqi Xitay kojangning ailisini jayliwitish pilanini tuzushke kirishidu. Emma bu kojang Xitayning anisi sabiq aptonom rayonluq partikom muawin bujangliridin biri bolghachqa, alahide qoghdilidighan kadirlar qorasidiki anisining uyige kochup beriwalghaniken. Qasim herqanche qilipmu bu qoragha kirishning yolini qilalmaydu. Ikki heptigiche bu qoraning etirapini yushurun kuzitip yurginide, bu qoroning barghansiri qattiq muhapizet qiliniwatqanlighini sizip qalidu. Hetta qoraning etirapida bir qanche chesniche yasan’ghan paylaqchilarningmu aylinip yurgenligini sezgendek qilip, axiri u Xitay ailisining piyige chushushni toxtutushqa mejbor bolidu. Bu arida bu Xitayning burunqi oyi turghan ailikler binasining namelum kishiler teripidin koyduriwitilgenligini anglap, bir hisapta bu ishni resmi pilanidin chiqiriwetken boldi.

Qasim, otkenki ikki qetimliq wehime yaritish herkiti jeryanida partilitish minasi qoyushning eng bixeter we eng asan chare bolidighanlighini his qilghanidi. Emma qorqup ketkenligidin oyide bar bolghan barliq prox, pistanlirining hemmisini tashliwetkenligi uchun, qaytidin birer weqe chiqirishqa teyyarlinish mexsitide bashqilatin dora – pistan teyyarlash ishigha kiriship ketti. Yighqan serenggilirini zirikmey olturup poqini qirip chiqirishqa tutush qildi. Bu kunlerde dukanlarda erkin setilidighan pojangzilarmu yoqap ketkenidi. Hetta bir dukanda kichik bir Uyghur balisi pojangza alimen dep kirginide, u balini tutiwilip surushte qilip, uning chong akisini sulap qoyushqanliq xewirimu tarqalghanidi. Undin bashqa kireklik dora dermeklernimu ‘zorawanliqqa qarshi kommotit’ ning tonushturishi bolmay turup alghili bolmaydighan qiliwetkenidi. Shunga, uninggha endi serengge – haraqlardin paydilinish charisila qalghanidi.

Qasim bir kuni kopirek serengge topliwilish uchun arqa kochlardiki ushshaq dukanlarni arilap aililik binaliri bilen tolghsan bir tar kochida kitiwatatti. Tuyuqsizla bir Uyghur bala yenidin ghuyuldap chepip otup, uni oriwitishke qil qaldi. U bala uchqandek yugurginiche uduldiki bir binaning aldida salqindiship turghan bir nechche Xitayning arisidin yene shundaq chepip otup, yandiki bir tar kochigha burulup kozdin ghayip boldi. Qasim bu bengwash balini arqidin ghotuldap tillighiniche kitiwatqinida, udulidiki salqindiship turghan Xitaylarning arisidiki simiz bir poq qursaq Xitaygha kozi chushkendek qildi. U Xitayning yerilghan nipiz asma maykisidin qelin sup – suzuk qawa may bilen qaplan’ghan uchey – baghri tokulup chushup yerde sozulup qalghan bolup, u Xitay nime weqe bolghanlighini bilelmey hangwiqip, “eyyo, eyyo” diginiqe ucheylirini qoligha elip tartishturup qarawatatti. Uzun otmeyla aldigha senturulup yerde sorulup yatqan ucheylirini dessep paqilditip yarghiniche gupla qilip uchey- baghrining ustigila dum chushti. Bunche eghir yukke berdashliq birelmigen ucheyliri astida qelip yerilip, sapseriq yingliri yanlargha jirildap chachirashqa bashlidi. Yenidiki Xitaylar shundila bu Xitaygha diqqet qiliship, “Law Jiang, Law Jianggha nime boldi?” diyishkiniche u Xitayni yulep turghuzushqa urunishmaqta idi. Qasim bu pajieni korginiche bayiqi balining yugurup otishining mexsidini endila qiyas qildi de, qorqqinidin ittik qedemler bilen ghipla qilip yene bir koqigha kirip tikiwetti. ...

Qasim oyige keliwalghandin keyin heliqi balini oylap qaldi. “Towwa, nime digen addi heriket bu? Hem pakiz, hem chaqqan.”

Her nime digen bilen uningghimu bu ishni men qildim dep yalghan qoshun namida bir wehime hewiri tarqitish pursiti kelgenidi.

Qasimning xiyalini bedinidiki echiship aghrish yerimida uziwetti. Bayitidin tatilap qanitiwetken yerliri endilikte qizirip aghrip aramida qoymaywatatti. U eslimilirini yerimida kesip asta tirkiship ornidin turup kamir ichide aylinip mengishqa kirishti. Bu yeqinlarda uni resmiyet uchunla soraqqa tartip, yuz kozini qan’gha boyiship qaytidin kamirigha ekirip tashlishatti. Bu kunlerde kamirda u yalghuz emes idi. Soraq oyide qiynashliridimu etirapida bir nechche yengi - yache yash ‘jinayetchi’ lermu birge bolishatti. Jallatlar uni bu yengi tutulghanliqliri korunupla turghan ensiz yash balilar aldidila kelse - kelmes urup qiynishatti. Rushenki, bu qiynashlar uni soraq qilghinidin kore, yengi mehbuslargha sur korsitish uchunla qiliniwatqan ishlar idi.

Qasimmu bu turdiki resmiyet tusini alghan qiynashlargha xeli burunla kunukup qalghachqa, intayin xatirjem halda jaza oyige kirip on – tunsizla jazalinishni kutup turatti. U, jazaliniwatqinida Xitaylarni arilap tillap qoyghinidin bashqa, qiynashlirigha tola bek ingirapmu ketmeyitti. Jallatlarmu uni bashqilarning aldida eng wehshi usullarda qiyniship, hushidin ketkinide soriship elip chiqip kitishetti. Keyinki kunlerde Qasimning bu xil chidamliq iradisi Xitay jallatlirini zirikturupla qalmay, yengi tutulghanlar uchunmu selibi rol oynap, ularning iradisini kucheytishke ulge bolup tesir qilidighan boldi. Shu seweptin, yengi qolgha elinghanlar ichidimu qan kolige paturulghiqe qiyin – qistaqlargha elinishigha qarimay, ghing qilmay berdashliq berishidighan jasaretlik yashlar kopiyishke bashlighan idi.

Qasim kamirdashliri bilen texi yengi bolghachqa, ular bilen sozleshkiche bolmighanidi. Shunga, u qaytidin eslimilirining qalghan qismini eslesh ichige kirip ketti. ...

Bu yeqinqi aylarda Qasim turiwatqan sheherdila emes, hetta heli chet sheherlerdimu Xitaylar arisigha wehime selish weqeliri arilap korilidighan weziyet shekillenmekte idi. Arilap seychi Xitay baqqalliri yoqap ketidighan yaki ularning tenziliridiki malliri ichige birer kesik qol yaki kesilgen qulaqlar kirip qalidighan ehwallar korulup turghachqa, adettiki ushshaq sheher bazarlarda Xitay tenzikeshliri kundin – kunge aziyip barmaqta idi. Hetta bezi sheher – bazarlarda u yerde bir kesik bash, bu yerde birerdin put – qolliri kesiwilin’ghan, uchey – baghri chuwiwitilgen, jigerliri qochiwitilgen, yurigi sughuriwilin’ghan digendek parchilan’ghan Xitay gewdiliri uchurap turidighan, ... digendek wehimilik korunushlermu arilap bolup turatti. Yene shuningdek arilap birer yuk mashinisi, birer Xitay bolkiway mashinisi, taksiliri kitiwitipla ozichila partilap ketidighan, bezi Xitay oylirimu partilap koyup kitidighan hadisilermu yoq emes idi. Shungilashqa, chet nahiye bazarlirida Xitaylar bekla az korunidighan, yol boyi poyiz biketliri Xitay qachqunliri bilen tolup tashidighan ehwallar adettiki halgha aylinip qeliwatatti. Tajawuzqilar hokumitimu herbi – quralliq saqchilirini heli u yurtqa, heli bu yurtqa toshup beshi qiyipla ketkenidi. Xitay hokumiti barliq organliridila emes, hetta her bir idare, her bir zawut, her bir meheligiche digidek enchwenting shobilirini qurup, chesniche yasan’ghan saqchi – jasuslirini kopeytish bilen he dep shoghullanmaqta bolup, mergizi hokumetmu bu rayondin alidighan barliq baj – siliqlirini putunley “zorawanchilargha zerbe berish” uchun ishlitish ihtiyarini bergenidi. Bu kunlerde Xitaydin kilidighan “bichare ishlemchiler” ornigha quralliq herbi, quralliq saqchi, mexsus kuruslarda terbiyilen’gen jassus – zorawanlirini toshimaqta idi. Dolet tusini alghan bu xil Xitay terorchiliq herikitini kucheytish bilen birge Xitaygha qarap qachidighan qachqunlirini cheklesh uchun qaytip kelginide noposqa almaydighanlighi, ketken haman ishtin chiqirilghan hisaplinidighanlighi, Xitaygha barghinida noposqa elinmasliq      , ishqa almasliq, dukan – karxana achturmasliq, Xitaygha kitish uchun bilet alghanlardin hessilep eghir baj elish, ... digendek charilarni ishqa selishqa kirishti. Bundaq besim, cheklime yaki qorqutushlar digendek unum bermeywatatti. Qarighanda tigi bosh yaki tench keypisapaliq hayatqa konup qalghan Xitaylarning xeli kop qismi bu elni tashlap qechishqa teyyar bolup qalghandek qilatti.

Buninggha mas halda bu kunlerde yerlikler uchun Xitay besimi heddidin artuq eghirlashmaqta idi. Yerlikler bir tereptin ishtin boshitilsa, yene bir tereptin kamiyip ketken emgek kuchining ornini toshquzush uchun nazaret astida mejbori ishlitilmekte idi. Yerliklerning kochilargha chiqishi ahturulushqa shertsiz boy sun’ghanning ustige, qolida idarisining , mehelisining, kopiratip we yaki jemiyetlerning, mehele saqchilirining, mehele zorawanliqqa qarshi ishxanisining, partiye teshkilining bolup birmunche tamghilar besilghan bir toqum ruxset qeghizini yenida koturup yurishi shert idi. Bu qeghezlerning patla waqti toshup qalghanni az dep, yengilash heqqimu bekla qimmet idi. Yerlik xelqtin qorqup yurgen nurghun idare – jemiyetler yerlikler zichiraq olturghan aililik binaliridin yerlik aililik lerni tarqaqlashturup mexsus Xitay aililik binalirigha birdin - ikkidin chechip orunlashturushqa kirishkenlermu boldi. Emma yene nurghun orunlar uyghur aililirini sap xitay aililik binalirigha birerdin tarqitip orunlashturushta xeli kop qiyinchiliqlargha duch kelishti. Bir qisim orunlarda yerlik aililerning sani bir zalgha birdinmu yetmigechke, hoshna idarilarning aililik binaliridin yerlik aile ‘qerz’ elishtek ademning Xiyaligha kelmeydighan ehwallarmu korulushke bashlidi. Showinist eqidisi kuchluk bolghan idare bashlighi bar yene bir qisim idarilarda milli aililiklerni yighip birla binagha qamiwilip, resmi quralliq post qoyup kiche – kunduz qattiq nazaret qilish arqiliq, yerliklerning herkitini nazaret astigha elishqa urunushmaqta idi.

Qasimmu shu qatarda yerliklerni Xitaylar arisigha tarqitip orunlashturush pilanigha toghra kilip, on yildin buyan tola iltimas qilip texsim qilinimay kelgen uch eghizliq bir oyge eriship idarisidiki bir chujangning ‘xoshnisi’ bolush sheripige irishkenidi. Gerche besh yildin beri birer qetimmu aqlinip sirlanmaydighan kona binasidin qutulup pak – pakize we azade oyge erishken bolsimu, xeli kunlerdin beri aghiniliri bilen ‘olturush qilish’ wezipisini orundash pursitige erishelmey, xuddi bir nemisini yoqutup qoyghandekla bolup yurdi. Xuddi shuningdek qalghan ulpetliridin ikkisimu ‘Xitay aililik binaliri uchun qalqan bolup berish’ wezipisige texsim qilinip oy kochkenligi uchun, ulpetchilik ishliri xelidin beri toxtap qalghanidi. Bu xil yengiche ‘oy texsimati’ Qasim bilen dostlirining bir yerge jem bolishigha tosqun bolup qalghanidi. Buningdin uning kucha xewerlirini toplishi ziyan’gha uchurighan bolsa, dostlirining galliri qichiship zadila aramida qoyushmighanidi.

Desliwide, xitaylargha wehime yaritish heriketlirining bashlinishida Xitaylarning yerliklerge tutqan pozitsiyiliri omumiy yuzluk qopalliship, herqandaq bir Xitay, yerliklerge xalighiniche wehshilik qilidighan bolup ketken bolsa, waqitning uzurishi we bu xil wehimilik qisas elish heriketlirining kopuyishige egiship shexsiler boyiche ashkare qopalliq qilalmaydighan, quralsiz bolghinida yerliklerni korse yalghan hijiyiship dajip qechishidighan, quralliq himayichiliri bolghinida yughan gep qilishiwalidighan bolup ozgermekte idi. Emma qoligha qural chiqip qalghan zorawanlar etiritidikiler, minbinglar, saqchilar, quralliq saqchilar, jepangjunler yerliklerge barghansiri wehshilik qilishqa bashlap, aziraqla bahane tepiwalsa urup – dumbalap, yanlirini axturushup bulang – talang qilishidighan, nep chiqiralmighinida putax chiqiriship sulap qoyup qiynap oynishidighan, hetta kuchilardila oq chiqiriship etip tashlaydighan hadisiler kopuyushke bashlidi. Qisqisi, bu ‘qerindash aka millet’ ler ozlirining esli qiyapitini toluq ashikarilashqanidi. Mana bu – wetinimizni besip yatqan Xitaylarning esli qiyapiti idi. Yerlik xelqmu desliwide bu xil wehimilik heriket peyda qilghuchilarni eghir haqaret qiliship yurgen bolsimu, bu xil heriketlerning keyni uzulmey dawam qilishigha egiship mexpi wehime yaratquchi pidailargha ghezeplinishtin, tedriji halda Xitay tajawuzchilirigha ochmenlik qilidighan hisiyatigha qayta kelishmekte idi.

Qisqisi, yerlikler desliwide bu xil weqelerni burunqidek otkunchi weqeler dep, beshimizgha bihude ish terip biridighanlar diyishken bolsa, mana endi tedriji halda, endi boghuluq boldi, bu ish mushu shekilde dawam qilmighinida bizning teghdirimiz tugeshken bolidu diyiship, konglide bolsimu bundaq heriketlerni himaye qilishqa qarap ozgirish qilishmaqta idi. Uning ustige her bir binada, her bir dukanda, herqandaq bir yighinda yerliklerdin birnechchisi bolsimu bolup turushni shert qilish haliti yerlikler arisidiki oy japasini yetkiche tartqan, ishtin qoghlinish qorqunchisidin beri kilelmesliktek ensizchiliklirini qismenlikte bolsimu bir chetke qayrip quyalishi, bir qisim kishilerni xoshalmu qilghanidi.

Shundaqtimu, Qasimning konglide Xitay tajawuzchilirining yerliklerge wehshilik qilishliri pewqul’adde artip ketkendek bilinip, qiliwatqan ishining ijabi tesiridin kore selibi tesirining artip kitiwatqandek tesirat ichige petip qalmaqta idi. U, Xitay tajawuzchilirigha berilgen zerbiler tupeylidin yerliklerning koriwatqan zulumining pewquladde eghirliship kitiwatqanlighining aldini elish ustide shunche kop oylinipmu tuzugirek birer netije chiqiralmay yurmekte idi. Xitay tajawuzchilirining mahiyiti zadila Qasimgha belgilik bolup, ularning mexsidi eslidinla Uyghurlarni bir amal qilip yoqutiwitip, bu yerge Xitay kelturush idi. Buning uchun ular nechche milyon adimini qurban qilsimu razi idi. “Ejiba, qiliwatqan bu herikitim toghrimidu?” – dep pat – pat ozige sual qoyatti. Bolupmu heliqidek heddidin artuq xarlinip kitiwatqan, bihude jazalinip kitiwatqan we bihude olturiliwatqan yurtdashlirini korginide, bu herikitidin derhal waz kechishni oylap kitetti.

Demisimu, Qasim bu bir nechche aydin beri birer qetimmu mexpi wehime yaritalmay kelgenidi. Eslini surushte qilghanda, uning bugun’giche peyda qilghan xitay tajawuzchilirini qorqutup qoghlash uchun elip barghan wehime yaritish herikitimu aranla ikki qetim bolup, jemiyette texminen heptide birer qetimdin peyda bolup turiwatqan mexpi wehime yaritish heriketlirining hech birsi uning bilen birer munasiwiti yoq idi. Qasim bularni oylap sel xijil bolup qaldi: “Towwa Hudayim, yuz beriwatqan bu heriketlerni yalghuz menla peyda qiliwatqinimdek, hech bolmisa menla pilanlap qumandanliq qiliwatqinimdek oylap ketiptimen’ghu? Men shunche korenglep ketkidek, bash qaturup oylap ketkidek nime qilghanidim? Bu ishlarni qiliwatqan kishilerningmu bunchiligini oylighichilik eqli barlardu?” – Qasim quruq xiyallarni tashlap, patiraq yene bir wehime yaritishni pilanlash ghemini qilishqa kirishti.

Eslide, Qasimning bularni oylap qoyushqimu heqqi bar idi: Qasim tunji herikitini bashlighan kunliride, heliqi ikki kitabni pewquladde korup qalghinini hisapqa almighinida, weten, millitining teghdirini hel qilishqa munasiwetlik tuzukirek birer mexpi teshwiqat warighini uchuritishqa bolmayitti. Mana bugun, weziyetning u kunlerge qarighanda shunche jiddiliship ketkinige qarimay aptowuz biketliride, tamlarda, istolba – turuklerde, hajethana – exletxanilarda wehime yaritishqa dair teshwiqat waraqliri, hewerler, Xitay tajawuzchilirining neq qatillirining adrisliri, mexpi heriket qural texnikiliri qataridiki teshwiqatlarni Qasimmu pat – patla uchuritalaydighan weziyet barliqqa kelmekte idi. Xitay tajawuzchiliri desliwide bu xil teshwiqat waraqlirini tepiwalsa alahide dawrang qiliship, barmaq izlirini elish, puraqlirini tekshurush, qeghezlerning, besilish yerlirining menbesini axturush jehette putun kuchini seperwer qilip raziwitkigha kirishish bilenla qalmay, milli bolgunchi unsurlirigha ejellik zerbe berishni yoquri dolqun’gha koturush ugunush koruslirini uyushturushup helqni qorqutushqa tirishatti. Mana endi, teshwiqat waraqlirining kopligidin Xitaylarghimu lata tetiydighan bolup, ularni bir – birlep tekshurup yurush ornigha shu yerdila yoq qiliwitish bilen cheklinidighan bolushti. Uning ustige, bu kunlerde Xitay tajawuzchiliri uchun hepilishidighan’gha tehimu jiddi wezipiler aldida turatti – Kunsayin kopiyip kitiwatqan wehimilik heriketlerni pash qilish ishlirimu Xitaylarni bir qolini ikki qilip jiddi tekshurishini telep qilatti. Shunga, Xitaylar endi tamdiki qeghezlerni raziwitka qilish bilen waqit isirap qilishning ornigha bughuzlan’ghan bash, kesilgen barmaq, ... digendek tehimu ehmiyetlik nersiler ustide raziwitka qilishqa kopirek kuch serip qilishmaqta idi. Qasimning roli buningliq bilenla tugep qalmayitti: U yengi heriket bashlighan kunliride Xitaygha qachidighanlar heqqide eghiz echishqila bolmay qalmay, Xitaydin kelidighanlarning sanimu yiligha milyon’gha yetip - qopar halette idi. Mana bugun, Xitaydin kiliwatqan yolowchilar poyizining wagonliri asasen boshapla qalghan bolush bilen birge, Xitaygha qarap qechshıwatqan Xitaylarning yolowchilar poyizi tugul, yuk poyiz wagonlirinimu toldurup qechishmaqta idi. Uningdin qalsa, Xitaydin kilip meblegh selip Xitay aqqunlirigha ish pursiti yaritip berishlar asasen toxtash bilenla qalmay, kona ish orunlirimu keyni – keynidin taqilip, Xitay kelgindi ishsizlirining sani shiddet bilen artip ketmekte idi. Aylarghiche ishsiz qelip, yetip bikar nan yeydighan’gha chushup qalghan nurghunlighan Xitay tajawuzchi kelgindiliri qolida barini yep tugitiship, birer wehimige duch kelmigen bolghinidimu, bu elni tashlap qechish ghemigha kirishkenidi. Buni az dep, otturluqta timsiqliship yurushken Xitay aldamchiliri, etkeschiliri, bulangchiliri bir – birini aldash, bir – birini qoyush, hetta bir – birini uchuq - ashkare bulashlar netijisidimu, bu elni adettiki Xitay tajawuzchi kelgindiliri uchun yetip ashqiche xeterlik yerge aylandurushqanidi. Bundaq qalaymaqanchiliq ichide qalghan bu elde soda saheliri, ishlepchiqirish saheliri, uqutush – medeni kongul echish saheliri barghansiri palechlinip, mal bahalirining shiddet bilen artip ketishini kelturmekte idi. Bu jehettin alghandimu Qasimning wastiliq oynighan rolini kichik molcherleshke bolmayitti.

Xitay tajawuzchilar hakemiyiti yuqurqide Xitay tajawuzchilar pajiesidin qattiq endishilenmekte idi. Xitay dairiliri, ming teste toplawatqan ustun Xitay noposi yaritiwilish herkitining yerim yolda toxtap qelishining aldini elish uchun yerlik xelqlerge wehshi siyaset yurgizish bilen birge, oz millitigimu nurghunlighan tehditlerni yaghduridighan qararlarni chiqirishmaqta idi. Yighip kelgende, Qasimnining tunji herkitidin buyan Xitay tajawuzchiliri resmi eghir kirizis ichige kirmekte idi.

“Bu heriketlerge kirishish bilen xelqimning beshigha bikardin – bikarghila bala tepip berdimmu – qandaq?” dep oylighan Qasim, wetinidiki Xitay tajawuzchilirining bugunki bohranliq halitini isige elip, milli musteqilliq herkitining korinerlik netijilerge erishiwatqanlighini hes qilishqa bashlidi: “Toghra, mexpi wehime yaritish herkitimizning mexsidi bugunkidek weziyet yaritish emesmidi? – Qasim bir az bolsimu rahet bir nepes eliwaldi. – Yaq, bu herikitimizni teximu keng qanat yaydurishimizghila bolidiki, hergizmu Bismillasidila toxtap qelish xiyalida bolmaslighimiz kirek!”

Qasim waqit chiqirip heliqi ikki kitabchini qaytidin bir oqup chiqti: “Izchimen qarighanda xeli toghra molcherligendek qilamdu – qandaq? – Qasim olturup oygha patti, - Dushmen qanchiki esebileshkeniken, herikitimizning shunchilik ongushluq ketiwatqanlighidin direk beridu! ...”

U bugun, wehime yaritish herikitining awan’gartliridin birisi emes, belki bundaq heriketler bilen shoghullan’ghuchi mexpi pidailargha egeshkuchi orun’gha chushup qeliwatqanlighini hes qilmaqta idi. “Yaq, bu ishimni qet’i tewrenmey dawamlashturishim kirek!” ...

“Bu ishlargha xuddi menla qumandanliq qiliwatqinimdekla oylap ketiptikenmen. – dep pichirlap qoydi u turmining soghoq temigha yulen’giniche olturup, - u kunlerde ozemni bekla qaltis chaghlap ketkenikenmen, towwa!”

Qasim qap – qarangghu kamirning korunmigen turusigha tikilginiche bir bulungda soghoq tamgha yulinip eslimilirining dawamini eslimekte idi.

“Yaman yeri heliqi ikki xitay jallitini qachurup qoydum – de! – U, qimirlap qoyup, kamirning korunmigen neriqi bulungigha ghezep bilen birni tukurup qoydi. U tereptin bir tiwish chiqqandek qildi. – hech bolmighanda u kapirning ailisini bolsimu bir urkitip qoyidighan ishti! Heliqi u Xitayning oyini koyduriwetkenler hejepmu yaman nemilerkende!” – U kojang Xitay shu kunlerde derhal pinsiyige chiqish resmiyetlirini otep, putun bala – chaqisini elip kude – kopisini yighishturup Xitaygha qayta kelmeslik uchun qechip ketkenidi....

Qayta Tuzulgen Pilan

-         Bu kunlerde biz xeqte jing ish qalmidi jumu, aghine.

-                     Jing ish digen mushu! Dostungdin payda almisang, xitaylar sanga payda biremtiki!

-      Ikki baqqalning shikayetliridin

Xitay tajawuzchilirining milli terorluq heriketliri ewijep ketken bu kunlerde, mexpi wehime yaritish heriketlirimu korinerlik derijide aziyishqa bashlighanidi. Heriketlerning bu qetim peskoygha chushup qelishida, mexpi pidailarning rohi haliti sewep bolmastin, Xitay tajawuzchilirining terorluq heriketliride pewqul’adde kuchiyish korulishi bilen, kishilerni midir – sidir qilishqimu yol qoymaslighi sewep bolmaqta idi.

Qasim qayta gheyretke kelip yengi wehime yaritish herikiti ustide jiddi bash qaturushqa kirishti. U yenila shu elektronluq qol saetidin yasilidighan aptomatik pistan ustide bash qaturiwatatti. Bu qetim u, teximu mukemmel bir pistan teyyarlash ustide zehin serip qilmaqta idi. Uning teyyarlighan pistani alahide bixeter bolupla qalmay, sezgurligimu xeli yuquri idi. U tola ozgertip yurup axiri heriket qilghan haman partilaydighan pistan teyyarlidi. İdarisining minbinglar atish meshiqi ustide etilmay qalghan bir qanche tal mishek tepiwilip, tugme chonglighida bir pistan teyyarlidi. Uni qalghan dorilar bilen serengge poqini arilashturup teyyarlan’ghan prox bilen orap tot chasa shekilge kelturdi. Uning sirtini izip teyyarlighan qizil xish uwiqidin teyyarlan’ghan lay bilaen orap chiqti. Zirikmey olturup qirip qumqeghezlep, xuddi bir norimal xish parchisi halitige kelturdi. Andin tok yollirini ulap, ikki saettin keyin tegsila partilaydighan halgha kelturup, aldin korup qoyghan bir Xitay shopurining ishigi aldigha toxtutup qoyidighan mashinisining astigha tashlap qechish uchun yolgha chushti.

İshen’gen taghda keyik yatmaptu digendek, ishqa mangghiche her kunisi korup turidighan heliqi mashina bugun qerishqandek etigenla yolgha chiqip ketkenmu qandaq, jayida yoq idi! U, otken qetimqisigha oxshashla bu qetimdimu somkisida ‘xish bombisi’, emma partilashqa waqti barghansiri az qeliwatqan, etirapta quralliq Xitay itliri barghansiri kopiyip, uni bekla qeyin ehwalgha chushurup qoydi. Del shu peyitte aptowuz bekitining yenidiki texi echilmighan bir dukanni korup qaldi. Qasim etirapidiki quralliq Xitay poslarning yengi toxtighan aptowuz bilen bolup ketkinidin paydilinip heliqi ‘xish parchisi’ ni derhal u dukanning qisilchiqigha yushurup jayigha keliwaldi. Xitay patrolliri uningmu yanlirini axturushup andin uni aptowuzgha chiqirishti. Seherlik orun almashturiwatqan patrollarning tola bek segek bolup ketmeydighanlighini xelidin beri kuzitip yurgen Qasim, bu qetimmu bu pursettin paydilinip bir qanche tekshurushtin otiwalghanidi. “Endi nime qilishsang qilish!” dep xatirjem ishigha ketti. ...

Qasim eslep bu yerge kelgende, soghoq turme temigha yulunup olturghiniche ozini tutiwalalmastin oziche kulup ketti.

“Wayjan!” – Qasimning tuyuqsiz warqirishi kamirdiki yengi hemiralirini chuchitip uyghitiwetti. Uning bu kulishi xeli obdanla bedel toletkenidi. Burunqi palaketlgini shangxo qilimen dep aghzini bir gherich echip kuliwidi, qaysi kunisi gundipaylar teripidin yirtiwitilgen aghzining endila qetishiwatqan kalpugi qaytidin yirtilip ketti. Aldirash bilikige oralghan dakidin aziraq sukup yirtilghan aghzigha besip qan toxtutushqa tirishti. Yirtilip saq yeri qalmighan kongligining aldi aghzidin aqqan qan bilen bulghinip bughuzliwitilgendekla bolup qaldi. “Eslide mana bu kalangpayliqimni shangxo qilishim kerk!”

U, yarisi bilen xeli uzun hepileshti. Bir waqitlarda qan toxtighandek qiliwidi, u bu Xitaylarning palaketligini koz aldigha kelturushke bashlidi.

U, ikkinchi qetimliq herkitidin bashlap nepiz peley kiyiwilip ishleshni ozige adet qilishqa tirishqanidi. Shunga Xitay apsharkilirigha barmaq izi qalmayitti. Shundaqtimu tejribisining artip berishigha egiship, deslepte peyda qilghan wehime yaritish heriketliride iz qaldurmasliq yaki chandurup qoymasliq jehette qanchilik qaramliq qilghanlighini, yene shundaqtimu pash bolup qalmay kelgenligini keyinki yillarda heyranliq bilen esleyitti.

Heqiqetenmu Xitay tajawuzchiliri Uyghur xelqining mexsus eqil ishlitip alahide pilan tuzup birer mexpi wehime yaritish herikitini peyda qilalishigha zadila ishenmeyitti. Eslidinla Xitay raziwitkichiliri yerim esirdin buyan pash qilghuzalighan milli erkinlik heriketliri yaki pilanlirini alahide texnikilirigha tayanmay, xelqni qorqutush, qiynash yaki bir – birige dushmenleshturush wastilirigha tayinip pash qildurush mexsidige eriship kelmekte idi.

Mexpi heriketlerning bixliri koruniwatqan deslepki yillargha kelgiche digidek, Xitay tajawuzchiliri milli naraziliq, milli erkinlik telepliri, mexpi teshkillinish heriketliri sezilginide asasen shu dairidiki yerliklerni “uginish korusi, partiye hujjetlirini uginish, eniqlash herikiti, pash qilish, pipen qilish herkiti” digendek shekili ozgergen nazaret astigha elish wastilirigha tayinip, kishilerni kiche – kunduzlep qamiwilip sozlitishke mejborilap mexsidige eriship kelgenidi. Bu xil nazaret astida turiwatqanlar uzun muddetlik qamilip qelishi jeryanida asta – asta psixologiyilik norimalsizliq rohi halitige petip qelip, axiri oz ihtiyarini otturigha qoyushning waqitliq shekli hisaplinidighan ozini bahalash, ozini tekshurush wastiliri arqiliq ichi pushighini angsiz shekilde qanduırush yolini tutushqa tirishidu. Buninggha Uyghur jemiyitidiki ichki – tashqi tenchliqperwer erbaplirimizning kishilirimizni ishendurgidek teshwiq qilip keliwatqan sozliship ishni hel qilish eng toghra yolimiz deydighan sepsetilirining tesirimu heli obdanla sewep bolatti. Buning keynidinla ayrim guruppilar boyiche bahalash, ayrim bahalatquzush, yalghuz shikayet qilghuzush, yalghuz pash qilghuzush, yalghuz guman qildurghuzush, yalghuz ozini axlatquzush, ... digendek charilarni ishqa selishi bilen, eslidinla jengguwar milli, weten chushenchiliri qalaymaqanlashturiwitilgen kishilirimiz bilip – bilmeyla bir – birini qarilash, bir – birini chishlep tartish, hetta quruqtin – quruq perez qiliship birsilirige tohmet artish qataridiki wastiliq pash qilish yoligha kirip qalidu. Tohmetke qalghan kishimu milli ghuru burmiliwitilgen bu Uyghur jemiyitide, bashqilarni quruq tohmet bilen qarilash yoli arqiliq qisasini eliwalghan bolidu. Bundaq heriketlerning dolqunsiman dewriliship dawam qilishi netijiside, putkul Uyghur jemiyiti sapla bir – birsining peyigha chushupla yuridighan ‘hemme kishi gumanliq’ weziyetni shekillendurdi. Bu jeryanda eger Xitay tajawuzchiliri qaysi bir ghuwa yip uchigha erishipla qalghidek bolidiken, gumanliq dep qaralghan kishini sotsiz – soraqsiz turmilerge qamiship, eghir jazalar bilen ‘mesile tapshurush, pash qildurush’ qa qistaydu. Xitay showinistliri otken esırning axirlirigha kelgiche digidek yip uchilirini tekshurup tehlil qilishqa tayinish asasigha emes, belki etirapidiki kishilerning pash qilishigha tayinip dilo pash qilip kelgenidi. Shu seweptin, Xitay kommonistlar hakemiyiti ta toxseninchi yillargha kelgiche mexsus ichki raziwitka dolet teshkilati ustide bek ehmiyet berishmey, uning ornigha siyasi, iqtisadi, exlaqi, jinayi ishlarni tekshurup pash qilishni wastiliq mexset qilishqan her xil ‘heriket dolquni’ yaritishqa tayinip raziwitka paaliyetliri bilen shoghullinip kelgenidi. Yeni, kompartiyining en’enisi halitige kelgen atalmish ‘ammiwi heriket’ qozghash arqiliq helqning naraziliq pikirliri, bashqiche qarashliri yaki mexpi idiyilirini pash qilishqa adetlinip kelgen bolup, heriket tamamlan’ghandin keyin, gumanliqlargha jaza bergendin bashqa, qalghan kishilerning materiyallirini arxipxanigha sulap qoyup bir mezgil bashqa ishliri bilen bolup ketidu. Qachaniki, muhit qaytidin bir jazalash herikitige muhtaj bolghinida heliqi gumanliq materiyallarni qaytidin sorep chiqishidu.

Xitay kommonistlirining ixtisadi siyasiti eghir meghlubiyetler bilen axirlashqandin keyin, 80 – yillardin bashlap tedriji halda bazar ihtisadi tuzumige qarap islahat qilishqa egiship, her xil mexpi siyasi naraziliq paaliyetlirini burunqidek kuchni mergezleshturup ammiwi heriket yaritishqa tayinip raziwitka qilish ishlirini wastiliq hel qiliwilish charisi kishilerning himayisige irishelmes bolup ozgirishke bashlidi. Bundaq bir ehwalda ichki raziwitka ishlirini ustige alidighan mexsus ichki mudapiye orginigha jiddi ihtiyaji chushushke bashlidi. Netijide, xelqaradiki dangliq jassusluq teshkilatliridin KGB, CIA, Mussad qatarliqlarning paaliyet alahidiligige oxshitilghan Enchuanbu yaki Enchuantıng digendek jassusluq organlirini tushmu tushtin qurushqa kirishkenidi.

Melum menidin alghanda, Xitay kommonistlar hokumitining sistemilashqan ilmi raziwitka bilim joghlanmısı we bu jehette ilmi xadimliri bekla yitersiz bolghanlighi uchun, qurulghan bu xildiki jassusluq organliri ilmi raziwitka mutexessisliri kamchil, tejribisi yitersiz, ilghar eswap – uskuniliri we ilmi usulliri jehetide bekla kembeghel bolghachqa, bu turdiki organliri xeli uzun yillarghichila asasen ismi bar sapasi yoq bir top pursetperes xuligerler uwisi halitide qalghanidi. Uning ustige, her derijilik Xitay emeldarining chirikligi, tamaxorlighi, shexsiyetchiligi tupeylidin, bu xil yengi organlar ‘arqa ishik’ tin kirip kelgen ihtidarsiz, yawayi, wehshi, sawatsiz we qara niyetlik mexluqlar bilen tolup ketkechke, ta bugungiche kozge korun’gidek birer diloni oz aldigha ongushluq pash qilip chiqiralighini yoq. Buni az dep saqchi idariliri,qanun organliri yaki mudapiye organliri bilen qizghiniship, bir toghra kitiwatqan dilo raziwitka ishlirinimu eghir derijide sun’i qatmalliq ichige paturup qoyushidighan hadisiler pat – patla otturigha chiqip turmaqta. Qarighanda emili tejribisini her qanche osturiwilishti dep qarighandimu, yenila bu xil iqtidarsizlighini xeli uzun yillarghjiche sorep yurishi bir muqerrerlik bolup korunmekte.

Ene shu sewepler tupeylidin, qilghan ‘jinayi herkiti’ ni qet’i inkar qilsh imkanimu bolmighan neq materiyal bilen sewenliktin qolgha chushup qalghan Qasim ustidiki tekshurushliri putunley qatmalliqqa kirip qalghanla emes, hetta birer ‘netije’ chiqiralishidinmu putunley umidliri qalmighan idi. Bundaq bir ehwalda, Qasimning tirik tutp turulishi asasen pewquladde ‘amet’ beridighan joyulup qelishi yaki yengidin qolgha elinghanlargha sur korsitsh uchunla qollinishtin bashqa umidliri yoq idi. Xitaylarni heyran qalduriwatqan yene bir ish, shunche wehshilik bilen qiynashlirigha qarimay, Qasimning shunche aydin beri iradisining qilchimu yumshimighanlighi idi. “Bu mexluq Uyghurning ya jeni tomur, ya bolmisa uningda chiqidighan’gha jan digen nerse yoq!” – diyishetti gundipaylar bir – birsige.

Eslide, uning iradisi unchilik mubalighe qilghudekmu kuchluk emes idi. Chunki umu ene shu ilikigiche bulghinip ketken Uyghur jemiyitining bir ezasi – de! Uning peqetla bir artuqchilighi bar idi: U, shunche yilliq chekidin ashqan wehimilik heriketlirining igisi bolghini idi. Uning yaratqan yaki korgen Xitay pajielirige selishturghanda, bugun beshigha keliwatqan bu qiynashlar uning quligha sumu quyup berelmeyitti. “Axmaq xitaylar!” – dep ghuwa kulumsirep qoydı. Bu qetim u, aghzining qayta yirtilip ketmesligini biletti. Uning aghzidin qan eqish toxtighan idi. U, olturup ozining birdin – bir wezipisi __ otmushini esleshni dawam qildurmaqta idi. ...

Qasim shu ‘xish parchisi’ weqesi bolghan kunisi ishigha berip ishxanisigha kiriwalghinidin keyin, bir kiche oxlimay chiqqinigha qarimay, ozige ayrilghan wezipisini her qandaq waqittikidinmu estayidil ishleshke qarar berdi. U, korunushte idarisining ishigha shunche estayidil birilip ketkendek qilsimu, uning xiyali heliqi xish parchisi __ bombisining aqiwiti nime bolup ketkenligide qalghanidi.

Chushke yeqin ishxanisidiki bir Xitay hesiriginiche kirip keldi: “Tey ke pa, tey kepa!” diginiche hesirep gipini qolashturalmay ketti.

Eslide u Xitay, Qasimning tashlap kelgen bombisining xewirini elip kirgeniken. U Xitayning diyishidin qarighanda, kichik bir haraq – tamaka, pichine – pirendik satidighan bir Xitayning dukini bolup, dukan xujayini etigen waqcherek kelip dukinini achqan. Bu arida yenida birge elip kelgen besh yashliq oghli uyan yugurep, bu yan sekrep yurginide heliqi ‘xish parchisi’ gha puti tigip ketse kirek, shiddetlik partilash bilen u Xitay balisining bedini otme tushuk bolup dukanning eynek pokiyigha chapliship qalghaniken. Bu arida bir teytey dukan’gha kiriwatsa kirek, partilashqa toghra kelip qelip bir yan’gha uchup chushup, uluk – tirikligi namelum iken. Dukandar Xitayningmu yuzi bilen bir qoli titilip ketken halitide balisining gosh parqilirigha qarap dat – peryat qilishi hemmidin bek echinishliq tus alghaniken. Etirapidiki korgenlerningdiyishidin qarighanda, bir Uyghur balisi bombini dukan’gha etip qechip ketkenmish; yene birsining diyishiche bomba ustunki qewtlerning birsidin chushkenmish. ...

Qasim yalghan heyran qalghan qiyapetke kiriwilip bu hikayini anglap turghandek qilsimu, uning qelbi nime uchundur qattiq mujilip ketmekte idi. U, bir haza achchiq tamakisini chekkendin keyin olturup oygha petip qaldi. Uning peyda qilghan bu qetimqi herikiti sel heddidin eship ketkendek bilindi. Uning xiyaligha bu xil heriketlerni qandaq qilghanda teximu unumluk qilishigha bolidighanlighi ustide mergezliship qalghanidi. Dushmen esebiligi chekidin ashqan, wehshiligi tarixtiki herqandaq waqitlardikidinmu kuchiyip ketken, asasen millilar uchunla herbi haletke otup bolghan bundaq jiddichilik qaplighan bir weziyette, mexpi wehime yaritish weqelirini qandaq qilghanda unumi korulidighan bir shekilde dawamlashturghili bolidighanlighi heqqide her xil chare – tedbirlerni birdin – birdin koz aldigha kelturup bash qaturatti. “Bundin keyin nime qilishim kirek? Qandaq qilishim kirek?” – uning eqli bu suallargha muwapiq jawap tepish yolida aware idi. U, shunche oylapmu tuzigirek birer netijige erishelmey, axiri ozini pida qilish wastisi arqiliq eghir pajie yaritishni xiyaligha kelturup baqti. Xiyali bu yerge kelginide bedenliri shurkinip ketti. Qollirining yenggil titireshlirini tizlirining astida jan qalmaywatqanlighinimu his qilmaqta idi. U bundaq jan pida qilishtin rastinla qorqqanidi. Uning koz aldigha bedinige tengilghan partilatquch bombilarning shiddet bilen partilishi, uchey – baghrining titmu – titma bolup putun etirapqa chechirawatqanlighi, qaysi bir biligining bir terepke, yene bir pachghining bashqa bir terepke, ... uchushup kitiwatqanlighini koz aldigha kelturup ttitirep ketti. Beli bilen beshining yene nelerge uchup kitidighanlighini koz aldigha kelturushni kutmeyla bu qorqunushluq xiyalidin waz kechip, derhal qolidiki ishigha zihnini jelip qilishqa tirishti.

U her qanche tirishsimu qolidiki qiliwatqan ishigha zihnini birelmey, kallisi yenila shu mexpi heriket mesilisige qeyip kitiwatatti. Uning eqlige tuyuqsizla heliqi ikki kitabta yezilghan sozler kiliwaldi: “Dushmen qanchiki esebilishidiken, bizning mexpi wehime yaritish herkitimizning shunche ongushluq kitiwatqanlighini korsitidu, ...dushmen esebileshkinide uning wehshiligini teximu qorqunushluq wehime heriketliri bilen qorqushqa aylandurush uchun tirishchanliq korsitishimiz shert! ...”

Qasim oylinip qaldi: “toghra, bu kunlerde heqiqetenmu dushmenning chikidin ashqan esebilikige petip qalghan peyiyi. Xitay tajawuzchiliri eghir wehime ichige petip qalmisa, ulardiki bunche wehshilikning sewebi nime? Ular rastinla eghir terorchiliq wastilirigha tayinip bizni basturushqa urun’ghinida, bizmu ulargha delmu – del taqabil turushqa oxshash yolni tutup teximu eghir, teximu kop wehimilik heriketlirini yaritishimiz bilen dushmen’ge jawap berishimiz lazim!”

Endi u mesilining jawabini tapqandek qildi: Teximu eghir, teximu zich wehimilik heriket yaritish! Qasim partilitish eswaplirini uyide teyyarlashtin idariside teyyarlap saqlashni oylinip qaldi. Chunki uning oyi endi Xitay emeldari bilen xoshna bolup qalghanidi. U Xitay xoshnisi arilap hal sorighan qiyapet bilen Qasimning oyige kirip birdem yerimdem olturup chiqidighan boliwaldi. Qasimmu u Xitaygha masliship, uning konglidiki geplerni qiliship, birer romka isil ‘techuy’ harighi bilen mihman qilip qoyatti. U Xitay bezide weziyetning bekla jiddiliship kitiwatqanlighidin ensireydighan sozlernimu qilip quyatti. Qasimmu uninggha yarisha qaysi bir korunmes telwilerni tilliship qoyghandek boliwilip, keynidinla gepni burapyengi texnika chariliri, yengi kesipi yuzlinishler ustide nohtuluq pikirliship quyatti. Uyidiki ishkapliridimu rastinla oz kesipige dair yengi – yengi Xitayche qelin kitablar bilen liq tolghanidi. Xitay xoshnisimu Qasimdin kesip toghrisida bezi mulahiziler, talash – tartishlargha kirishini yaxshi koretti: “Law Ka, sen Uyghurlar ichide heqiqetenmu eqilliq kishilerning biri jumu!” dep maxtapmu qoyatti.

Bir kuni axshimi bu Xitay xoshnisi yene kirip keldi. Heliqi adet qiliwalghan ‘lezzetlik bir romka’ ni kalpugi bilen chimdap – chimdap yutqach olturup tuyuchsizla sorap qaldi:

“Law Ka, anglisam sen burunqi oyungdiki waxtingda her heptide digidek dostliring bilen gawshing – gawshing qilishattingken. Bu oyge kirginingghimu xeli aylar bolup qaldi. U dostliringgha yengi adrisingni bermigenmiding? Ularni chaqirghin, arilap gawshing qilmisanglarmu bolmaydu.” – heqiqetenmu Qasim aghiniliri bilen bir yerge jem bolalmay yurginige xeli bolghanidi. Buninggha yengi oy kochushla sewep bolup qalmay, kochidiki jiddichilikmu sewep bolmaqta idi. Bolupmu yerliklerning oyliri tuyuqsizla kechilerde axturulushi, hetta bezide kichide olturush qilghanlarni yighip bir nechche kundin sulap quyushlarmu korulgenidi. Digendek, otken ayda Qasimning ulpetliridin birsining oyi axshimi zorawan Xitay xoligerliri teripidin tuyuqsiz basturulup axturulushi aghinilirini bekla urkitiwetkenidi.

“Kechide tuyuqsiz oy axturushlar bolup turghachqa, dostlirim bir yerge yighilishtin qorqup kilelmeywatidu. – didi Qasim ukun’gen qiyapette, - uning ustige kichilerde oylirige qaytishimu xeterlik. ...” – dep qoshupmu qoydi.

“Dostliringgha dep qoy, - dedi sel korengligendek qiyapet bilen Xitay xoshnisi, - Qorqmay kiliwersun, bolmighanda qonup etisi ketsimu meyli emesmu. Nopus tekshurguchiler kelse manga xewer qiliwet, ular bilen ozem sozlishimen, xatirjem bolghin. Qorqma!” – Bu gepler Qasimgha yaghdek yaqqanidi.

“Emise bu shenbide aghinilirimni oyge chaqiray, senmu kirip olturushup birersen?” – dedi.

“Kirek yoq, kirek yoq!” dep hijaydi Xitay xoshna.

Qasim kucha hewerlirini tepsili anglimighili heli waqitlar bolup qalghachqa, rastinla ichi pushup yurgenidi. Etisi aghiniliridin birige telepon qilip bu shenbide oyige yighilish toghrisida meslihet qildi.

“Rast deysen, bu ay – bu kunlerde tuzugirek olturush kormey gallirim qichiship zadila aram bermeywatatti. Choqqanggha bir mush dostum. Emise men qalghanlargha derhal hewer qilay. Bu shenbe yengi kochken oyungni mubarekliship ichishermiz.”

Hay – huy digichila shenbimu kilip qalghanidi. Qasim ettigen turup bazar arilap gosh – may, koktat we ming teste ikki potolka isil dachuy harighidin tepip kirdi. Uyan oylinip, buyan oylinip axiri goshni biraqla purlap qazan’gha tiqti. Gazir – purchaqlar bilen destixan raslidi. Digendek aghiniliri birlep – ikkilep kilishke bashlidi. Qasimning oyini hemmisi birdek alahide maxtap ketishti.

Dostliri bu bir nechche ayliq ichi pushighidin shikayet qilishti. Qazandin mizlik gosh purighi kiliwatqanlighidin hemmisi yayrap ketti.

Saqi gosh pishqiche taqiti qalmay potolkidin birni echip romkilargha tengshep qoydi:

“Qeni emise aghiniler, nechche aydin bizni tashliwetken bu hemirayimizni koturiwiteyli!”

Aghiniler un – tunsiz romkilarni bosh jiringshitip soqushturdi. Qasimmu resmiyet uchun quruq romkisini aghiniliriningki bilen tekkuzishiwaldi.

Romkilardiki sup – suzuk suyuqluq ozining kuchluk qudritini yushurup herxil tizilghan chishlar arisidin eqip otup, tillarni chuchutken halda chaplishangghu boghuzlardin ghurtildap otup qizil onggechlerni tatilighiniche ashqazan xaltisigha tokulup achchiq koydurmekte idi. Aldirap ketken bu suyuqluq eqimi bezilerning qizil onggichige petishmay bughum – bughum karniyighimu saqip kitip, qeqilip – qeqilip yuteldurup, yuzlerning opkidek qizirip ketishigimu sewep bolmaqta idi. Qizil onggechni tatilap eqip chushiwatqan bu suyughluq tunugundin buyan birer loqma kormigen modur – choqur qerin ichige tokulup, u yerning tirp – yaghlirini eritip yuyushqa kirishti. Echilghan qerin tirpliri kuchluk ispirtning tokulishi bilen ot bolup yan’ghandek qorulup echishishqa bashlidi. U yerdinmu saq otken ispirit eqimi eqilni bulghash uchun achchiq uchey arqiliq aylinip qan’gha singishqa bashlidi. ...

Olturushtikiler xuddi chogh yutiwilishqandek koyuwatqan meydilirini siliship qoyup, “pah, pah, pah! Xelila rahetlinip qaldima!” diyishkiniche chiraylirini seksen   qoruq qiliship purushturushti. Keynidinla sesiq tamakilar bilen birlikte destihandiki tatliq – turumlar hujumgha uchuridi. Aghiniler uzundin beri ayrilip qalghan bu ‘hemira’ lirigha qenishmay, birer eghiz gep qilishqimu waqit chiqirishalmay bir qanche qedehni boshitishti. Qan arqiliq nerwa tomurlirigha singip kirishke bashlighan ispirt malekuliliri eqil hujeyrilirini bulghashqa kiriship, sorundikilerning chiraylirigha norimal ehwalda bihude qorqushtin yushurup yurushken qismen qiyapetlirini otturigha qiqirip, qoruqmay sozliyeligidek haletni yaritip, hemmisi bir – birige yol bermey sozleydighan meddahlargha aylanmaqta idi. Aridin uzun otmey, nerwa hujeyrilirini toldurushqa bashlighan etanol malikuliliri suning ornigha otiwilip nerwa paaliyetlirini eghir derijide waqitliq bulghap, sorundikikerning chirayigha eqilsizliqning resimini sizishqa bashlishi bilen, aghinilerning gepliri asta – asta tetiqsizlishishqa bashlidi. ...

Ularning yeqinqi aylardim buyan diyishelmey kelgen nurghunlighan korgen – anglighanliri sirtqa tepip ularni chingqildurup yeriwitidighandekla halgha kelturushkenidi. Sorundikilerning sohbet timiliri patla nowettiki jiddichilik, ensizchilik hadisiliri ustige mergezleshmekte idi. Qasimning bayitidin beri dostliridin kutiwatqinimu del mushu hildiki sozler idi.

Hemme oz bilginiche weziyetni mulahize qilishatti, bahalishatti. Qasimmu arilap uni – buni bilmigen’ge selip sorap qoyup sohbetning timisini ozining arzusi teripige burashqa tirishatti. Arilap chay yengilap turushnimu unutmidi.

“Aypaltichilarning ishlirimu taza qamlashmighili turdi. – dep mulahizisini tokushke bashlidi ulpetliridin birsi, - desliwide rast gepni qilsam, xelila umitlen’genidim. Mana endi kuchighimu chiqalmas, aramida olturup ichelmes bolup qalduq.”

“Digining toghra, - didi saqi romkilarni tarqitip olturup, - eslide bundaq ishlarning anche – munche bolup turghininingmu tola bek ziyini yoq idi. – u yengi qoyulghan ligendiki piship mey bolup ketken goshtin bir parche sokup elip aghzigha purlapla tiqti. – Emma shunchilik wehshilikmu qikidin eship ketkenlik miningche!” – U aghzidiki goshni tola chaynimayla ghurt qilip yutiwetti.

“Aghiniler, toxtap turunglar, - dep saqining sozige ulapla gep bashlidi uchunchisi, - qaysi kunisi yalghuz kitiwatsam putumgha bir nime urulghandek qiliwidi, elip qarisam soliyaw halta ichidin bir jup kitab chiqti. ...”

“Bir bolaq pul dep oylighansen heqichan!” – dep qah - qahlap kuldi saqi heweskarning sozini bolup.

“Pul chiqqan bolsimu yamini yoqtighu? – diginiche qoynidin Qasimgha bekla tonush bolghan ikki kitabni chiqardi. – bu kitablarning ismi bekla qorqunushluq, asta yanchughumgha seliwaldim. Axshimi oyde yetip turup oqup tugitiwettim. Qarighanda bu ishlar xeli obdanla bir yerlerdin bashqurulup qiliniwatqan ishlardekla qilidu. Kitabta yezilghanlargha qarisam yaq dey disem toghridek, rast dey disem bekla eship ketkendek qilidu. Axiri bu weqeler ustide aldirapla bir nime diyishke bolmaydiken digen tonushqa kilip qaldim. Bu kitablarni mexpi shekilde silerningmu bir oqup beqishinglarni meslihet qilimen.” – diginiche heliqi kitablarni awaylap destixan’gha qoydi.

Qasimning yurigi jigh qilip oynap ketti. Bu kitablar uning hajetxanidin tepiwalghan Izchimen kitablirining neq ozi idi. U, bu kitablarni ixtiyarsizla qoligha aldi.

“Nimiken u? – diginiche saqi kitablarni Qasimning qolidin aldi. Echip munderijilirige sinchilap qarashqa kirishti. Moxorkichimu taqetsizlinip kitabqa qolini uzartiwidi, saqi uning qolini kitab bilen uriwetti. – Sen awal aldingdiki haraqni oqushni bir kilishtureligine! Bundaq kitablargha sening eqling yetmeydu, tart qolungni! – saqi kitablarni bir qur orup – chorigendin keyin heweskardin soridi. – qeni digine, bu kitabliringda nimilerni yeziptu?”

“Bekla jiq nersiler heqqide sozleptu. – didi heweskar, - bir qarisang, bu kunlerde yuz beriwatqan weqeler putunley toghra peyda qiliniwatqandek, yene bir qarisang, bizdeklerni qip – qizil weten xaini depla kesiwetken!”

“Bizlernimu tillaptimu bu kitabta? - Soridi narazi tuste mohorkichi, - biz nime qiptuq xainliq qilghidek?”

“Izchimen, Iz Chimen, Izchi Men, ... himm, bu bir texellusqimu oxshimaydighu? – dedi saqi, - kimken buni yazghan?”

“Qarighanda az – tola umichi bar nimidek qilidu, - dep kitabni tunushturushqa kirishti xewer heweskari, - yazghanlirigha qarisang xeli chongqur tetqiq qilghan birsige oxshaydu. Bolupmu Xitaylar bilen biz xeqni xeli obdanla bahalighandek qilidu. Musteqil bolush uchun nimilerni qilishimiz kirekligi heqqide tepsili qedem – basquchliri buyiche tehlil qilghan. Shunga bu kitab buyiche qarisang, bu kunlerdiki mexpi zerbe berish heriketliri bizning birdin – bir chiqish yolimiz iken diging kelidu. Bu kitabni kormey turup, boliwatqan weqelerni oylisang, qep – qizil sarangliqtekla bilinetti. Emma aghiniler, bu kitab bugunki aqiwetlernimu xeli toghra molcherligeniken. – u sel hayajan bilen etirapidikilerge bir qur qariwalghinidin keyin, aldidiki romkisini boghuzigha ongturup, uning ustige bir loxma gosh kap qildi. Andin sowup qalghan cheyini tugutup, tamakisini qattiq bir shoriwaldi. Uning chirayidiki haraqtin seskinip purliship ketken gheliti qoruqlar sel yoqalghandek qildi. – Qarighanda bu Izchi digini awal udulla qilip ‘musteqillighimizdin umid barmu?’ digen munu qara tashliq kitawini yazsa kirek, bezilerge he digendila bekla eghir tigip ketkenmu qandaq, u kitabning nechche ming nusxisini toplitip koyduriwitishkenmish. Bu ehwallarqa qarap aptor bu usulini tepsili chushendurup tehlil qilin’ghan ikkinchi kitawi bolghan bu kok tashlighini yazghaniken. Bizning chushenchimiz bilen birinchi kitabni oqupla Izchimen’ge qayil bolishimiz bekla tes. Bizdek sewiyisi barlargha Izchining ikkinchi kitawi bolghan munu koktashliq ‘Ya olum, Ya musteqilliq!’ diginini uqishimiz kirek iken. ...”

“Emise bizning munu moxorkichideklirimizge qara tashliq kichigini bersek bolidiken dengla, uning 50 – nomurluq beshi bek tes ishlarni chushinip kitelmeydu.” – dep qah – qahlap koldi.

“Senmu ademning gepini bir – birige qoshmaydikensen, - heweskar sel onggendek qilip gepini tartiwaldi. – nimila digen bilen bu Izchi digen kishining yurigi qaptek birnime bolsa kirek, eger Xitaylar uni tutiwalidighan bolsa bu Izchi – pizchi diginini tirik turghuzup xamla yewetkinidimu achchighi besilmas deymen!”

“Eger diginingdek, kochida boliwatqan wehime heriketlirining tarqilishigha Izchi diginingning kitabliri az – tola turtke bolghanla bolidiken, uni qorup yewetsimu ulgurelmeydu. Kim bilidu, texi uning olturulishi bilen teng bu kitabliri tepilmas totiya bolup kitemdu – texi. Xitaylar shu chaghda koridu wehime digenning nimiligini! – Saqi tamakisini shorighach kok tashliq kitabni qoynigha selip, qara tashlighini moxorkichige uzatti. _ Aghinimiz bu Izchi diginini bekla maxtap ketti. Qeni, senmu az – tola birnimilerdin hewer tepip qal.”

“Senmuze, awal Qasimdin sorap baqmayla kitabni qoynunggha tiqting. Awal uningdin kelmisinmu?”

“Qasim bu kitablarni uqimisimu bilidu unchiligini. – didi saqi romkilargha qayta haraq toldurghach. – eslide mununinggha bu kitablar zaya kitidighan boldi. Bu eslide awal aldidiki harighini layighida oqup putturelisila bolatti. Qasim sen aldirima, bu kitablarni men awal bir qur ghajilap korey. Manga birnime chiqmaydighan kitablarni sanga hergizmu meslihet qilmaymen.”

Aghiniler ongdin – soldin sozliship bu yeqinda yuzbergen bir qanche mexpi weqeler, tarqilip yurgen bir qanche mexpi teshwiqat warighi, hokumetning bu yeqinda qilidighan basturush pilanliri, qechiwatqan xitaylar, bikardin – bikarghila jazaliniwatqan Uyghurlar digendek hadisiler ustide bir – birige yol qoyushmay digidek taliship sozleshti. Olturush ehlining qiyapiti ikkinchi potolkining yerimdishigha egiship awal qizirish, kiyin tatirishqa, sozlirimu kopiyip heli digenni yene deydighan lawziliqqa qarap ozgermekte idi. Bu arida tashqaqi ishik edep bilen uruldi.

Hemme jim bolup ensiresh bilen ishikke qulaqlirini ding tutushup Qasimgha tikilishti.

Qasim berip ishigini achti. “law Ka, dostliring kelgenmu qandaq? Sorap baqay digenidim.” – dep oyige xoshna Xitiyi yalghan hijayghiniche kirip keldi.

Qasimmu oxshashla yalghan hijiyip uni mihmanxanisigha bashlidi. Kozliri xumarliship eleng – seleng olturushqan aghinilirini korgen Xitay xoshna yalghan hijiyishini dawam qilip didi:

“Siler dawam qiliwiringlar, erkin olturunglar. – dep ular bilen bir – birlep qol eliship korushup chiqti. Saqimu bir romka aldurup toldurup, Xitayni jozigha teklip qilip haraqni uzatti. Hemme birdek eleng – seleng orunliridin turup yalghan hormet bilen romkilirini koturiship quyup xuddi bulaq suyini ichishkendek ghurtildiship yutiwitishti. Xitay xoshna bir romkigha, bir mihmanlarning chirayigha qarap qisilghan qiyapett:

“Siler haraqqa yaman kilisiler, men undaq ichelmeymen, ruxset qilsanglar.” – dep romkisini aghzigha apirip pegez kozlirini yoqap ketkiche ching yumup turup inchike birni yutup qoydi.

Qasim bu Xitiyini dostlirigha Uyghurche – Xitayche qilip ebjesh bir tilda tonushturdi. Andin aghinilirini kesipi uniwanlirini qoshup ish orunlirini tonushturup chiqti.

“Nahayiti yaxshi, nahayiti yaxshi, hemminglar bilimlik kishilerdin ikensiler, menmu uqighan bilimlik Uyghurlarni yaxshi korimen. – Emma uning chirayidin bu Uyghurlarning bugun etigenla taghdin chushup kelgen wehshi banditlardekla korunup ketkenligini, bu Uyghur digendin Xitayning shunche bay hetini bileleydighan eqilning bolishigha zadila ishen’gusi kelmeywatqanlighi mana men depla bilinip turatti. – law Ka bek eqilliq, men uni yaxshi korimen.” – digendek bir nimilerni dep, qolidiki romkini mihmanlarningkige yenggil tekkuzup chiqip, guya zeher ichwatqandek qiynilip turup ming bir balalarda tugetti. Ulpetlermu chaqqan saqining toldurup ulgurgen romkilirini teng boshitishti.

Bu Xitay, yawayi Uyghurlarning arisida haraqqa bughulup qelishidin qorqti etimalim:

“Siler olturunglar, behuzur bulunglar. Law Ka, eger birer ish bolsa mini tartinmay chaqir, yardem qilimen.” – dep yasalma tekellupler bilen ornidin turup sirtqa mangdi. Qasimmu maharetlik bilen sun’i tekellup qilip uni ishigigiche uzutup chiqti.

“Bu xitiying choqum bizni raziwitka qilghili kirgen nime, qarimamsen, chirayidin yalghanchilighi mana men dep chiqipla turidu.”

“Senmu qiziqkensen. Qaysi bir xitayning biz xeqqe rastchil bolghinini korgeniding?”

“... ...”

Bu xitayning peyda bolishi bilen olturushning peyzi qachqanidi. Taghdin – baghdin birer yerimdem sozliship olturghan dostlar saetlirige qariship qozghulishqa bashlidi.

“Qarangghu chushkiche oyimizni tepiwalmisaq, yolda birer zorawan xitaygha uchurap yurmeyli – yene.” – didi moxorkichi. Qasimmu bir nechche eghiz tekellup gipini qilip qoyup, andin kiler heptide yene oyige yighilishini tapilap dostlirini derwazining sirtighiche uzutup qoydi.

Aghinilirining gipidin qarighanda, otkendiki ‘xish parchisi’ ni tashlap ketken dukandiki partilashnimu ‘Aypalta Qoshuni’ ige boliwalghanmish. Xitay saqchiliri bu weqening jinayetchilirini pash qilish uchun shu etirapta olturushluq yuzge yeqin Uyghur, Qazaq, Tunggan qataridiki kishilerning oylirini axturup, yuzdin artuq ademni tutup ketkenmish. Bu oy axturushta bir qazaqning oyidin bir qanche pay ow miltighining oqi, yene bir tungganning oyidin qaysi bir yilliri tash kolashqa ishlitip qelip qalghan bir nechche bolaq tagh partilitish dorisi chiqip qalghaniken. Netijide, xitaylar bu ikki ailidin birerdin ademni, yene shu qatarda burunqi yillarda kucha jidili qiliship saqchigha kirip chiqqanliq dilosi bolghan nechche uyghur yashnimu gumanliq unsur dep qolgha elip, qalghanlarni birer heptidek tutup qiynighandin keyin qoyiwetken.

Qasim, biguna tutulghan bu kishilerge ichi aghrip, ularni aqlashning charisi ustide bash qaturushqa kirishti. Uyan oylinip, buyan oylinip Axiri xelqi arisigha bir mexpi chaqiriqname tarqitish xiyaligha kelidu. İdarisidikilerning diqqetsizligidin paydilinip ishxanilarning birsidiki kompyuterda aldin teyyarlap disketke elip qoyghan “chaqiriqname” sini kopeytip yazduriwalidu. Andin bu nusxilarni gezitqa orap oyige keliwalidu. Uning teliyige kechide qattiq boran chiqishqa bashlaydu. Putun mehelidiki binalar qap – qarangghu bolup ochkende, talani kuzutup turup shamal kuchiyishi bilen derizisidin heliqi waraqlirini uchuriwitidu. Appaq qeghezler heli u tamgha, heli bu tamgha urulup yurup hayt – huyt digichila ghayip boldi. Etisi axshimi bir aptowuz bikitining taxtisigha chaplan’ghan bir elan peyda bolup qalghan:

“Qedirlik yurtdashlar!

Wetinimizni ayaq – asti qilishiwatqan xitay jallatliri “milli ittipaqliq kochisi” diki dukan partilishini bahane qiliship uyghur, qazaq we tunggan bolup jem’i yuzdin artuq qerindishimizni biguna tutup kitip, bir heptidek adem qelipidin chiqqan wehshi yollarda qiynashti. Andin ulardin alti nepirini gumanliq dep qolgha elip solishidu. Xitay tajawuzchiliri bu qerindishimizdin tot kishini urup lexte – lexte qilip qiynap olturiwitishken. Qalghan ikkisiningmu hazirghiche uluk – tirikligidin xewer alalmiduq.

Biz putun qerindashlirimizgha murajet qilimizki, biguna olturulgen bu tut neper shihidimizning qan qisasini elish uchun shu etiraptiki xitay tajawuzchiliridin birnechche onini eng pajielik shekilde oltureyli!

-         Aypalta Qoshuni”

-

Qasim bu xewerni korup miyighida kulup qoydi: bu waraqtiki imzadin bashqa yeri Qasimning idi.

Aridin bir hepte otmeyla oylimighan yerdin chong bir pajielik weqe yuz berdi: namelum birsi bir xitay bashlan’ghuch mektiwining yenidiki benzin ponkitigha alahide kuchluk bir mina qoyghan. Bu mina benzin bak mashinisi kilip onnechche tonna benzin tuluqlawatqinigha toghra kilip partilighan. Bu waqit oqughuchilarning chushluk dem elishqa chiqiwatqan waqit bolghachqa, sheherning yene bir uchigha anglan’ghidek kuchluk partilash benzin iskilatidiki nechche on tonna benzin bilen qoshulup, guya atom bombisi partilighandikige oxshash pewquladde chong medek shekillik ot bulutini peyda qilip kokke koturulgen. Keynidinla uliship kelgen yengi – yengi partilashlar qoshulup, etiraptiki binalargha ot shari haligha kelgen benzin bakliri uchushqa bashlighan. Netijide bu kucha birdemdila quyuq ot – yalqun ichide qalghan.

Mekteptin chiqip bu benzin ponkitining aldidin otiwatqan birer yuzge yeqin xitay baliliri we oqutquchiliri birer tirik ot mesh’ilige aylinip, guya ot pushkurtiwatqan birdin hejderhagha oxshash terep – terepke domuliship, ot yalqunini teximu keng yerge yeyishqa bashlighan. Etirap birdemdila quyuq benzin puruqigha qoshulghan sesiq adem goshi purighi bilen tolup ketken!

Terep – tereptin kelgen pajarniklar yeniwatqan binalargha, heriketchan ot sharlirigha qaritip su chechishqa bashlighan bolsimu, ot ochurush mashiniliridin purkulgen su bolmastin belki benzin chechiliwatqandek, su chachqansiri ot yalqunimu shunche kuchiyip ketken. Kelgen on nechche pajarniktin purkiliwatqan su – kopukler qiyamet haligha kelgen bu kuchigha zadila dal bulalmighan. Hemme terepni echinishliq qiya – chiya qaplighan, keyim – kechigi, yuz – kozliri chala koygen xitaylar yeniwatqan binalarning balikonliridin ozini yerge eitishiwatqan, beziliri nime weqe bolghinini bilelmey, binaliridin uchqandek etilip chiqip ozlirini toxtutiwalalmay uttur berip ot yalquni ichige kirip kitishken. Aridin bir yash xitay bir qoli koyup turghan halda ot yalquni ichidin qutulup chiqip etirapigha yighiliwalghan kishiler topigha ozini atqinida putliship ketip yeqilip chushken. Bir saqchi huloqup ketip bu xitiyigha yardemliship koygen qolidin tutup turghuzmaqchi bolghinida, saqchining qoligha resmi pishqan bir qolning goshliri sungigidin ajirap chiqqan. Yerdiki chala koygen xitayning bir biligi jeynigidin bashlap ikkital uzun sungigi, uchida sharaxship turghan besh barmaqning iskiliti appaq shulinip pakizlinip qalghan! ...

Kochidiki menzire heqiqetenmu qorqunushluq halgha kilip qalghan. U yer – bu yerde yatqan heriketchan ot topliri asta – asta ochup, ulardin koturulgen qapqara is – tutek astida yaghach komuridek qorulup qalghan ming yilliq Turpan momyaliridek iskilitler korunushke bashlighan. Ot ochurguchi saqchilarning birsi texi toluq ochup bolmighan bir janliq ot shari ustige su tutqaniken, kuchluk su eqimi derhal otni ochurgen bolsimu, u heriketchan jisimning bash terisini yuz terisi bilen qoshup sokup chiqirip pakpakize shuliwetken bir bash sungigini otturigha chiqarghan. Su besimi bilen yerge yeqilip chushken bu komur gewdisidin bash sungigi uzulup chushup, xuddi bir walibol topigha oxshash domulighiniche berip bir azgalda toxtap qalghan. Bu bash sungigining hangdek echilip qalghan eghiz boshlighidiki sedeptek qatar chishlar arisidin texi piship bolalmighan qep – qizil til, tomuzda issiqta susiz qalghan qanjuqning sanggilighan tilidek bir yan’gha sanggilap chiqip qalghan!

Bu menziridin chuchup ketken su tutqan ot ochurush saqchisi qolidiki su hortumini bir chetke tashlap jenining beriche xitayche huwlap berip yol qiridiki simont tash qirigha he – dep beshini urushqa bashlighan. Uning yumilaq qalpighi bir chetke domilap ketken bolup, beshi birdemdila qep –qizil qan’gha boyilip jimip qalghan. ...

Uzun’gha qalmay bu etirap guya mexsus herbi lagirigha oxshash, minglighan xitay eskerliri bilen toldurulghan. Etirap koyup kul bolghan binalar, u yer – bu yerde yatqan komurleshken gewdiler, ... intayin eghir pajielik menzire sesiq gosh purighi bilen qaplan’ghan. ...

Qasim bu eghir pajieni peyda qilghan kishining kim ikenligini zadila bilelmidi. Bu weqeni etirap qilip ustige elip mexpi waraq tarqatqan birmu ‘Qoshun’ otturgha chiqmidi. Digendek, bu weqedin qattiq hujoqup ketken Qasimmu bu heqte birer mexpi waraq chiqirishni zadila xiyaligha kelturelmidi.

Aridin xeli uzun yillar otkendin keyin, muawin nazir derijilik bir qazaq kadirining oyide, bashliri waqtidin burun appaq aqirip ketken bir kishi, udulida olturghan yigirme nechche yashliq oghligha titirep turghan qolidiki bir waraq xetni oqup beriwatatti:

“Qedirdan eke, mihriban epike!

Bu mening sizlerge yeziwatqan eng axirqi xetim bolup qelishimu mumkin. Men sizlerdin qet’i yigha – zar qilishmaslighingizlarni, mening sewebimdin tugimes balalargha qalmaslighingizlar uchun bu xetimni menggu birsige korsetmesligingizlarni, peqet Maqatan ukam chong bolghinidila uninggha oqup berishinglarni umit qilimen. Jenim dada, men sizning aghiniliringiz bilen birge otkuzgen nurghun joshqunluq sohbetliringizni neriqi oyde olturup pat – pat anglap yurup, bu wetenning pajielik teghdiri ustide menmu oylinishqa bashlighan idim. Bizning ailimiz, bu wetenni xitay tajawuzchiliridin qutquzush uchun barlighini beghishlighan qehriman qazaq aililirining bir ewladi ikenligini tonup yetkenidim.

Jenim dada, mihriban apamning kongli bekla nazuk. Mining bu xetimdin keyin uning bu musibetke chidashliq bireleydighanliqigha ishinelmeymen. Shunga, apamning konglini buzmasliq uchun bu weqeni keyinirek asta – asta bildurersiz. U kunlerde, apamning konglini buzmaslighi, mendin ghorurlinish lazimlighini uxturup qoyarsiz. Menmu bowilirimgha oxshash jengguwar perzent bolush arzusi boyiche ichim ot bolup yanmaqta idi. Sizlerdin yushurup yurgen, ozemge bir omur hemra qilishqa talliwalghan soygen yigitimning otken heptide xitay turmiside pajielik shekilde olturulgenlik xewirini alghinimdin keyin, pilanliq heriket qilishni kutup jim yetishqa eng axirqi taqitimnimu qoymidi. Qet’i qarargha kelip xitaylardin soygen yigitim uchun qisas elish pilanini tuzmektimen. Hazirqi pilanim, aldi kuchidiki ‘Ling Zeyshuy’ xitay bashlan’ghuch mektiwi yenidiki benzin ponkitini partilitish.

Jenim dada, her bir uyghur uchun altay taghlirining herbir qiratliri ularning ana wetini bolishigha tigishlik bolghinidek. Xoten chollirining her bir parchisimu oxshashla biz qazaqlarning ana yurtimiz! Shunga, bu wetenni xitay tajawuzchiliridin tazilap chiqishqa tohpe qoshush ishi, bu wetenning perzentliri bolghan biz qazaqlarningmu bash tartip bolmaydighan shereplik wezipimiz dep qaraymen. Sizlerni Qudaygha amanet qilimen. Gheyretlik bolunglar, mendin pexrilininglar!

__ Qizinglar Gulsum”

Bu xet oqulghan kunisidin bir qanche hepte keyin, ‘Osman Batir Qoshuni’ deydighan imza qoyulghan bir qoshunning mexpi heriketliri peyda bolushqa bshlidi. ...

Bu weqe xitayni zil – zilige salghan bir weqe bolupla qalmay, dunya munberliridimu qandaqtu bir weqelerge oxshitilip, xeli waqitlarghiche bu rayondiki hadisilerning talash – tartishliri qanat yeyip ketti. Bu weqening qehriman shihidi, Gulsumning dadisi teripidin uzun yillarghiche sir qilip saqlandi. Gerqe keyinki yillarda gulsumning dadisi bu hadisini endila qoramigha yetken oghligha bildurgen bolsimu, bu ikki ata – bala otturslda menggu sir bolup qeliwerdi. Shu seweptin bu weqening kim teripidin peyda qilin’ghanlighini her qandaq bir pidailar Qoshuni oz ustige eliwilishtin nomus qilip, uni “Sadir paliwan weqesi” dep kishiler arisigha dastan qilip tarqitish bilenla cheklinishti.

Bu weqedin keyin, sheher ichidiki sel – pel yumshawatqan yerliklerge qarshi elan qilinmay yolgha qoyuliwatqan herbi halet weziyiti qaytidin kucheytilip, kuchilar xitay saqchi – herbiliri destidin otkili bolmighidek zich halgha kelturuldi. Buning derdi yene uyghur qataridiki yerlik milletlerge keldi. Oyidin talagha chiqqan herqandaq bir yerlik kishi, xitay emesligi guman qilin’ghanla haman qedemde bir digidek toxtutulup yanliri axturilatti. Sel – pella naraziliq ipadilen’gen haman, tushmu tushtin ur – toxmaq astida qalatti. Bichare yerlikler kuchidin pichaq – serengge qataridiki kundilik lazimetliklerni zadila alalmas bolghanidi. Axturushta derhal musadire qilinatti. Hetta alghan nanlirinimu sundurup parchilap korsitishke mejborlinatti. Shunga, bu kunlerde uyghur – qazaqlarning oyige kelgen mihmanlarmu destixan’gha tokulgen parche nanlarghimu konup qelishqanidi. Derweqe, mihman bolush pursitini tapalisa, eliwette. Yerliklerning sirittin kilish we sirtlargha chiqishliri putunley digidek cheklen’genidi. Nopus deptiride yaki salahiyet kinishkiside adrisi bashqa sheherde ikenligi sizilgen haman tutulup sirtqa qoghlinatti. Netijide sheher ichide eslidinla qorqup kochigha chiqalmay yurgen baqqallar, nanwaylar, kawapchi, ashpez, zasipesler asasen yoqapla ketkenidi.

Bu qetim xitay tajawuzchilar hokumiti gerejlerni, poyiz istanslirini toluq quralliq nazaret astigha eliship, xitaylarning dolitige qechishini qural kuchi bilen tosashqa teyyar qilindi. Shundaqtimu yol xeti hel qilip qechiwatqan xitaylar kundilik yolowchilar poyizini liq toldurushmaqta idi. Xitaydin kilidighan xitaylar asasen quralliq kuchliri bilenla cheklinip qalmaqta idi. Xitay olkiliridimu wetinimiz tupraqlirini burunqidek ‘Ke Li Mu’ naxshiliridikidek ‘guzel shinjang, munbet shinjang, ...’ dep medihleshlerning ornini ‘dozaq shinjang, apet shinjang, wehshi shinjang, yawayi shinjang, ...’ digendek yengiche ‘medihlesh’ ler desseshke bashlap, alahide jiddi ishi bolmisila, bu tereplerge qarap siyishtinmu qorqqidek halet shekillinishke bashlighan idi.

Qasim bu yeqinlarda shunche tepirlap yurupmu tuzuk bir wehime pilanlap chiqalmay, bekla tit – tit bolmaqta idi. Shundaqtimu qandaqtu bir kishilerning ayda birer qetim digidek peyda qiliniwatqan wehime yaritish heriketliridin yenila rohlinip yuretti. “oz ihtiyari bilen weten musteqilliqigha tohpe qoshmaq nime digen tes ishlar – he!” – dep oylayitti. Usta kormigen shagirt beribir shagirtlighida qalidighan bolsa kirek digen xiyallar bilen, ozige birer usta tepiwilishnimu oylap kitetti. Emma bu ‘usta’ ni nedin qandaq tepish kirek? Qasim buning charisini zadila tapalmidi. Shundaq bolsimu, emili bir ish qilalmisimu, qeghez yuzide birer ish qilishni bolsimu oylinishqa bashlidi. Awal qolidiki kitablarda teyyar yezilghan chaqiriqnamilar qismini mexpi kopeytip, yol boyida turghan bir yuk mashinisining kozupigha tashliwetti. Andin heliqi benzin ponkitining partilitishidin keyinki xitay wehimisini chong bir bet qilip kompyuterda latin herpliri bilen kochurup kopeytip bir meschitning hajethanisigha, bir qanche bashlan’ghuq mektep temining ichige tashliwetti. Yene bir kunliri ozi layihilep chiqqan qol saet pistanining chertiyuji bilen addi ishlitish usulini yezip tarqitiwetti.

U, bu jiddi weziyet astida purset tapqinida yuqurqidek teshwiqat wariqi tarqitish ishliri bilen meshghul bolup bir qanche ay waxtini otkuzgen boldi. Xitay besimi sel ajizliship qalghan kunlerning biride, heliqi ulpetliri bilen shenbilik olturush qilipmu aldi. Aghiniliri yenila burunqidek, deslepki romkining qizitishi bilen yengi weqeler, yengi teshwiqat waraqliri, xitay qechishliri, xitay wehshilikliri qatarliqlar toghrisida rasa mubalighileshturup sozliship ketishetti. Sohbetlirining bashlinishi pichirlighandek sozlishishler bilen bashlan’ghan bolsa, romka sanining artishigha egiship warqirap sozlishishlergiche janlinip kitishetti. Shundaqtimu bu kunlerdiki olturushlar qingghiyip yetip qelishlarghiche dawam qilalmayitti. Chunki, axshimi oyliride bolmighanlirida tuyuqsiz nopus tekshurushlerde oydiki artuq ademla emes, sewepsiz kam qalghan adem sanimu bir munche kongulsizliklerge sewep bolup qalatti. Shuha, olturushlar qarangghu chushmeyla yighishturilatti.

Bu qetimqi olturushtimu aghiniliridin birsi Qasim tarqitiwetken teshwiqat waraqliridin birini oqup otti. Qiziq, bu waraqni Qasim ozi yazghanlighi mana men depla chiqip tursimu, axiridiki imzasini almashturiwetkenidi. Dimek, uning mexpi waraqliri qandaqtu bir kishiler teripidin qayta kopeytilip tarqitilmaqta iken. Qasim burunqidek qizghinip qoyush ornigha, bundaq kopeytip ozining qilip tarqitishlardin rohi kuturilip qaliidighan boldi. ...

Turme kamiri barghansiri muzlashqa bshlidi. Gundipaylar turme koridorida qelin kiyinip aylinip yuridighan boldi. Qasimning jarahet – yara aghriqlirigha endi soghoq qoshulghanidi. Kamir ichide simont polda bir bulunggha tugulup titirep olturushtin bashqa amal yoq idi. Soghoqtin yingne sanjighandek aghrip kitidighan yariliri Qasimning xiyallirini pat – patla yerim yolda uzup qoyatti.

Kamirlar, yengi –yengi qamalghan yash uyghur baliliri bilen tolushqa bshlidi. Hetta bir kunisi Qasimning kamirighimu tot kishini ekirip tashliwitishti. Ularning ikkisi ornidin midirmu qilalmay yatatti. Mangalaydighan ikkisiningmu tayaq zerbisidin yuz – kozlirini perq qilghili bolmayitti. İkki – uch kun’giche ular bir birsi bilen birer eghizmu gep qilishmay, birsi birdin tam yolushup jim olturush bilen kun otkuzushti. Ularning hechqaysi bir – birige ishenmeyitti. ...

Kamirdiki Sohbetler

-         Biz uyghur heqning peqetla sewiyisi yoqken digine. Eger birer milyon pul tepiwalsam awal bashlan’ghuch mektep echip bu xeqni terbiyileshke bashlayittim.

-         Yenichu?

-         Andin orta mektep achattim, ...

-         Yenichu?

-         Andin uniwerst achattim, .... ...

__Siyitning atqan poliridin



Midir qilmay sozulup yatqanlardin birsi asta – asta tuzulup tamgha yulen’gidek halgha kelgendin keyin, uni – buni sorashqa bashlidi:

- Eting nime? – Qasimdin soridi, - mendin guman qilmisangmu bolidu. Mening ismim Turdi.

- Mening Qasim. – didi.

- Qachandin beri bu yerdisen?

- ... Besh – alti aydin beri. – didi Qasim sel zorlan’ghandek qiyapette.

- Seni nime dep sulap qoydi? – bu Turdi digini endi Qasimning jenigha

tigishke bashlighanidi:

- Qoghun oghurliding dep.

- Aka, xapa bolma, gep bolsun dep sorap qoydum. – didi Turdi digini, - mini diseng, men chet’eldin kirishim bilen chigirida tutup sulap qoyushti. – u, meghrorlinip sozleshke bashlidi. – chet’elge qandaq chiqting, kimler bilen korushtung, kimning tapshurughini elip kirding, nime wezipeng bar idi? ... digendek birmunche soraqlarni sorashti. Gep qilmay jim turiwalghanidim, bu kapirlar shundaq urup qiyniwettiki, saq yerimni qoyushmidi bu kapirlar. Ghing qilmidim. ... bunchilik qiynap qoyghan’gha dewitidighan Turdi yoq bu yerde! – dep qoshup qoydi.

- ... ...

Qasimning aghzini achqili bolmaydighanlighini pemligen Turdi, yenida olturghan bir yash balidin soridi:

- Sening eting nime?

- ... ...

- Ismingni diyishtinmu qorqamting? Qorqma uka!

- ... ...

- Meyli dimiseng. – didi Turdi, udulidiki tamgha yulinip olturghan yene bir yashqa qarap, - sen uyghurmisen? – dep udulla soridi.

- Nimidek qilimen! – dep tongla tegdi bir kozi kokurup iship ketken yash bala saqiraq kozini yughan qilip parqiritip.

Yerde ikki kundin beri midir qilmay yatqan taqirbash bala qozghulushqa tirishti. Bir qapighi iship ketken bala derhal ingiship uninggha yardemleshti. Qarighanda uning bir puti sunup ketkendek qilatti. Ore oltughuzulishi bilen teng, sun’ghan putini tutqiniche waysap ketti. Jim olturiwalghan yene bir yashmu kelip uni asta yulep tamgha yeqin kelturushti. Taqirbashning pishanisidin munchaqtek ter tokulushke bashlidi. Bu arida kamir ichi achchiq ewret puriqigha toldi. Qarighanda bu taqir bash hushisiz yatqinida ichige chiqirip qoyghan bolsa kirek, heriketliniwidi purighi putun kamirgha bir kelgenidi.

Turdi sun’i chet’elliklerge xas bir qiyapette sesiqtin chirayini purushtergen bolsimu, emma yenila taqirbashning yenigha kilip yushurup qoyghan bir korushka suyini berdi. “nimila digen bilen bir kamirdashlar – de!” dep xiyalidin otkuzdi Turdi.

- Aziraq su bolsimu ichiwalghin. İkki kundin beri yatting. Jening helimu ching nimiken sening.

Taqir bash heqiqeten ussighan idi. Korushkidiki suni bir koturushtila boshitiwetti.

- Bu xitaylar tazimu qiynaptu sini. – Turdi kamirdishining ingeklirige eqip chushken suni yengi bilen surtti. – wehshi haywanlar! İzchimen digini toghra digen iken eslide. Biz uning kitablirini ong – tetur sokuıp koydurup yuruptikenmiz. Bu xitaylargha eslide shundaq qilish dora ikenduq! – uning nime digenligini kamirdikiler perwasizlarche angliship olturghan bolsimu, bu sozler Qasimni qiziqturghanidi: “tazimu aghzi bosh nime oxshimamdu mununing.” – dep konglidin otkuzdi. – sel saqlap tursang gundipaylarning umach beridighan waxti bolidu. İkki kundin beri chatighi bolmay tashliwitishti bu nimiler. Ya bizni untup qaldimu qandaq? – dep ghudungshidi Turdi.

- Bek aldirap ketme muhajir! – dedi heliqi aghzini tigh achmas yash bala. – seni bundaq bosh tashliwitidighan xitay yoq bu yerde!

-                                                                                                               He, men tehi seni tilsizmikin deptikenmen, - dep yenigha orulup qaridi Turdi. – ya men seni uyghurche bilmesmikin dep qalghanikenmen. Uyghurmen dengla.

-                                                                                                               ... ... – aliyip qarap qoydi yenidiki bala ghing qilmay.

Bu Turdi diginining nechche kundin buyanqi bizirip sozlewirishi netijiside, kamirdikiler uning geplirige qulaq selishqa bashlidi. Demisimu bu qarangghu kamirda ozini awutup waqit otkuzgidek bashqa ishmu yoq idi.

- Chet’elge nime qilghili chiqqaniding? – dep Qasimning sorighan bir suali Turdining nechche saet kapshiwilishigha turtke bolghanidi. Turdi ozining che’el hayatini heweslinip sozlep ketti:

- Eslide nechche tengge pul tepiwalay dep bir hojayinning meligha qarighili chiqqanidim. _ Sozge kirishti, turdi. – bir jepang mashina mal digine bu hojayinning. Melini bir tunushining oyige chushurup qoyup, dukinigha tagharlap apirip satimiz. Bu bazar helidin heligha bilinmigen kishiler teripidin ot quyiwitilip ziyan’gha uchirap turghachqa, bizning hojayin bu charini tapqaniken. Birer yerim tiyin qimmitige setip payda qilip bersemmu heliqi hojayinimning kozi pulda. ‘Uka, sen texi bu sheherge yengi, kuniwalghiche bundaq puldin jiq korisen.’ Dep paydisini qoshup mokla qilip yanchuqigha salatti. Bir nechche ayghiche bir jepang mashina melini setip tugettuq. Angghiche malning ayighi uzulmey kelip turdi. Rast digendek, qorsighimgha toyghiche tamaq yeymen. Shu yeshimgha kelgiche chushken monchilirimni u yerde bir nechche aydila chushiwilip obdanla aqirishqa bashlidim. Altaygha qalmay etizliq chirayimdin hechnime qalmidi dengla. – dep pul sanaydighandek bir barmighini aghzigha selip hol qiliwaldi. – chirayliq xutun – qizlar ayighi uzulmey kilip yalwurup turghan, tot tengge berdingmu boldi, derhal bir kichige maqul deydighan gep bu setengler. Hojayin bolghachqa, bizning hojayin ularning meghizini chaqti dengla. Emmaze, - U hesiretlinip chongqur bir tinip, barmighini tili bilen yalap qoydi. – yanchughung bosh bolsa hech nimige yarimaydikensen. Nemila digen bilen etizliqta koyup – piship yurgendin ming yaxshi dengla bu oqet. Ghing qilmay ishlewerdim. Kiyimim putun, qursighim toq, issiq oy, her kuni moncha, chikishim amerika papirosi, ... emmaze shu seteng qizlargha tikilip qariyalmaydighan gep dengla, yanchuq quruq.

“Bir kunisi qarisam dukandiki mallarning arisigha bir nechche gezit – kitab kirip qaptu. Dehqan bolsaqmu orta mektepkiche oqup qoyghaniduq. İchi pushighida heliqilarni birlep – ikkilep oqup qoyimen. Chet’eldiki aghiniler qaltis ishlarni qiliwitiptu – denglar, Amerika bashlighini maqul qilp aq sarayda korushiwatqan, BDT da sozlewatqan, Nyu york, Washin’giton, Berlin, Istanbul, ... hemmila yerde yighinlar, qurultaylar, namayishlar, ... xitaylarni dir – dir titiritiwetken gep! Amerika, Germaniye, Gollandiye digenler wede qiptu: silerni azat qilmisaq bolmidi, bekla japa tartip kitiwatisiler dep bizge ichi aghrip ketken gep. Dunyaning hemmila yeride dernek demdu, wexpi demdu, mergez demdu, shitap demdu, ish qilip noquttek ishlarni qilip yurgen gep. Bu gezit – jornallarni, kitablarni uqisang – uqisang toymaysen. Etila ishimiz hel bolup kitidighandek umidlinip xoshallinip kitisen. Emmaze, bundaq kitablarning ichde ‘izchi’ deydighan birsining yazghinini taza uqalmay qaldim. Bu kitab heliqidek dagh – dughilarni bir tiyin qilip, bugun buyerde boliwatqan kishini chuchitidighan qorqunushluq mexpi heriketlerni eng toghra chare depla yazghaniken. Shuningghimikin, u kitabni chet’eldiki teshkilatlirimizning hechqaysi yaxshi kormeydiken. Anglisam, qaysi bir bashlighimiz shu izchining kitablirini yighip nechche ming parchisini koyduriwetkenmish. Bulargha mining zadila eqlim ishlimidi. Emmaze, bu izchi digini shundaq geplerni yiziptuki, uqisang kichide qar besip uxliyalmayla qalghidek qorqunushluq gepler bar. xeli yuriging bolmisa uning kitablirini oquyalmaysen, yuriging yerilip ketkidekla bolup ketidu. Qaltis jeni bar kitab bu izchi digini! Hitay digenni korgen yerde boghuzlap ichi baghrini tukiwitinglar depla yazghan dengla! Desliwide xata uqiwaldimmu qandaq dep, yenish – yenishlap oqup baqtim. Rast shundaq digeniken. Hey isit, ... bizning shu toxo yurek hojayinni dimemdighan, bir kunisi uninggha bu kitablarni korsitip beqiptimen dengla, kozumge qaritip turupla izchining kitablirini yirtip koyduriwetmesmu! İchim echishipla ketti! İsit, bekla yaxshi kitablar idi dengla! Bundaq jeni bar kitablarni bekla az kordum. Eger birside korsem, ale depla birer yuz dollarni tashlap berip eliwalghan bulattim. Amal qanche?

“Digendek, kunlerning biride dukanda bar bolghan putun gezit – jornallarni yighishturup tashlatquzghan hojayinim, jimmitila yoqap ketti. Keynidinla saqchilar yeghip ketti bazargha. Ularda putun hojayinlarning tizimi barken dengla. Bir bashtin sorap tutqili turmamdu! Bizning heliqi hojayin ‘mallarni az – tola bahasini chushurup setip pulini saqlap turghin’ depla yoqap ketkenidi. Bolmisa unimu tutup kiterkenduq. Dukan’gha kilip hojayinimni nechche qetim soridi dengla bu saqchilar.

“Nemila digen bilen xeqning meli, burunqi bahadin tola bek erzan qiliwetsek bolmaydu digine. Bezilirini oz bahasigha satsammu, xeli kopini paydisigha setip turdum. Barghansiri dukan boshashqa bashlidi. Nime bularkin dep hojayinning mal qoyidighan tonushining oyige berip baqtim. Az – tola mal qalghaniken. Arilap dukan’gha ekilip setip ularnimu digen bahasidin payda chaplap pul qilip qoydum. Bir kunliri mal tugidi. Tonushup qalghan bir nechche dukandarlar bar idi. Ularning medikarliri munu malni shu bahada setip qoy, diyiship nisige mal berip turdi. Ulardin alghan bir taghar – bir mishkap mallirini mal qisliship ketken bu kunlerde heli obdanla paydisigha setip turdum. Nurghun dukanlar taqilip ketkechkemikin, mening dukinim xelila awatliship qaldi. Shundaq qilip xeqning nisi mallirini setipmu yerim yilni otkuziwettim. Dukan ijarisi, baj – siliqlar, yataq puli digenlernimu waxtida tolep deptirimge yezip mangdim. Saqchilar, bajgirlar, rekitlermu pul sorap turiwalidu. Uni dep, buni, dep yalghan gep qilip yurup onni sorisa birni berip digendek qutulup mangdim. Qarisam hojayinning pullirimu nisi setip tapqan paydilirim qoshulup xeli chongla pul bolup qaldi dengla, hojayinim texi kelmidi. Bazarmu tugep qalghili turdi.

“ Bir kunisi bir munche milislar kilip putun dukanlarni pichetliship bazarni taqiwitishti. Bikarchiliqta yep – ichip nechche ayni otkuziwettim. Bolmidi. Heqning pulini haramgha yigen bolmay yene dep, olturup hisap – kitab qilip baqtim. Hojayinning digini boyiche hisaplap baqsam, yenimgha ikki – uch ming dollar qalghidek, burunqi bahasi boyiche hisaplisammu yenila bir – ikki ming dollarliq bolup qalidikenmen. Pulni eski kiyimlirim bilen orap heliqi hojayinimning mal qoyidighan iskilatigha yushurup qoyup, yenimgha ikki ming dollarni jayliwilip yurdum. Bizmu yash emesmu, bu kongul chidighan bilen bu beden zadila chdiyalmaydiken. Uyan oylap, bu yan oylap Xuda bergen bu tenni bikargha qiynimayli didim. Bir besip, ikki besip setengler bilen ulpetchiligi bar bir tonushumning yenigha bardim. Awal heptide birsi bilen oynap qoyduq, bolmidi. Keyin heptide ikkimu bolup kitidighan boldi. Kunlerning biride shundaq qarisam, heliqi ikki ming dollirimdin aranla yuz dollar qaptu! Amal yoq. Berip heliqi bopigha tiqip qoyghan hojayinimning pulidin uning bergen hisawigha toghurlap yene ming nechche yuz dollarni aldim. Bu qetim xeli diqqet qildim disemmu, uzun otmeyla yene besh – alti yuz dollirim qaptu! Bu hojayinning kelmey ketkini, hech bolmighanda bir telpon qilsimu meylidi. Digendek, bir kunisi yerim kichide hojayinim peyda boldi. Derhal berip heliqi bopini elip kilip hojayin’ge tapshurdum. Uyan hisaplap, buyan hisaplap, munu alti yuz dollarni yeninggha selip qoy- de, bundin keyin oz yolungni ozeng tepiwal dep kitip qaldi. Hushumni yighiwilip bir hepte aylinip baqtim. Zadila ishtin hewer yoq. Endi pulumning barida kitip qalay didim – de, mangidighan ishenchilik birsidin ming dollirimni oyge yolgha seliwitip birer yuz dollar bilen chigiridin utiwaldim. ‘Uf’ diyishkimu ulgurmey, ur – toqmaq qilinip qamaldim. Uyan soriship, buyan soriship axiri mana siler bilen birge yatimen.”

- Dimek sen chet’elge chiqqining uchunla bu yerge kirip qapsende! – didi bir kozluk turmidash tene qilghan ahangda.

-Nedikini, sorighan soraqliridin qarighanda, mining ishimmu qaltis chong ishlar bilen chetilip qalghandek! – dep yene gepke kirishti bu muhajir, - bir munche eksiyetchi kitablarni sanga kim berdi, lobining nege yushurundi, bu yerge nime wezipiler bilen kelding? Dep sorashliridin qarighanda, menmu heli chong birsi bolup qalghandek qilimen jumu! Qiziq yeri, bular mining uqighan kitablirimni nedin bilidighandu? Yene kilip heliqi hojayinimni nedin tonuydighandu? Xudaya towwa! – Turdi yene barmaqlirini yalap hol qiliwaldi.

- Endi sen digine, sen qandaq qilip bu yerge kirip qalding? – dep soridi yenidiki qapighi iship ketkendin.

- Qandaq kirip qalattim, - achalighan yalghuz kozini etirapigha oynitip didi yenidiki, - olturush – molturush, jyuba – kafixanilargha baralmay zirikip it bolup yurgen bu kunlerde, oydin chiqmay tiliwizorgha qarap oltursam, kop – kunduzdila nopos tekshuridighanlar kirip keldi. Ular oyumni uyan axturup, buyan axturup birnaechche tal ishletmigen yeng okul shirisi tepiwilishti. Andin xroinchi, xroin satqan digen bohtanlar bilen awal chong turmige qamashti. U yerde birer ay ur toxmaq qilishqandin keyin bu yerge yotkeshti.

- Sen rastinla xroin chikemting? – dep soridi Turdi.

- Shundaqtek korinemdikenmen? – doq qildi bir kozluk, - men digen maldoxtur injinirimen. Unchilik nerse oyumde bolmamdiki!

- Xosh, sen nime dep bu yerdisen? – dep yenidiki morimeske buraldi Turdi, - senimu shundaq dep tuttimu – ya?

- Men digen saet satimen. – didi jimghur,_ Otken heptide oy axturushta sandughumdiki yapon elektronluq saetlirimni korup, ‘bularni nime qilatting?’ dep soridi kirgen xitaydin birsi. ‘satimen’ didim. ‘kimge satisen?’ dep yene soridi. ‘xalisang sangimu satimen’ diyishimgila tarsla qilip yuzumge bir testek qoydi. Achchighimgha paylimay berip heliqi xitayning yaqqisigha esilip bir kalla qoydum. Oyumdila meni ure – ur qiliship, yerimjan bolghinimda soriship bu yerge qamashti.

Kirgenlerning gipi rast bolsa, bu yerdikilerning Qasim bilen Turdidin bashqisini wehime yaritish bilen qilche munasiwiti yoq kishiler diyish mumkin idi.

- Rast digendek, biz hazir qaysi turmide yatimiz? – bir kozluk etirapigha qarap soridi.

...

Hechkimdin jawap chiqmidi. Rast digendek, bu yerge hushisiz kelturulgechke, bu turmini Qasimmu helighiche bilmeyitti. Emma gundipayliri arisida birermuUyghur bolmighanliqigha qarap bu yerni birer bingtwen turmisimikin dep perez qilghanidi.

- Biz kelginimizde sen yalghuz yatatting. – dep gep qildi yalghuz kozluk Qasimgha qarap, - seni nime dep sulap qoyushti?

Qasim jawap bermidi. Nime diyishi kirek? Rast gepni qilishning paydisi yoq idi. Yalghan gepningmu hajiti yoq.

- Hapa bolmisila,_ didi yalghuz kozluk, sel yumshighan halda. – put – qolingizdiki tengiqlar, beshingizdiki yarilargha, titilip ketken kiyimliringizge qarighanda, siznimu xeli bek qiyniwetken oxshaydu bu kapirlar! Qachandin beri bu yerdisiz?

- ... ... – Qasim bir haza jawapsiz olturdi. – alti aydin ashtimikin deymen.

- Wah, tazimu uzun boptu – de! – dedi Turdi digini barmighini tili bilen yalap qoyup. – shunche waqittin beri yalghuzmidingiz?

- Rast digendek sizni nime dep solap qoyushti? – dep tekrarlidi yalghuz kozluk, - korinishingizdin igiz – pes birsigimu oxshimaysiz. Qanche yashqa kirdingiz?

- ... Qiriq sekkiz. – jawap berdi Qasim sel turiwilip.

- Esli nime ish qilattingiz?

- Enjiner.

- Heqichan siznimu birer tohmet bilen sulighandu tayinliq?

- Shundaq disemmu bolidu.

Bu arida taqirbash bala kozlirini echip xelila tuzilip qalghandek qilatti. İkki bilikige tayinip tamgha sel roslinip yuliniwaldi. Yenidikige jan kiriwatqanlighini pemligen Turdi, unimu gepke tutmaqchi boldi:

- Eting nime aghine?

- ... ... – Etirapidikilerge bir qur koz yuguritip chiqqan taqirbash, yuzidiki qetiship ketken yara qeqeshlirini silap turup didi, - Hesen.

- Seni nime dep tutiwilishti bu xitaylar? – Turdi barmighini kalpukida holdep quyup soridi.

- Mening ishim sel chtaghiraq. – didi Hesen digini sozge kiriship. -    Bir kuni yolda kitiwatsam yenimdin birnechche Uyghur yash surkulup otkendek qiliwidi, pechetla diqqet qilmaptimen. Her qanche digen bilen uyghur balilirighu dep yolumgha kitiwiriptimen. Bir magizin’gha kirdim. İshiktki xitay postlar yenimni axturushti. ‘qursighingda aghriq bolmisa tawuz yiyishtin qorqma’ digendek, bir xiyalimda yoq qolumni koturup yenimni tutup bermeymenmu. Yenimni axturuwatqan xitay, yanchughimgha qolini selip nipiz qara tashliq bir uyghurche kitabni chiqirishti. Bu nime kitab? Dep soridi. Yalghandin bir nime disemmughu kashki, menmu heyranliq bilen ekegine qarap baqay nime kitabkin. Deptimen. Bu gipimdin hapa bolghan xitay kitabni waraghdap ketti. – hesen injiqlap turup bir putini koturup sel ongshiliwalghandek qildi. – Heyran qaldim. Rastinla mende bundaq bir kitab yoq idi. Emma bu xitay rastinla bu kitabni yanchughumdin chiqarghanliqini korgenidim. Derhal xiyalimgha heliqi surkulup otken yash balilar keldi. ‘bu nime kitab dep sorawatimen!’ dep warqiridi xitay post. Ekegine korup baqay diwidim biqinimgha birni tepti. Bir ishxanigha ekirip olturghuzup qoyup birsilirige telepon qildi. Bir az otkendin kiyin bir uyghur kadiri kirip keldi. Kitabni qoligha elip uyan – buyan orup bir manga, bir Xitaygha qaridi. ‘bundaq kitabni korup baqmighan ikenmen’ dep kitabni xitaygha qayturup berdi. ‘eski kitabmu yaki yaxshi kitabmu?’ diwidi, uyghur kadiri uqimastin bilelmeydighanlighini didi. Manga qarap beshini chayqap qoydi. Xitaylar meni yan kochidiki bir saqchigha tapshurup berdi. Xeli waqit otkendin keyin ikki uyghur saqchi kirip soraq qilishqa bashlidi. ‘bu kitabni kimdin alding?’ , ‘hechkimdin almidim. Menmu texi endila koriwatimen’ didim. ‘quruq gepni qilma! Sening bu gipingge bu xitaylar ishinidu demsen? Beshing eghir balada qaptu. Endi qandaq qilisen?’ dep mendin sorishidu. Angghiche yene bir qanche xitay saqchisi kirip ulardin birnimilerni sorashti. ‘mining emes deydu’ dep jawap berishti uyghur saqchilar udulla. ‘Quruq gep! Bu iblis bizni axmaq qiliwatidu. Bu yerde aware bolmay, uni terorchilargha zerbe berish ishxanisidiki xuligerlerning qoligha tapshurup bireyli. Ular bu yalghanchini ixragha kelturushni bizdin yaxshi qamlashturalaydu!’ diyiship chiqip ketishti. Xitaylargha qulluq qilishtin bashqa huniri bolmighan bu dellal bichariler manga: ‘chirayliqche rast gepni qilghan bolsang beshinggha bu bala kelmigen bolatti. Bolmisa bizmu bir amalini qilghan bulattuq. Endi ozengning shori’diyiship, qolumni keynichilep koyzilap, bir saqchi mashinisigha selip kozumni ching tengiwitip elip mengishti. Xeli uzun mengishqandin keyin mashinidin yitilep chushurup bir yerge elip kirishti. Uyerdin yene bir mashinigha selip birer saettin artuq mangduq. Mashinidin chushurup bir oyge elip kirip birsilirige tapshurushti. İkki xitay jalliti usti beshimgha urup tepkiniche soriship putun etirapni eghir waysashlar qaplap ketken, xitayche paskina til – ahanetler bilen bulghinip ketken bir jazahanigha kirguzushup sharaxshitip zinjir bilen baghlap esip qoyushti. Andin kiyimimni beshimgha tetur qayrip qoyup, dumbemge kelse – kelmes urghili turdi. Nime bolghinini bilelmeyla qaldim. Warqiraymen, jaqiraymen, tillaymen, yalwurimen, bolmidi. Teximu qattiq urghili turdi. Dumbem tayaqtin titilip ketkenligi mana men depla bilinip turatti. Arilap urushtin toxtap dumbemdiki yara ustige bir nimilerni sepkiki turdi. Dumbem qorulup ot bolup yenip, chidighusiz aghrip ketti. İkki xitayning qah –qahlap kulkisi anglinatti. Yene urush, yene achchiq birnimilerni tokush, milli pes korush haqaretlik tillar bilen yukselgen xitaychilap qah – qahlap kulushler, ... bir zamanlarda hushumni yoqutup qoyuptimen. Beshimni echip, shilankida soghoq su chachqinidila hushumgha keldim. Etirap ghuwa qizil chiraqlar bilen yuritilghan, besh – on limgha esilghan usti – beshi qan’gha boyalghan uyghur kishiler, otturida aylinip yurushken ongha yeqin tola urup terlep piship ketken xitay qanxorliri, chirayidin adem renggi korunmigen bu qanxor jallatlar qah – qahlap kulishiwatqan, eng rezil til – ahanetler bilen tilliship turukke esilghanlarni kuchep qamchilawatqan, ... xitay hokumitining biz uyghurlargha bundaq muamile qilishigha zadila ishenmigen ikenmen. Yene urushlar, yene hushumdin kitishim, ... birer heptidek shundaq sual – soraqsiz urup qiynashlardin keyin soriship bir ishxanigha elip kirip soraq qilishqa bashlidi: ‘Bilmeymen’ dep uyghurche jawap berdim. ‘Haywanche biljirlimay, bizningche gep qil! Haywanning balisi!’ diginiche kilip beshimgha bir toxmaq saldi. Yene sual – soraqlar, ghing qilmidim. Beribir olturiwitilidighanlighimni molcherlep, bu xitaylargha yalwurushning qilche paydisi yoqlighini his qildim. İsit deymen, heliqi kochida boliwatqan adem olturush weqelirini izchil yamanlap kelgenlerning birsi idim. Kashki shu ishlardin birersini bolsimighu qilip qoyghan bolsam. ... yene soriship elip chiqip zinjirlep urushlar, yene hushumdin kitiptimen. ... hushumgha kelsem, silerning aranglarda yetiptimen. Uzun chachlirim bar idi. Qachanlarda chushuriwetkenliginimu bilelmidim. ...” – diginiche taqir beshini silap qoydi.

Hesen sozlep bu yerge kelgende, ulugh – kichik bir tiniwaldi. Yanchughidin bir nimilerni axturghandek qildi – yu, yene quruq qolini yanchughidin chiqirip beshini silap qoydi. Arilap yuzidiki yarilirinimu tutup quyatti.

‘Dimek, bu balilarning hemmisila digidek biguna qolgha elin’ghanlar ikende – de!’ dep oylidi Qasim. Shundaqtimu Turdi bilen Hsenning her ikkisila heliqi ‘izchimen’ ning kitabliridin eghiz achqanlighigha diqqet qildi.

- Heliqi kitab nime toghriliq yizilghan iken? – dep sorap qoydi Qasim.

- Men nedin biley. – dedi Hesen digini, - men u kitablarni renggidinla korup qaldim – shu!

- Uni men bilimen! – dep gepke arilashti turdi aldirap, - men chet’elde uqidim diginim shu kitablardin idi. Heliqi ‘izchi’ digenning kitabliri heqichan, ...

Qasim qolini shiltip uni geptin toxtatti. Qasim ukitablarning ichidikisini yadqa digidek biletti. U kitablar bir yilliri hajetxanidin tepiwalghan kitablarning neq ozi idi. Qasim bu kitablarni koz aldigha kelturup olturup, yene shu otken kunlirining eslimisi ichige kirip ketti. ...

Benzin ponkitining partilishidin keyin, xitaylar heqiqetenmu wehshilikte heddidin eship kitiwatmaqta idi. Sheher ichde bashqa yurtluq yerliklerdin birsimu qalmidi digidek idi. Awat bazar restiliridin exlet uchup turatti. Kucha – kuchida dimaqni yarghidek mizlik puraq chiqirip turidighan her xil kawaplar, polo – mantilar, leghmen – suyuqashlar, seriqash – opke hesiplar, ... yoqapla ketkenidi. Arilap echilip qalidighan hokumet ashxaniliridimu chokidek leghmenler, purap qalghan qelin mantilar, nopos deptirige qarap setilidighan goshlermu tamgha atsa chaplashqidek lesh goshler idi. Bunimu saetlep uchret turghandin keyinla aran alghili bolatti. Kochilardimu burunqidek xitay destidin qistilip mangghili bolmaydighan haldin xuddi medeniyet inqilawining urush – majiraliq yilliridikidek qup – quruq bolup qalghanidi. Digendek, kuchda yurgenler arisida uyghurlarnimu bekla kam uchuritishqa bolatti. Ularmu yenida seksen tamghiliq tonushturushliri bolghanlar idi. Emma kucha – kuchida, doxmush – doxmushta, her binaning aldida aylinip yurgen quralliq xitaylar, saqchilar, herbi – bingtwenlikler zadila kamaymighan idi. Endi ular yalghuz uyghur qiraydikilernila emes, oz xitaylirinimu qoshup axturishatti.

Bundaq adem shalangliship ketken, quralliq xitay charlighuchilar kopiyip ketken bir weziyette heriket pilanlash turmaq, hetta norimal hayatliq uchunmu sirtlargha chiqqili bolmayitti. Doxmush – doxmushta tosap charlashlar, tuyuqsiz oy axturushlar, sewepsizla qolgha elishlar, biguna olturulushler adettiki ehwalgha aylinip qeliwatatti.

Emma bundaq jiddichilikte yerliklerningla emes, xitay puxraliriningmu kuni tesliship barmaqta idi. Bir terepte kimdin, nedin we qachan kilishi namelum boliwatqan wehime apiti ularni qorqutup kelse, yene bir tereptin oz hakemiyitidin kiliwatqan mejborlashlarmu ularning herikitini cheklep turatti. Bu xitaylar ta sekseninchi yilliridin tartipla konup kitishken tansixanilar, kafixanilar, jyubalar, mixmanxanilar, qishliq – yazliq sayahetler, kunsayin kopiyiwatqan heshemetlik keypi sapaliq turmushlardin biraqla ayrilip qelip, kochigha aramxuda chiqalmaydighan, oyidimu mana partilaydu, ene ot kitidu digendek qorqush ichide aramxuda yatalmasliq, ishighimu zihnini yighalmasliq, shexsi dukanliri, shexsi kongul echish – qimarxaniliridin ayrilip qelish, tapqan mal mulikidin ayrilip qelish, zawut – karxanilirini taqashqa mejborlinish, sheherni milyon’gha yeqin ishsiz xitay qaplighinini az dep, ishlitishke birmu xitay tapqili bolmasliqtek gheliti menziriler xitaylarni bu yurttin zirikturmekte idi. Chet’ellik shirket yaki qurulushlar asasen ishini toxtutup xitaygha kitishken, beziliri weziyetning qayta muqimlishishidin umidlirini uzushup ishini tashlap kitip qelishqan idi. Az bir qisim ach – koz xitaylar herqanche ghelitilik his qilsimu, yerliklerni ishqa elish arqiliq oz jenining saq qelishigha kapalet yaritishqa mejbor bolmaqta idi. Shuningdek yene, hokumitining shunche qattiq tosishigha qarimay, nurghun para tolep yol xeti hel qilip ailisini xitaygha yolgha seliwatqanlarmu azayghandek qilmayitti. Hetta bir qisim xitaylar ailisidin yushuriniqche yol xeti chiqartquzup, ailisining barliq iqtisadini yighishturup bala – chaqisighimu qarimay bir kechidila xitaygha ghipla qilip tikiwitidighan, hechnimisi qalmighan bu ailidiki xitay bala – chaqilar etisi uyghan’ghinida resmi bir tilemchi haligha chushup qalghanlighini his qiliship yigha – zar qilishidighan ehwallarmu adettiki weqeler qataridin orun elip kelmekte idi. Xitaydin kelishlermu asasen toxtighan bolup, kiliwatqan yolowchilar poyizlirida xitaydin qoghlan’ghaqn milli kadirlar, milli oqughuchilar, elip satar – kawapchilar kozge cheliqip qalatti. Xitaydiki herqaysi ali mekteplerge wezipe qilip achturulghan milli siniplar keyni – keynidin taqilip, xitay yurtlirida ‘Uyghur’ nami ‘yawayiliq’, ‘qatil’, ‘terorchi’ digendek menilerge ige sozge aylinip qalghanidi. Shundaq qilip, xitayda ‘Uyghur’ digenni yighip yogep kawapchi – yanchuqchi diyishke xatime berilgen boldi.

Xitaydiki nurghunlighan ijtimai pen mutexessisliri shunche yildin beri zadila diqqet qilishmighan ‘Uyghur, gherbi diyar’ digendek tetqiqatlargha alahide qiziqish weziyiti shekillenmekte idi. ‘Kim bu Uyghurlar? Nedin keldi? Burun nede qalghanidi? Bugun tuyuqsiz nedin peyda bolup qaldi? Ularning bugunki haliti qandaq? Ular nime telep qilmaqchi? Nime uchun xitaygha dushmenlik qilishidu? ...’ Xitay ziyalilirining bu turdiki tetqiqatlirining chongqurlishigha we kengiyishige egiship, bir – birsige zit, ademning eqlige kelmeydighan ajayip ghelite ilmi maqalilarning otturgha chiqishlirighimu sewep bolmaqta idi. Bir qisimlar, birer ming yil burun uyghurlarning bugunki mongghullarning turiwatqan yeridiki turk wehshilirining ewlatliri ikenligini,ular nechche ming yildin beri xitaylarni olgidek qorqutup ta koriye boghuzidin tartip gherpke sozulghan nechche ming kilometirliq milli dolitining biheterligi uchun sipil soqushqa mejburlatqan milletning bugunki ewladi ikenligini ispatliship chuchup kitishti! Yene bir qisim xitay tetqiqatchiliri bu xil shermendilerche hulasini inkar qilish uchun Uyhgurlarni Hindistandin kelgen, Afghanistandin kelgen, ... digendek maqalilarni yezish, yene beziliri biraqla, gheripke qarap qechiwatqan Turklerge qoghlap zerbe berishke chiqqan xitaylar esir alghan Turklerning balilirini xotunluqqa elip, shu yerde ozlirini Uyghur dep atiship turup qelishqan, keyin ular musulman bolup, ozlirining xitay ikenligini unutqan digendek kulkilik riwayetlerni toqup chiqishqiche berip yetkenidi. Shundaqtimu mutleq kop sandiki xitay tetqiqatchiliri ‘gherbi diyar’ liqlarni putunley kemsitidighan, yawayilighini, eqilsizlighini, exlaqsizlighini ispatlashqa urunushup, ularni qattiq nazaret astida tutup mejbori assimilatsiye qiliwitish chaqirighini chiqirishmaqta idi. Bu xil tetqiqatlargha Shanggangliq, teywenlik, hetta gherpke qechip kitishken xitaylarmu kuchluk awaz qoshup bermekte idi. Bolupmu gherptiki xitaylar ikki ming birinchi yili 11 – sintebir weqesidin keyinkisidek qarash bilen Uyghurlarni insaniyet dushmenliri elan qiliship, dangliq jassuslirini iwertip xitaygha yardemchi bolush chaqiriqnamilirini tarqitip yurmekte idi.

Bu arida chet’ellerde tarqilip yurgen ‘Sherqi Turkistanchi yaki Uyghuristanchi’ digendek namlardiki muhajir gurohlarmu ademning eqli heyran qalghidek mentiqisiz ‘mujadile usulliri’ ni kokke koturushup, bir – birini ghajiliship iqtisadi yaki ijtimai pursetliridiki ewzelliklirige asasen oz aldigha quriwalghan qaysi bir qurultay murasimlirini milli musteqilliq herikitining eng yengi upuq siziqini yarattuq, digendek quruq polarni etish bilen birge, wetinimizde koruliwatqan xitay qoghlash herket dolqunini xitay muhajirliri, hetta xelqara sahelirige shexsi qisas bilen shoghullan’ghuchi bir uchum xuligerler dep korsitishke he dep urun’ghandek qilatti. Netijide, bundaq ‘shexsi och alghuchi xuligerler’ ge qarita xitaylarning basturush arzulirini testiqlashqan bolushatti. Ular yene bir tereptin, wetinimizdiki jan pida qiliwatqan pidailirimizning qan – jan bedilige kelgen her bir herikitidin kiyin otturgha chiqqan xelqaraliq ghulghulilardin ustiliq bilen paydilinip, tushmu – tushtin sohbetler, kutiwelish ziyapetliri, bayanat elan qilish, ‘qurultay’ chaqirish, ... dolquni peyda qiliship tirisige patmay yurushti. Shu bahanida yene bir qanche yilghiche paaliyet qilish desmayisinimu yighiwilishatti. Buni purset bilgen dalay lamachilar eqimidikilermu xitaylargha echinidighanliqlirini, tibet xelqining uyghurlardiki bundaq chektin eship ketken pajielerge heweslinip ketmey, dalay lamaning ‘insaniyet ortaq soygusi’ telimatida ching turup, tibet xelqi uchun ikkinchi qetimliq nobel tenchliq mukapatini qolgha kelturushke asas yaritish chaqiriqigha atlan’ghanidi.

Bunche dagh – dughiliq xelqaraliq tenchliq terghibatlirigha qarimay, tibet igizligide, mongghul dalalirida, tunggan bazarliridimu bir qisim ‘qap yurek xuliger’ lerning uyghurlardiki heriketlerdin ilham elip peyda qilghan wehimilik heriketlirimu korulushke bashlimaqta idi.

Uyghur mergizi sheherliridiki xitay tajawuzchilirini qorqutup qoghlash wehimilik mehpi heriketlirining tesiri asta – asta bashqa xitay arilash sheher – nahiyilirigiche kengiyip, arilap boghuzlash, ot qoyush, partilitiwitish heriketliri peyda bolmaqta idi. Endi xitay tajawuzchiliri noqul mergizi sheherlerdila emes, ushshaq sheherlerde, yollarda, kan rayonlirida, bezi meydan – fermilardimu wehimilik olumlerge uchirap qelishtin qorqidighan weziyet shekillenmekte idi. Bolupmu bikardin – bikarghila sheherlerdin qoghlan’ghanlar, yeqinliridin ayrilghanlar milli ochmenlik uchun digendin bashqa, ozilirining shexsi och eliwilish hewisige birilip wehime yaritidighanlarmu barghansiri kopiyip barmaqta idi.bundaq weziyet astida nurghunlighan pemsiz bikar teletler, tejribisiz yashlar, hayajinigha hay birelmey xitay tajawuzchilirigha jaza herkiti peyda qilish uchun ishqa kiriship bihude tutulup qelish, ehmiyetsiz qurban bolush hadisilirimu kunsayin artip kitiwatmaqta idi. Hetta bir qisim jaylarda meyli xalap yaki mejbori asasta bolsun, xitaylarning tapshurighi boyiche oz xelqini jim yetishqa undiguqilerni, xitaygha melumat berguchilerni, mexpi pidailarning peyigha chushkenlerni we ularni jazalashqa qatnashqanlarni uchiratqan yerde rehimsizlerche jazalash, ularning ailisidin, ata – anisidin, urugh tughqanliridin wastiliq qisas elish, mallirigha ziyan selish heriketlirimu korulup, xainlar tebiqilirinimu eghir parakende qiliwitishti. Derweqe, topulangdin toghach oghurlaydighanlarmu kopiyip barmaqta idi. Bezi yerlerde noqul bayliq topliwilish uchunla xitaylarni, yerlik bayiwetchilerni, dukanlarni bulash, xitay yaki yerlik dep ayrimay shexsi och elishnila mexset qilidighan, hetta xitaydin bashqa qerindash milletlergimu ochmenlik peyda qilidighan heriketlermu ewij elishqa bashlidi.

Bundaq hadisilerdin paydilinishqa adetlinip ketken xitay tajawuzchiliri terorluq zulum yaritish bilenla qalmay, milli kadirlar arisida, sheher yezilar arisida, yurtlar arisida, yerlik milletler arisida zidiyet peyda qilish teshwiqatliri bilen wastiliq shekilde keng kolemde shoghullanmaqta idi. Hetta mexpi shekilde sun’i ‘uyghur Qoshuni’, ‘qazaq Qoshuni’ , ‘tunggan Qoshuni’ digendek qorchaq ‘yer asti qoshun’ teshwiqatlirini peyda qilip, herqaysi yerlik milletlerning dangliq erbaplirini mexpi olturushlerge kushkurtmekte idi.

Qasim desliwide bu xil chushunuksiz hadisilerdin bekla tingirqighan idi. Emma keyinche, bundaq hadisilerni bir tutash tizginlesh sharaitigha ige emesligini we buning uchun sharaitningmu yoq ikenligini oylap, oz pilani boyiche ishini dawam qildurush iradisidin yanmidi. Eslide, bundaq bash qumandansiz bir heriketlerfr bu xil norimalsiz hadisilerning korulishi bir muqerrerlik bolup, bu xil hadisilerning korulishi, weziyetning qalaymaqanlishishi uchun paydiliqmu bolatti. Bundaq heriketlerdin qalaymaqan bolidighanlar bizning xelqimiz emes, eslide xitaylar idi. Biz eslidinla chekidin ashqan weyrane halda turghinimiz uchun, bizge nisbeten qalaymaqanliship kettuq digen mesile mewjut emes. Emma bundaq qalaymaqanchiliqtin paydilinishni bilish hemmidin muhim idi. Chunki wehime yaritish heriketliri tertiplik weziyetke qarighanda qalaymaqanchiliq weziyette teximu kop sharaitqa erisheleydu. Shundaqtimu Qasim bu kunlerde qayta bir wehime yaritish herikiti uchun tuzugirek birer chare tapalmay, bekla tit – tit bolmaqta idi. ‘jasaritim yetishmeywatamdu qandaq? Yaki eqlimni ishlitelmeywatamdin – ya?’ Qasim ozi ustide oylap qaldi. ...

Demogratchi Xitayning Itirapliri

_ Anglidingmu, qaysi kunisi yengi muawin jushiyimizning bir newrisini boghuzlap tashlaptu!

_ Yaman boptu- de, nimila qilghan bilen newriside gunah yoq – te!

__ Bir mekteptiki sohbetlerdin

Qasimning jarahetliri yengilatin qetiship, putun bedini qattiq qichishishqa bashlidi. Buninggha mighildap ketken nijis pitlarningmu tohpisi qoshulup, Qasimni tinmay gartilditip tatilashqa mejborlimaqta, tatlighansiri teximu qattiq qichiship, bir qisim yerlirini qep – qizil qangha boyiwalghiche tatilashqa mejbor bolatti. Qasimgha guya bu pitlar xitaylar teripidin mexsus yetishturulup kamirgha qoyiwetken qoshumche jazalash quralliridekla bilinetti. Dimisimu bu pitlar qasimning baliliq dewridiki qattiqchiliq yillirida korgen pitlarning sortlirigha zadila oxshimaydighandek korinetti. Yenidikilerning beziliri hetta pit digenni omuride korup baqmighan bolishigha qarimay, ularmu alliqachan turmining pitlirigha ortaq shirik bolup ketkechke, Qasimning bunche berilip qanghiche tatilishigha ichi pushmaq turmaq, hetta ularmu birlikte tengkesh qilip berishmekte idi. Shundaq qilip kamirdikiler uchun tatilash ishi bir qoshumche humar halitige kelmekten idi.

Chushke yeqin ikki gundipay ishikni sharaxshitip echip warqiridi: “Fen ren Ka si mu, Ma shang chu ley!”

Kamirdiki lezzetlik qashlash awazliri derhal tinjip hemme birdek Qasimgha qarashti. Qasim, aldirimay ornidin turup, texi yengila gipistin chiqirilghan putini soprep dingposlap kamirdin chiqti. Gundipay xitaydin birsi qolidiki Qasimgha bekla tonush bolghan sayahet somkisini aldigha tashlap, derhal monchigha kirip yuyunishi kirekligini boyruq qildi.

Seper somkisini korgen Qasim, burunqi tench hayatini eslep hayajanlinip ketti. Bu somkisi bilen Qasim nelerge barmighan – he! Putun xitay yurtlirini, putun wetinining bulung – puchqaqlirini ala qoymay aylinip chiqqanidi. ... u, somkisining siritmisini echip ichidiki kiyimlirioge qaridi. Pakiz yuyup tazilanghan ich kiyimlirining yenida heyt – bayram, chong murasimlargha atap tikturgen, quruq tazilashqa berip pakize tazilatquzghan isil sarjidin tikilgen kulireng kastyum – burulkisimu qirayliq qatlaqliq turatti.bu, uning eng yaxshi koridighan kuzluk kiyimi idi. Qasim bu kiyimlerning bugun nime uchun kelturulgenligini oylap yurighi ‘Jigh’ qilip qaldi. Nime uchun elip keldi? Nime uchun bugun bularni manga kiyguzmekchi? Axirqi minutlirim kelip qaldimu – ya? Qasim ozini temkin korsitishke tiriship, somkisini qoligha elip gundipaylarning aldigha chushup korsetken terepke qarap yurup ketti.

“Pah, pah, pah! Neme digen rahetlik bu! – ustige yamghurdek chushiwatqan ilman sudin rahetlinip balilarche oynaqship ketti. Guya omuride tunji qetim bundaq rahet bir munchigha chushiwatqinidek hisiyatqa keldi. – buning uchun ulushkimu razimen!” dep xiyalidin otkuzdi. Bedinidiki bir qisim qurighan qeqeshler yumshap tokulup xelila rahetlinip qaldi. Somkisida ozining ishlitiwatqan bash sopu suyi bilen yuz sopunlirimu qoyulghaniken. Qasim xuddi par munchisigha chushup chiqqandek alahide rahet bir qiyapette pitliq kiyimlirini yotkep qetiwalghan halda munchidin chiqti. “Galustugum bilen yengi ayighim kam bolup qaldi qaldi – de. Meyli\ bumu yetidu.” Dep pichirlap qoydi. İshikte saqlap turushqan ikki gundipay uni aldigha seliship turme ishxanisigha elip kirishti:

- Doklat shiang shiaw ependim. Jinayetchi Ka si mu ni yalap kelduq!” – dep warqirighiniche chas berip tik turushti.

- Siler chiqsanglarmu bolidu, jinayetchi bilen ozem sozlishimen.” – digen sozni anglighan ikki gundipay qayta diqqette turup qas beriship keynige burulup chiqip ketishti.

Qasim udulidiki yeziq ustilining keynide olturghan qasqan shepkilik, mashreng sarjidin tikilgen herbi emeldarlargha has forma kiygen, morisidiki pagonlirida bir qanche altun yultuz parildap turghan, meydiside Qasimgha natunush bolghan midallar taqalghan bu xitay herbi ofisserining uniwan – emel derijilirini bilmisimu, uning xeli yoquri bir emeldar bolsa kirek dep kuzitip chiqti.

Udulidiki xitay herbi ofisserimu Qasimgha bashtin ayiqighiche sinchilap qarashqa bashlidi:

- Merhemet qilip olturung, - dep udulidiki orunduqni isharet qildi xitay ofisseri. Andin yenidin Qasimning chikip adetlinip qalghan xitayning eng kuchluk tamakiliridin biri bolghan ‘Jia de le’ markiliq tamakisini chiqirip aldirimay aghzining bir teripini sokup echip Qasimgha uzatti. – Cheking, belkim uzundin beri chekmisingiz kirek? Mening aldimda qisilmay behuzur olturalaysiz.

Qasimmu qilche tartinishni bilmigen halda aldigha sozulup berip tamakidin bir tal aldi we korsitilgen orunduqqa berip olturghach, qolidiki tamakisini burnigha toghurlap purighini huzurlinip ichige tartishqa bashlidi. Uning kozliri yumulup kitiwatatti.

Tamakidin ozigimu bir tal chiqirip eghizigha qisturghan xitay ofisiri yenidin chaxmighini chiqirip Qasimgha tenglidi. Andin derhal oziningkini tutashturiwilip ichige toldurup birni tartiwalghandin keyin, chaxmighini Qasimgha uzatti.

- kechurung, uzundin buyan chekmiginim uchun, buning quruq purighila mang yetidu. – U chaqmaq uchun qayta ornidin turmidi. Emma uning tamaka tutqan qoli burnidin chushmigen idi.

- Ixtiyaringiz, dedi ofisser xitay. U tuyuqsizla qeqilip yutulup ketti. Derhal qolidiki tamakisini kuldangha izip turup, - siler uyghurlar yenila kuchluk tamakilarni tepiwalidikensiler. Men buni oyungdin alghach kelgenidim. Yenila igisige qayturup berginim durusttek qilidu, manga eghir keldi. – dep hijiyip qoyup qolidiki pashkini Qasimgha choreup berdi. Qasimmu istixiyilikbir maharet bilen tamaka pashkisini hawadila kap qilip tutiwaldi. Xitay ofisseri yanchughidin bsashqa bir markiliq tamaka chiqirip tutashturiwaldi. – men qaysi kunisi bir ukangni chaqirip oyungge aparghanidim. Eslide oyungde hokumetning musadire qilishigha yarighidek tuzukirek birnimimu yoq iken. Men sening kitabliringghila qiziqqanidim. Kitabliringgha shundaqla bir qur koz yugurtup chiqip, qalghan nersiliringge cheqilmidim. Zadila cheqilghudek nersilerge raziwitchiklirimiz allimu qachan yipidin yingnisighiche cheqilip bolghanlighidin guman qilmaymen. Shunga, resmiyetlerge qol qoyup bolup oyungning achquchini ukanggha tapshurup berdim. Bu keyimliringni ukang ozi tallap bergenidi. – xitay ofisseri tamakisining kulini awaylap aldidiki kuldangha chushirishke kirishti. Qasim, bu xitayning nime dimekchi bolghanlighini texichila molcherliyelmidi.

U xitay ofisseri tamakisini chekkech gepini dawam qildurdi. – rast, kitabliringning arisidin bir nechche parchisini ozemge eliwaldim. Bu kitablarni uzun yillardin beri axturup yurettim. Freudning bir nechche kitawi bilen Maslowning bir kitawi. İchige qarisam bu kitablarni xeli yillardin beri estaydil tehlil qilip chiqqan bolsang kirek? Bir munche yerliri qaytilap sizilghaniken. Hetta bu heqte ilmi maqaliliringmu on nechche yil burunla elan qilinghaniken. Ularnimu tapturup xitaychigha terjime qildurup korup chiqtim. Alahide talanting bar iken. Bolupmu Maslow neziriyisidin milli erkinlik pirinsiplirini intayin ustiliq bilen xulasilap chiqarghanliqinggha bekla qayil boldum. U yazghanliringgha uyghurlar qanchilik diqqet qilishqanlighini bilmeymen. Emma u yazghanliringda wastiliq shekilde xulasilap chiqarghan hokumetning tipik jinayet ,menbesi ikenligi, hetta bugunki siyasi tuzumning tupki apet menbesi ikenligi heqqide hechkim inkar qilalmighidek keskin hokumliring meni alahide jelip qildi. Men eslide bu kitablargha xelidin beri qiziqip yurginimdek qilsammu, sening u maqaliliringni korushtin burun bu kitablarning kishilik hoqoq, demogratiye chushenchilirini aydinglashturalighidek bir neziriyiwi asas bolalaydighanlighini zadila eqlimge kelturmigenikenmen.

Xitay ofisseri ornidin turup ishikke bardi. Asta ishikni echip sirtta turghanlargha boyruq qildi? “mendin ensirimenglar, bunchiliklerge taqabil turghuchilikim bar. Siler berip kucha ashhanisidin yaxshiraq uyghur tamaqliridin ikki kishilik teyyarlitip kelinglar. He, awal ozenglarghimu boyrutup yep andin kelsenglarmu ulguridu.” – dep boyrup qoyup qayta ornigha kilip olturdi. – he, nime diyishiwatattuq? Bularni diyishimge qarap, bu esker meni aldashqa tirishiwatidu dep oylap qelishingmu mumkin. Sening ornungda men bolsammu shundaq oylighan bulattim. Eslide mining wezipemmu bashqa raziwitchiklerge oxshashla hokumetke qarshi chiqqanlarni pash qilish. Hokumetning mexpi soti seni allimu qachan olum jazasigha hokum qilip bolushqanidi. Shuni pushayman bilen etirap qilimenki, buningda meningmu alahide chong hessem bar idi. Sen yengi qolgha elinghiningda, oy axturushqa menmu qatnashqanidim. Axmaq raziwitkichilar he digendila pichaq – toxmaq, dora – bomba axturush bilen bolup ketishti. Men sening kitabliringgha qarap kesipingni we qaysi tarmighini yaxshi koridighanlighingni biliwelishqa tirishtim. Sen heqiqetenmu oz kesipingge alahide qiziqidighan birsi ikensen. Hetta bu qiziqishing sanga oyun – tamashilargha yaki edibi eserlerge qisziqishingghimu orun qaldurmighanlighini sezdim. Endi men seningdin birer yip uchigha erishish imkanigha erishtim dep qarap, kesipingdin bashqa qiziqishliringgha diqqet qilishqa bashlidim. Digendek, kitabliringning arisida oz kesiping bilen qilche munasiwiti bolmighan analitik psixologiye bilimlirigimu alahide zihningni berip kelgenligingni sezdim. Sendiki bir alahidilik, alghan kitabliringgha ay – kunini yezip qoyushung bolup, u manga deslepki yip uchini bergen boldi. Psixologiye kitabliringnimng eng desliwide alghanliringda ’12 – dikabir’ yezilghini tunji uyghur ali mektep oqughuchilar namayish kunige toghra kelgeniken. Dimek sen xelqingning ichki rohi halitini ogunushke qiziqqan waxtingning bashlinish yillirini korsitetti. Shundin keyin sen xelqingning rohi halitini tekshurush yoligha kirishkenikensen. Keyin yene xelqingningdini namayishlargha chiqqan waqitlirigha toghra kelgen yillarda bir qisim dini tetqiqat kitablirini elishqa bashlapsen. Bu arida yene Tyen en men weqelirige toghra kelturup ijtimai we kishilik erkinlikke dair psixologiye – pelisepe kitablirini elip oqushnimu bashlighanikensen. Men eslide tyen en men meydanida Orkesh digen bir uyghurning bir milyart xitaylargha demogratiyidin, kishilik hoqoqlardin ders berp yurginige zadila eqlim yetmey yurgenidi. Dimek uyghur yash ziyaliliri arisida u dewirlerde bu heqtiki yuzlinishning shekilliniwatqanlighini zadila oylimighan ikenmen. Men u yash uyghur balisini teliyi ongdin kelip qalghan bir tewekkulchi depla oylighanidim.

Bu yerde shunimu heyranliq bilen oylimay bolmaydiki, 85 – yilidiki uyghur ali mektep sitodentliri namayishidin burun hech bir sotsiyalistik elde bunchilik omumiyuzluk, bunchilik keng dairilik, bunchilik tertiplik we bunchilik uzungha sozulghan birer oqughuchilar herkiti bolghanlighini esliyelmeymen. Hetta buning keynidinla hechkim tonimaydighan Qazaqistanda, 86 – yili oxshash bir ’12 – dikabir oqughuchilar weqesi’ bolup, sotsiyalistik ellerni heyran qaldurghanidi. Silerning oqughuchilar namayishinglar uzulmey digidek dawam qildi. Manga xuddi, silerning shu herikitinglardin righbetlinip, eger Orkeshni etirap qilghinimda, guya silerning qozghushinglar bilen Tyen en men oqughuchilar herkiti yoquri dolqungha erishelidimikin degim kelidu. Bu heriket, axiri Yawrupa sotsiyalizim lagirining uzul – kesil yimirilishi bilen netijilendi! Belkim bundaq baghlashturishim silerdek bir oliwatqan millet uchun bekla chong mubalighe bolishi mumkin. Emma dunyada sewepsiz ish bolmaydighanlighimu bir emeliyetqu?

Kop otmey uyghurlarda zorawanliqqa jasaret qilidighan, mexpi heriketlerge ozini beghishlaydighan yashlarning korulishige bashlishi meni teximu heyran qaldurghanidi: Oliwatqanlighi muqerrerliship qalghan bir millet jan talishiwatamdu yaki men bilmeydighan birer umidlirimu barmu? Manga birinchi ehtimali kuchluktek bilinmekte. Nimila bolmisun, bir millet, ozining zawalliqqa yuz tutqanlighini perq qilalishimu alahide zor bir weqe diyish mumkin. Qisqisi, sen ene shundaq weqeler bolghan yerlerni, waqitliq bahanilarni yaritip aylinip chiqish pursitige erishkenikensen. Aridin uzun otmeyla sening tetqiqatingning netijiliri bashqa – bashqa niqaplar bilen otturigha chiqishqa bashlaptu: Sen maqaliliringda xelqingning qutulush yoligha mengishingning bir tarixi we insani mejboruyet bolup qeliwatqanlighini ustiliq bilen niqaplap korsitishke tirishqanikensen. Digendek netijige erishelmidingmu – bilelmidim, xeli uzun bir mezgil umidsizlikke petipmu qalghanikensen. Buni men yene shu kitab tekchiliringdin perq qildim: sen bu arida yengi kitab elishni toxtatqanikensen. Keyin ‘izchimen’ deydighan bir kitab otturluqta yamirap ketti. Bu kitabta, sening uzungha sozulghan, netijige erishish imkanimu eniq bolmighan, hetta xitay demogratchilirining ghalibiyiti bolmay turup ishqa eshish imkani zadila bolmighan tench kishilik hoquq talishish chaqiriqliringning adaqqi mexsidini alahide tezleshturup bireleydighan yengiche bir zorawanliq mexpi heriket chaqiriqini alahide jiddi tekitligeniken. Sening maqaliliringning mexpi mezmoni bilen bu kitablarning mezmonini selishturidighan bolsaq, her ikki xilining muddasi oxshash bolup, heriket usuli jehettila bir – biridin perq qilidiken. Adem sening terjimehalinggha qarap, bu kitablarni Qasim yezip chiqqan bolmisun yene? Digen gumanghimu kelturmey qoymaydu. Demisimu bu kitabningyalghan aptorliri bu kunlerde kunsayin kopiyip beshimizni qayduriwetkidek derijige yetti. Hech bolmighanda sen shu aptor bilen uzun yilliq pikirdash biri bolishuingda qilche guman qilmaymen. Shundaqtimu meni oygha salghan yene bir kitawing boldi. Mexpi zerbe berish terorchiliq herikitinglar texi sistemiliq qozghilalmay turghan yillargha toghra kelturup alghan kitawing, sening ‘izchimen’ bilen keyin tonushqanlighingni wastiliq ispatlap beridu. Emma sen bu heriketning dolqun haligha kelishige bash yitekchi bolghanlarnimng biri bolishingda qilche guman qalmaydu. Elektronluq toplima tok yoli eswap – uskuniliri toghrisida yezilghan bu kitabni setiwalghan waxting del tunji ‘Kafihana – resturan pajiesi’ dewirlirige toghra kelmekte. Shundin etiwaren, uyghur terorchiliq heriketlirini besiqturghili bolmaydighan dewirge qedem qoyghan boldi. Emma sen shunche mahirliq bilen niqaplinip kelgensenki, shunche uzun yilliq herikitinglarda qilchimu iz qaldurmay bugungiche kileligensen. Hetta sening tutulup qelishingmu hergiz bizning pash qilghanlighimizdin emes, belki ozengning bilgili bolmaydighan sirliq bixestiligingdin kelip chiqti. Bolmisa kim bilidu, yene qanche yillarghiche yushurunup yurelishingni! Endi sening uyghur terorchilirigha esqatidighan yering qalmidi. Yeni dimekchimenki, endi sen bolmisangmu, bu herikitinglar toxtap qalidighandek emes, sen ozengning tarixi wezipengni ada qilip bolghan hisaplinisen. Sen mexsidingge yetken hisaplinisen. Bu noqtidsin alghanda, menmu sendin qizghinimen: seni xelqingning biwaste tonushi lazim emes. Eslidinla bugunki sharaitinglarda biningghimu yol qoyulmaydu. Sen menggu tilgha elinmaydighan ‘uyghur qehrimani’ bolup qaliwirisen. Bu sanga olsengmu yetip ashidighan zor abroy. Bir hisapta, eger ‘izchimen’ _ u sen emes bashqisi bolghinidimu, siler ikkinglarni bugunki uyghurlar uchun dewr yaratquchi ikki korunmes epsaniwi roh disem ashuriwetken bolmaymen. Mana bu digenlirim seni olum jazasigha hokum qilishqa muhim asas bolup bergechke, meydemdiki munu midalni ene shu xizmitimge mukapat qilip berishti. Hetta pagonimgha bir tochka, maashimgha ikki derije qoshuldi. Bundaq birsining seni yene aldashqa zadila hajiti qalmighan bolidu. Hetta seni qaytidin kochilishim manga ziyanliq bolishimu mumkin.

Qasim bu xitayning nime mexsetlerde bu geplerni qilip aware boliwatqanlighini yenila toluq bilelmidi. Xitay ofisseri gepini toxtutup ornidin turdi. Yandiki jozigha berip ikki istakan qaynaqsu quyup birini Qasimgha uzatti. Andin jayigha olturup qayta bir tal tamaka tutashturiwelip bir ikki yutum qaynaqsu ichti. Bu arida Qasımmu qaynaqsuyini ichkech qolidiki tutashturulmighan tamakisini purighiniche jim olturushni dawam qiliwerdi. Eslidinla uningdin gep sorighan birsimu yoq idi.

- Endi esli dimekchi bolghinimgha kileyli. – xitay ofisseri tamakisining isini puligech qayta gepige keldi. – gipimni diqqet bilen angla, bayitidin diginimdek, meningmu hessem bilen mexpi sot seni allimu qachan olum jazasigha hokum qilip boplghanidi. Menmu bir xenzu bolush supitim bilen, oz xelqimni soyushte eng azida sendin kam emesmen. Menmu xelqimning balduriraq bu axmaqane idiyining qurbanliqi bolushtin qutulup patiraq ilghar demogratik tuzumge, kishilik hoquqlirigha erishishini tot kozum bilen kutiwatqanlarning birimen. Shundaq bolghachqa, men uchun silerdek tarixi pursitini allimu qachan yoqutup qoyghan nechche milyonluq bir oliwatqan milletning teghdiri qilchilik ehmiyetke ige emes. Men seni qarashlirimgha qayil bol dep sozlewatqinim yoq. Esl;idinla silerning yeqinqi bir – ikki esirdin buyanqi ejdatliringlar qudiretlik milli dolet qurush pursetlirini keyni – keynidin qoldin berip kelgen bir milletsiler. Bu tarixi eghir xatalighinglarni silerning bulung – puchqaqlarda timsiqlap yurup tuzitelishinglargha men shexsen zadila ishenmeymen. Bugun shinjangda silerdin kop xenzu yashimaqta. Hetta ularning heli kop qismi mushu yerde tughulup, mushu yerde osup yetiliwatqan shinjangliq bolup ketkenler. Ularni endi xitay dimestin uyghur dewalsangmu xata bolmighidek bir halgha kelip bolghan. Ularning baridighangha bashqa yerimu qalmidi. İchkirsini bilisen, u yerlerge yingne tashlisangmu yerge chush,migidek ademge toshup ketti. Ularni ming qoghlaymen disengmu, ular bu yurtni jan tikip saqlashta silerdindinmu pidakar rohqa ige. Gerche bu yillarda qechiwatqanlar kopeygendek qilidu. Oylimighinki, ular bu yerni seghjinmaydu dep. Ular bu yerning qum – tupisinining purighini puriwelishqa bolsimu jenini berishke teyyar ikenligini texi endila his qilishmaqta. Digendek, yeqinqi esirlerdin buyan, hokumetlirimiz silerge qilmighan eskilikliri qalmidi. Silerni pest koridighan, chetke qaqidighan, hetta silerge eghir zerbilerni beridighan ish – heriketlerni sadir qildi. Emma ularning hemmisi keynimizde qaldi. Her qanche narazi bolsangmu ornigha kelmeydu. Bu hokumetlirimiz siler turmaq bizge nimilerni qilmidi deysen. Chirigen, niyiti qara bolghan, nadan bolghan hokumetning qol astida yashashning aqiwiti hemmila yerde oxshash. Undaq yerde ne bir ilgirlesh bar yaki bir parawanliq.

Xitay ofisseri qaynaq suyini yengilighach yene bir tamaka tutashturiwelip gepini dawamlashturdi. – He, nime dawatattim? Shundaq, bu yerdiki nechche on milyonluq helqimni, nechche yuz ming muntizim herbiyimizni, nechche yuz ming saqchilirimizni, bu ziminni bizning qiliwalimiz dep nechche ewladini beghishlighan milyonlighan bingtwen herbilirini, quralliq saqchi, minbinglar, jassus – ishpiyonlar, alahide wezipe uteydighanlar, bizni meyli xalap, meyli mejbori bolsun himaye qilidighan, bizdin qorqidighan, bizdin ayrilip qelishtin ensireydighan, pul, mal, mensep, uniwan, abroy, shexsi adawetlerni dep biz bilen hemkarlishidighan yerliklerning sanimu milyondin kam emes, ualrni jim turup beridu dimeydighansiler her halda. Siler ularni her qanche qorqunchaq, herqanche nadan, herqanche namirat digininglar bilen, ular yenila silerni himaye qilidighanlardin bilimlik, silerdin bay, silerdin kuchluk. Ularning mutleq kop qismi qural ishlitishni, zamaniwi uskunilerdin paydilinishni silerning ademliringlardin yaxshi bilidu. Ularning qolida barliq siyaset, barliq qanun, barliq esker, barliq zamaniwi esliheler bar. Dunyadin herqanche qalaq disenglarmu silerge nisbeten yuzlerche, hetta minglarche hesse ilghar we kuchluk qurallargha ige _ eger silerningkini qural deyishke toghra kelse! Eger Beyjingdin derhal yardem alalmighidek halgha kelse, etirapidiki xalighan bir dolettin derhal; yardem alalaydu. Hetta siler alahide ishinip yurgen yiraqtiki Turklerdinmu asanla yardem alalaymiz. Ene shundaq bir kuchni helighu qarangghuluqtiki urush bilen ish bashlapsiler, birer milyonluq quralliq eskiringlar bolghandimu yengip chiqalmaysiler. Hech amalimiz qalmighanda bir – birimizning goshini yep bolsimu hayatimizni saqlap tirkisheleymiz. Siler digen qoy – kalidin bashqa bir nime yimeydikensiler.

Xitay ofisseri tamakisini yenggushliwelip gepini dawam qildi:

- He digendila tirkishish toghrisida deyishmeyli. Biz endi bu wetenning yetishturgen ewlatlirimiz. Biz oz millitimiznila emes, silernimu birlikte erkin we parawan yashitishning charilirini oylinishimiz kirek. Sen bizning demogratchilirimizning ene shundaq bir jemiyet yaritalaydighanliqigha ishenmey bu charini oylap tapqan bolishing mumkin. Yaki bolmisa sen uqighan kitablarda _ musteqillighinglarning charisi supitide ene shu xil yolni silerge meslihet qiliwatqan bolishi mumkin. Sen yaki sanga oxshash alim diyishke bolidighan kishiler ichimizdin uzulmey chiqiwatqan qara niyet, nadan yaki yawayi kishilirimizning silerge seliwatqan adem qelipidin chiqqan eghir azaplashlirigha qarapla bizning hemmimizge bundaq pajielik olumlerni rawa korgen bolushung mumkin. Men sening otkendiki xelqimizge qilghan wehshilikliringni surushte qilish niyitide emesmen. Belkim sening ornungda men bolsammu menmu shu yolgha kirip qalamdim, kim bilidu? Hetta biz silerdinmu ashuriwitishimiz turghanla gep. Yaponlar besip kiriwidi bizning xelqimiz ulargha nimilerni qilmidi? U zamanda bizning ademlirimiz nechche milyonluq zamaniwi armiyisi turughluq, dunyadiki nurghun doletler yardem qiliwatqinigha qarimay, yapon balilirini, ayallirini, qerilirini tutiwalghinida tirik turghuzup yurigini sughuriwilip qorup yewetkenlermu bolghaniken. Uninggha selishturghanda silerning qiliwatqininglar nimidi! Dimekchimenki, sen burun bizdin qanche kishini olturgenligingge endi qiziqmaymen. Mendin sorisang, u olgenler peqet teliyi yoq yurtdashlirim iken. Uning ustige shinjangda yashawatqan nechche on milyon adimimizdin bir nechche mingining olturilishi bilen adimimiz kamiyip qalamti? Bu yerde helimu yetip ashqiche adimimiz turuptu. Mening sendin kutidighinim, senmu bir uqighan ademsen, biz bu yerde birlikte tench yashimaqtin bashqa chiqish yolimiz yoq. İchimizdiki nadanlarning etila tugep kitidighanliqighimu kapaletlik qilalmaymiz. Emma shuninggha ishenginki, seningdek eqilliq insanlar meyli silerde bolsun yaki bizde bolsun, choqum kunsayin kopiyip baridu. Undaqlarning kopiyishige egiship bu yerdiki naheqchiliklermu barghansiri aziyip baridighanliqida qilche guman yoq. – bu xitay awazini peseytip Qasimgha boynini uzartip turup dedi, - sen ishenginki, hemme kishi teng barawer yashiyalaydighan weziyet choqum pat yeqinda yaritilidu. U kunlerge barghanda burunqidek milli naheqchiliklerge zadila purset berilmeydu! Menmu shu yolni tutqanlardin birimen. Shunga, yeqinda sening maqaliliringni mexpi hey’itimizdikilerge korsetkenidim, ular seni qutuldurup birer doletke qachuriwitishni pilanlishiwatidu. Bundaq ilghar pikirlik kishiler bugunla emes, etigimu lazim deyiship bu qararni elishti. Bek kechikip qaptimiz, amal yoq. Shundaqtimu, u dostlirim yuquridikilerge bir nimilerni dep yurup, sening olum jazayingni ijra qilish waqtini muddetsiz kechikturguzelidi. Angghiche qalghan charilar ustide bash qaturishiwatidu. Bundin keyin ikkemiz yene korushelemduq – yoq, bilmeymen. Her halda ...

- Baw gaw shyang shiyaw shenseng, fen haw le! – digen warqirash uning gepini belidin keskenidi. ‘Sung jin’ deyishi bilen, ikki xitay gundipay ikki texse goyro leghmenni koturushup kirip jozigha qoyup, chas beriship chiqishqa temshiliwidi, ofisser ularni toxtatti:

- Bu etirapta kawap tepilamdiken?

Ofisser eskerlirining bolidu digen jawabini alghinidin keyin, yanchughidin yuz yuwenlik puldin birni chiqirip hemmisige kawap elip kirishke boyridi.

Tamaq ustide olturup, ofisser gundipaylirigha didi:

- buninggha yengi turme kiyimliridin bir qur tepip kiringlar, qeliniraq bolsun. Uchisidikini yaxshilap bir yerde saqlap qoyunglar. – dep jikilidi.

Shundaq qilip, bu mexpi xitay demogratchisi Qasimni ‘heqiqi toghra yol’ gha qayturghanliqigha ishinip mundaq dep qoshup qoydi:

- Xatirjem bol, pat arida choqum hakemiyetni demogratchilar qolgha alidu! – Qasim tam,ighini intayin ishtey bilen yedi. Zix kawaptinmu helila yedi. Uningda qilshilik bir tartinish alamiti korunmeyitti. Tamaqtin keyin xitay ofisseri Qasimgha umidwarliq bilen qarap xoshliship qaldi.

Yerim yildin buyan Qasim tunji qetim tayaq yimey, pakiz turme kiyimliri bilen kamirgha qayturiliwatatti. “Onggha! ... Solgha! ... udul! ...” – dep warwiriship keynidin kiliwatqan gundipaylardin birsi asta Qasimgha pichirlidi: “bu shiang shiao bek yaxshi adem.”

Bu qetim Qasimning yep – yengi turme kiyimliri bilen parqirap kulumsiriginiche tunji qetim ozi mengip kiriwatqanlighini korgen turmidashlirining aghziliri echilipla qalghanidi.

- Bunimu ilmekke ilishiptu dengla. – dep yenidikilerge pichirlidi muhajir.

Bir nechche saet otkendin keyin gundipaylar sharaxshitip kamirning ishigini echishti:

- Fen ren Tuer di chu ley!

- Baya sanga dimidimmu, u bizni setip bolghan gep! – Turdi yenidikisige pichirlighiniche ornidin turup kamirdin chiqti. ...

Xeli waqit otkendin keyin gundipaylar muhajirni daqirtip sorep kamirning ishigidin ichige ittiriwitidship ishikni quluplap kitip qelishti.

Qasim yerde yatqan Turdining beshini yulep qarap baqti. Hushidin ketken Turdi qimir qilmay yatatti. Qasim uning beshigha yengi turme chapinini selip qatlap yastuq qilip quyup berdi. Andin bir bulungda dugdeyginiche olturup heliqi xitay ofisserining digenlirini esleshke tiriship kordi. Emma uning digenliridin hich nime iside qalmighanidi.

Qasimning isige nimishqidu, apisi kilip turiwaldi. ...

“Bichare apam, tot balisini qatargha qoshimen dep nime japalarni tartmidi!” – Qasimning koz aldigha baliliq chaghliri kelishke bashlidi. Bichare ana, bir qolida Qasimni yitilep, yene bir qolida eski chilekni koturup mehelisning keynidiki pintozixanisining exletxanisigha berip ilmek tomur bilen exlet – kullerni chuxchilap axturatti. Arilap balisining qolini qoyiwitip birer parche chala koygen shaxar, otun parchilirini elip chilikige tashlayitti. ... neriqi mehelining su turbisigha epkesh koturup berip sugha uchiret tutatti. Takirangship qatar tizilghan chileklerning bir – birlep yeqinlishishini kutushtin zirikishlik bir ish dunyada bolmisa kirek? Ming teste jumekke yeqinlashqinida suning tugep qelishining azawini dimeng texi! Koktatxanilardin tashlanduq kok parchilirini yighip kilip umachning yuzige aziraq bolsimu reng qotush, bu anining konglini aziraq bolsimu xoshal qilatti. Bichare ana boshuktiki balisini etikige oltarghuziwilip, qazanda toquroxship qaynawatqan umichigha qarap balilirini baghrigha besip moldurlep yighlighanlighini Qasim nurghun qetim korgenidi. Bezide dadisi bir yerlerdin birer parche aq nan tepip kirse, bichare ana xoshallighidin kichik balidek oynaqship kitetti – de, uni derhal parchilap balilirigha bolushturup biretti. Ozi alqinida qalghan uwaqlirini kap qilip, aqnanni mezze qilip yiyishiwatqan balilirigha qarap olturup yayrap kitetti. Mana bu, bu yash ayalning birdin – bir xoshallighi idi. Ach – yalingach xitaylarni kutiwalimiz dep u yilliri nime kunlerni kormidi bu elnining aq kongul insanliri – he?! Yaxshi, qasimning turghan shehiri eng bayashat yerlerning biri idi. Nurghun yerlerde yeydighangha qunaq yiltizlirimu qalmighanmish. Hetta Bay nahiyiside putun iskilattiki ashliqni xitaylargha saqlaymiz dep qarar eliship, yurtning yerimigha yeqin adimi achliqtin olup ketti! ... Qasim keyin bir ish bilen penler akadimiyisi ijtimai penler akadimiyisige barghinida. Yighin zalida Bay nahiyiside nechche on ming uyghurning olumini peyda qilghan sabiq nahiye partikom shujisining milli mesililerni hel qilish chariliri temisida ‘ilmi doklat’ qiliwatqanlighini korgenidi. U jallat xitay, keyin milli basturushni tetqiq qilidighan milletler tetqiqat yurtining bashlighi boliwalghaniken! Bularning hemmisila shu bugunki terisige patmay yerliklerni dessep yurgen xitaylarni qutquzup qalimiz, dep bolghan weqeler idi. Buningdin narazi bolghan yaki shundaq guman qilinghan birer milyon yerlik, her xil bednamlar bilen sanaet rayonliridin heydilip chet yezilargha qoghlandi yaki turmilerge solandi. Qasimning dadisimu bu teghdirdin qil kowrugidin otkendek otup aran qutulup qalghan az sandikilerning biri idi. ...

Qasim, u yilliri dadisining kulginini zadila esliyelmeyitti. Qapighi turukla yuridighan bu ademdin Qasim qorqupla yuretti. Bu dadining shunche qiyin kunlerde, balilirim uchun dep achla yuridighanlighini, balilirim uchun tijeymen dep shunche yiraqtiki ishige piyade berip kiliwatqanlighini, achliq, harghinliq, herxil besimlar astida qalghan bu dadining yuzige kulke kelmesligini Qasim u yeshida qandaqmu chushineleyitti. İshtin qaytishida, taghar parchisidin ozi tikiwalghan ‘somka’ sini ‘taraq!’ qilip tashlapla oydin chiqip kitetti. Dada ishikktin uzaqlashqan haman Qasim ukiliri bilen birge bu ‘sihirlik’ haltigha ozlirini etishatti. İchidin bir – ikki parche otun, eski kitablar, teleyliri kelip qallsa birer ikki bash sewze – yangyo chiqipmu qalatti. Ular qushqachtek wichirlashqiniche sanga jiq ketti, manga az diyiship yurup sewzini bolushup mezze qilishsa, yangyoni derhal uchaqning kulige komushetti. Kechlik umach pishqiche bir yeni piship, bir yeni xam qalghan yangyolirini tola kochiliship pishishqimu purset berishmey derhal bolushup ghajilashqa kirishetti. Tamaq pishqiche ariliqta hemmining aghzi burni qapqara boyilip bulatti. ...

Qasim obdanla isini bilip qalghan yilliri idi. Dadisining idarisi xitaylar bilen liq tolghan, az qalghan uyghurlarnimu bir yerge yighiweliship kechilergiche bir nimiler dep sozletkuzidighan, arilap otturdin bir qanchisini tallap inchike uzun qeghez qalpaqlarni keyguzushup sazayi qilishidighan bir waqitlar idi. Shu qatarda dadisinimu yighip soliwilishti. Apisining diyishiche yushurunche namaz oqughanlighidin solap qoyushqanmish. Dadisini bashqilardek uzun qalpaq keyguzush,, boynigha qoyun mashni esip qoyush yaki dumbisige xitayche yughan xet chaplap koch supurtmigen bolsimu, qandaqtur bir mesililirini tapshurushqa qistiship bir nechche qetim sehnige chiqirip dongghaytip turghuzulushini korgen Qasim, dadammu yaxshi adem bolmisa kirek digen gumangha kelip qalghanidi. “Apa, dadam nime guna qiliptu?” dep sorighinida, apisidin bir testek mukapat alghanidi. Uzun otmey dadisi yighiwilishtin chiqirilip ishigha berip kelidighan boldi. ‘Jin – sheytanning balisi’ digen ataqqa qelish, uning uchun sawaghdashliri aldida bekla eghir nomus kelgen bolatti. Dimisimu sinipidiki sawaghdashlirini ata – anisining ehwaligha qarap ‘qizil besh xil aililer perzenti, aridiki besh aile perzentliri, qara besh aile perzentliri’ dep turge ayrishta qasimni ‘qarilar’ qatarigha qoshup qoyushqa qil qalghanidi. Sinipidiki ‘qarilar’ ning bezilirining dadiliri eghir qeyin – qistaqqa elinip jan bergen yaki bu eghir zulumgha chidimay ozini esip olturiwalghanidi. Undaqlarni azaplinip yaki narazilighini bildurup olgenler dep chushendurulushni zadila anglap baqmidi. Qasimning u yeshidaxitay mustebitlirining osmurler arisidiki bu xil shekli ozgergen mustemlikichilik rohini singdurush oyunlirini qandaqmu perq qilalisun! Mektepte oqutquchiliri nime dise, chonglar nime dise shuningghila ishinetti. Bugun Qasim oylaydiki, u yillarda chonglarda weten, millet uchun pidakarliq, perzentlirini weten, millet ghoruri bilen mexpi terbiyilesh digendeklerdin zadila eghiz echishqa bolmaydighanlighini his qildi. Qasim we teng tushliri u yashliridin bashlapla uyghurlighini ozgiche heripi bolghanlighidin tonuydighan, milli hisyatini leghmen – polosidin his qilidighan, dinini tungguz goshi yimeslik dep bilidighan halette yetishturulgenidi.

Endi oylaydiki, u yilliridiki xelqimiz arisidiki milletchi kuchlermu milli erkinlik heriket charilirining barghansiri eghir meghlobiyetke uchirap kiliwatqanliqigha qarimay, oz heriket pilanlirini teximu eghir meghlobiyetlerge ittiridighan pragirammilar asasigha tuzushup, xelqimizning milli erkinlikke telpunush iradilirining tedriji halda mustemlike rohi halitige qarap tereqqi qilishi uchun ijtimai sharait yaritish bilenla shoghullanghinidek tesiratni qaldurghanidi. Yeni, xelqimiz u yilliri milli erkinlik heriketlirining eng axirqi simowuli bolup shekillengen ikkinchi jumhuriyet hokumitimizdin qalghan yoquri tebiqe kuchlirining progirammiliridin tedriji umidlirini uzushup, eyni waxtida eghir pirinsipal xataliqlargha petip qalghanliqigha qarimay, yengi xitay tajawuzchi kuchliri bilen hemkarlishish asasida ozlirini ongshiwilishqa urunidighan gheliti qulluq rohi halitige petishmaqta idi. Putkul medeniyet inqilawi dewri ichide yashlar arisida xitaylar bilen hemkarliship ongshuliwelish arzulirining putunley xam xiyal ikenligini xitaylarning epti – beshiriliridin his qilish alametliri ijtimai shamal halitige aylinip, xitaylar bilen tirkishish yolini axturushup yurginide, yene qandaqtu bir mexpi ichki kuchler teripidin xitay wastisi arqiliq birmu – bir basturiwitildi. Endi xelq, xitay kommonistliri bilen hemkarlishishni ret qiliship chet’ellerge qechip ketishken yaki xitay turmilirige qamalghan kona tenchliq tereptarlirigha umid baghlashqa bashlidi. Qiziq yeri, Maw zeydongning olumi bu xil pan islamchi, pan turkchi, chin turkchi digendek xitay kommonistliri bilen hemkarlishishni izchil ret qiliship kelgenlerning birdin – birdin qoyiwitilishi bolup, ular turmidin chiqar – chiqmayla yene shu kona muqamlirini birdin – bir xeqiqet diyiship shexsi sorunlarda, derslerde, ilmi muhakime sorunlirida putun kuchi bilen terghip qilishqa kirishti.

Oz millitining kimligini, nedin kelgenligini, nimiler qilghanlighini, qandaq qilip bugunki halgha kilip qalghanlighini bilishke teshna yashlar hunlar, igiz haruwiliqlar, uyghurlar, qarahaniliqlar, seidiyelikler, ... digendek deb – debilik ibarilerni angliship, qorqup etirapigha qarashqa, bularni sozlewatqanlarning teghdiridin ensireshke, axirida ularning jasaritidin ilham elishqa bashlaydu. Jemiyette nurghun milletchi yash kuchler uzun yillardin beri xewersiz qalghan millitining shan – shohritini qorqmay sozlewatqan bu pishqedemlerge qilche ikkilinip olturmayla sadiq mort bolishidu.

Qasim ene shundaq bir muhitta,toluq ottura mektepni ghil – palla korupla ali mektepke kirip bu xil mortlarnimng istixiyilik himayichiliridin biri bolup yetishmekte idi. Uning qelbide bu turdiki milletchi eqimlarningmu bir xil yitersizliklirini, hetta pirinsipal xata jaylirini his qilghandek qilsimu, qoyruq tapqiche opke yep tur digendek, uzun yillarghiche bu xil tench milletchilik eqimigha sadiq bolup keldi.

U, ottura we ali mekteplerde ugen’gen markisizim telimatliri asasida pikir qilish usulini qollinip dunyani, jemiyetni, nillitini kuzetmekte idi. Bolupmu her xil xususi yashlar sorunlirining ‘milletchi’ jozilirigha yighiliwalghanlar arisigha qisilip yurup, sistemisiz bolsimu her xil milli mesililerge dair sohbet timilirini qetiqinip anglayitti, ichide tehlil yurguzetti, arilap suallar sorayitti. Shundaqtimu, shunche zihnini serp qilip ugengini peqetla bizmu tarixi asasqa ige bir milletmiz, digendin artuq nerigha baralmay kelmekte idi. U, bu xil sohbetlerde anglighan milli tarixi, milletchilik, wetenperwerlik, klassik milli erkinlik usulliri, dini eqidilirining milletchilik, wetenperwerlik heqqidiki qarashliri, ... qatarliq jehetlerde nurghunlighan chiqqili bolmaydighan, rial ehmiyitini yoqutiwatqan zidiyetler patqiqi ichige barghansiri chongqur petip qalghanlighini his qilmaqta idi. Qasim asta – asta bu xil oz ehmiyitini yoqutup beriwatqan, emili roli bolmaywatqan sohbet sorunliridin zirikishke bashlaydu. Hetta bir yerlirige kilip, bir waqitlarda jengguwar heriketlerni terghip qilip jenini tikip paaliyetler bilen shoghullinip meghlop bolup turmilerge chushup chiqqan kishler bilenmu uchurushup baqti. Ualrdinmu eniq birer milli qutulush usul – charilirini korelmigechke, bu xil kishilerdinmu umidini uzgenidi.

Qasim ozi tewe bolup turiwatqan uyghur xelqining, turk dunyasining, musulmanlar alimining yeqinqi zaman dunya tarixida, hazirqi zaman dunyaqarash saheliride, bolupmu zamaniwi pen – texnika saheliride qilche awazi chiqmay qeliwatqanlighini, bolupmu yeqinqi bir – ikki esir mabeynide omumi yuzluk halda oz seltenetlirini yoqutup, tedriji shekilde etirapidiki shiddetlik kuchiyip kitiwatqan rayon, qit’e, dunya zomiger kuchlirining mustemlikisige, qullirigha, beqindilirigha aylinip kitiwatqanlighining tupki seweplirini zadila chushinelmey qeliwatatti. Bu yerde intayin eghir bir tengsizlik mesilisi ozini korsetmekte idi. Qasim oylinipm qaldi: “bu tengsizlik tebii hadisimu yaki ademlerning xatalighining netijisimu?”

Eslide Qasimning dunya qarishigha eng chongqur tesir qilghan pikir qilish usuli _ markisizim pelsepesi idi. Eslidinla uning yashliq dewriliride markisizim pelsepesidin bashqa sistemiliq birer pikir qilish usulini korup yaki anglap baqmighachqa, barliq hadisilerni ozi bilgen bu pikir qilish usulidin bashqa birer pikir qilish usuli bilen tehlil qilishi mumkin emes idi. Dini pikir qilish usulliri heqqide gep bolghinida peqetla umidi qalmayitti. Uning ailiside, juma namaz hutbiliride, bezi het bayram, toy tukun yaki nezir chiraq murasimlirida, xususi dini sohbetlerde anglighan dini pikir qilish usullirida shundaq gheliti sozlerni anglayittiki, guya uning uning ruxsitisiz dunyada qil tewrimeydu dep ulughlinidighan qudretlik birdin bir yaratquchi Hudani shundaq tuwen derijige chushurup teriplishettiki, guya ularning qarishida qurani kerimde Huda ozini chocheklerdiki sihirwazlargha oxshitip tunushturghinidekla teswirlishetti. Bezide u, bundaq teswirrlesh bizning sawatsiz mollilirimizdin keliwatidu, musteqil doliti bolghan musulman ellerde ular Hudani undaq riwayetlerdikidek teswirleshmeydu dep ozini goldashqa tirishsimu, emiliyette barliq islam dunyasining shunche qalaq halette turiwatqanlighi pakiti aldida, belkim bugunki islam dunyasimu quranni tonushta bir tuyuq yolgha kirip qalghan bolsa kirek, diyish bilen bu mesilidin ozini qachurushqa tirishatti. Keyinki uillardila, din heqqide enighiraq bir chushenchige irishkendek qildi. Undin burun, qasim, dini eqidilirini bir xil milli orpe – adet shekli derijisidila tonup turghanidi.

Qasim yenila ozi bilgen yoli boyiche pikir qilishqa bejbor idi:

“Dunya maddidur. ... u ezeldin bar idi we menggu barlighi boyiche qalidu. ... u menggu yoqalmaydu yaki yoqtin qayta bar bolalmaydu. ... bu maddilar bir halettin yene bir haletke ozgireleydu. ... ene shundaq ozligidin ozgirish jeryanida maddilar tedriji tereqqi qilip organik maddilarni peyda qilalaydu. ... uningdin tedriji tereqqi qilip osumlukler, ulardin keyin janliqlar, ... axiri ademlerge aylinalaydu! ... Hayatliq maddi ehtiyajlargha muhtajliq. Bu muhtajliq emgekni kelturidu, ... iptidai insanlarning maddi texsimati birlikte kuch chiqiriship teng texsim qilish idi. ... emma bu pirinsip keyin buzulup, igidarchiliq mesilisi otturigha chiqti. Buningdin iqtisadi perqler, uningdin tengsiz teqsimatliq siniplar, ... bulardin milli gurohlar, ... otturigha chiqti. Markisizimchilar bularning hemmisini supurup tashlimighiche tengsizlik yoqalmaydu dep qaraydu. ... bundaq sun’i tengsizlik siniplirining wastiliq korunishi bolghan milletchilik, doletchilik, wetenperwerliklerning hemmisini bir yerge kelturidu. ...”

“Nege kelturidu?”

Qasim buning aqiwitini endila koriwatqandek qildi: barliq ajiz milletlerni darwinning turlerning shallinishi pirinsipi boyiche ruslarning etirapigha, Xitaylarning etirapigha, Amerikining, Yawrupaning etirapigha, ... toplaydu!

Dimek, markisizimni ozlirige tupki pirinsip qilishqan xitay kommonistliri uyghurlarni yerim esir mabeynide sun’i shallinishqa tashlap quyiwatqanikende! Shuning uchun bizni yoqutishiwatqanikende! Roslar roslashturup yoqutushqa urunghan bolsa, xitaylar bizdeklerni sun’i sjallinip yoqulushqa mejborlimaqta ikende!

Qasim, bundaq bir idiyini shuinche uzun yildin beri ozining birdin bir pikir qilish qurali qilip oz millitining yoqutulishigha tohpe qoshup kiliwatqanliqigha heyran qaldi! “Yaq, bundaq kitiwersek qet’i bolmaydu! Biz bu xitaylardin qet’i qutulishimiz shert iken!”

Qasim oylinip qaldi: yuqurqidek turlinip kiliwatqan nurghunlighan pikir qilish usulliri bugunki rialliqni eniq chushendurup birelmeyitti. Yaki bolmisa chushendurushni cheklep turatti. Bundaq bir idiyini ozilirining hakemiyet siyasiti qiliwilishqan barliq sotsiyalistik doletlerde ajiz, az sanda turghan milletlerning shiddetlik mejborlinishlar bilen tez sur’ette yoqulup, kuchluk yaki kop sangha ige milletlerning qullirigha aylinip kitiwatqanlighi bir inkar qilinmas pakit idi. Guya kuchluk milletler oz ehtiyajidin artuq tebii bayliq we munbet ziminge ige boliwalghan “az sandiki qalaq milletlerni tigishlik bolmighan molukke naheq erishiwalghuchi sinipi dushmen” dep qariship, ularning tarixtin buyan miras qilip kiliwatqan tupraqlirini, tebii bayliqlirini tartip eliwilish, igelliwilish, ‘ortaq moluk’ qiliwilishqa tirishiwatqanlighini his qilmaqta idi. Uning sezgenliri buningliq bilenla tugimeyitti: guya bu ajiz, az sandiki milletlerning ayrim tebiqe boliwiliship, bashqa bir dinge etiqat qilishi, bashqa bir tilda sozliship yurishi, bashqa yeziqlarni qollunishliri, bashqa tamaqlarni yiyishni adet qiliwilishi, bashqiche kiyim pasonlirini kiyishi, bashqiche pasondiki oylerde turishi, ... qisqisi, ularning barliq milli alahidiliklirige ige boliwilishning hemmisila ‘alahide sinip’ boliwilishning ipadiliri bolup, ularning hemmisini tazilap, ‘oxshash til, bir xil yeziq, bir xil orpe – adet, bir xil etiqat’ qa kelturulishi kommonizimning teqezzasi bolup qalghanidi. Buninggha konmigenlerni yaki assimilatsiye qilish ihtiyaji bolmighan bizdeklerni ‘sinipi dushmen’ dep ilan qilip yer yuzidin supurup tashlash shert! – dep wastiliq shekilde elan qilishmaqta idi.

Markisizimning bu xil milli siyasitining emilileshturulush ehwalini Qasim ana wetinide ap – ashkare kormekte idi: u, bashqa milletlerning teghdirini qoyup, ozi tewe boliwatqan uyghur xelqining ‘kommonizim jemiyitining teyyarliq basquchi’ dep atalghan sotsiyalizim hakemiyiti astigha otken kundin buyan, awal waeten tuprighining xitaygha ortaq moluk qiliwilinghanlighini, andin til – yezighining xitaychilashturulushigha kuchep urunghanlighini, dini etiqat we milli orpe – adetlirining mejbori tashlatquzulup, xitaygha ortaq etiqat we orpe – adetlirige ozgertilishige mejbor qiliniwatqanlighini, buninggha qarshi chiqqan, narazi bolghan, toluq qobul qilishqa razi bolmighanlarni ‘sinipi dushmen’ dep eghir jazalapkiliwatqanlighini barghansiri eniq korup yetishke bashlidi. Shundaq qilip, u, ‘markisizim dunya qarishi’ ning oz xelqini qutquzush turmaq, buning del eksiche, putunley yoq qilinishini telep qilidighan bir xil yat millet idiyisi ikenligini barghansiri eniq tonup yetmekte idi. Tebiiki, tarixi bir milletni naheq yoqitiwitishni terghip qilidighan bundaq idiyining tebiet qanuniyetlirinimu qanchilik toghra bahalap kiliwatqanlighidinmu guman qilishqa bashlidi. Endi qasim, rohi jehettin bir pikir boshluqigha sanggilap qalghandek his qildi. Uningda koruliwatqan bu rohi boshluq, uning weten, millet soygusiniajizlashturush turmaq, bu muhebbitini bu muhebbitini teximu chingitmaqta idi. Xuddi shuningdek, yushurun shekilde allimu qachan ishenchisidin qelip kiliwatqan islam eqidilirige bolghan qarashliri qaytidin angsiz bolsimu qelbini qochushqa bashlimaqta idi. Del bu peyitlerde ‘Qurani Kerim’ ning uyghurche mena terjimisimu tunji qetim besilghanidi. Qasim, on yeshigha kelgiche bowisining yardimi bilen yatlap, keyin untup ketken ‘Quran’ ning uyghurche tunji terjimisini oz aldigha oqushqa bashlidi.

Qasim, tunji uqishida Hudaning, islam eqidilirining, peyghembirimizning kochidiki sawatsiz, bilimsiz, nadan molla – imamlarning teswirliginidek undaq addi, undaq ajiz, undaq mentiqisiz, undaq xiyali, undaq rohani shekilde emesligini, uning del eksinche shunche mukemmel, shunche yuksek, shunche heqiqet, shunche mentiqiliq, shunch rial ikenligini his qilishqa bashlidi. “towwa Hudayim, shunche tengdashsiz bir qudiret igisini, shunche mukemmel bir yaratquchini qandaq qilip shunche sawatsiz , shunche xiyal perest, shunche bilimsiz kishilerdin uginishke mejbor qalghan bolghiyduq? – dep okunup ketti. – Yaq! Hudani, islam dinini bundaq bilimsizlerning aghzidin emes, ozimiz oqup bilishke tirishchanliq korsitishimiz lazim!”

Epsuski, Qasimning Qurani Kerimdin bashqa oqup bilim dairisini kingeytishke yarighidek bashqa bir kitab bolmighachqa, ozi bilgen tebiet bilimlirige asasen Quranni uginishke tiriship kordi.

Qasim, qaytidin ‘iman’ yoligha qedem besishni oylimaqta idi. ...

“Yengi Kilin”

-         Xotun xeqni qoyghine, ular oydin chiqmay bala beqishtin bashqa nimige yarayitti!

_Chayxanidiki sohbettin

Qsimni tuyuqsizla soraqsiz qattiq qiynashlargha elip chiqidighan bolup qelishti. Bugunmu ene shu xil soraqsiz qiynashlardin biride hushidin ketkiche urup qiyniship, sesiq gaz puratsimu qaytidin hushigha kilelmes halgha kelturushup, put – qolidin sorushup kamirgha tashliwitip chiqip ketishti. U, shu yetishida etisi yerim kechidila arn hushigha kilelidi. Hushigha kilip sungek – sungigidin utup ketken tayaq azawidin bir haza ingirap tolghunup yatti. Turmidashliridin bir – ikkisi kilip uninggha su berdi. Awaylap yuliship bir bulunggha olturghuzushti. U yerim kichidin heli ashqandila sel aghrighi besilghanlighini his qildi. Kamir ichide u yer – buyerdin yenggil horek awazliri kuturulup turatti. Qasimmu aghrighini az – tola unutup, asta – asta kona eslimilirini esleshke petip kitiwatmaqta idi. ...

Qasim heliqi ‘xish parqisi’ weqesidin keyinki dem elish kunide, kuchidiki kitabpurushlarning supisida bir atkiritkigha kozi chushup qaldi. Bu atkirtka echilghan haman ala chipar qiraqlirini yeqip muzikiliq ahangda ‘ tughulghan kuningge mubarek bolsun’ naxshisini eytip kitetti. U derhal bu atkirtkilardin bir qanchisini setip elip oyige qaytip keldi. Atkirtkilardin birni sokup uning elektronluq qurulmilirini inchikilik bilen kuzitishke kirishti. Andin uning awaz berish qurulmisi bilen signal berish qismini pistan qilish uchun layihileshke kirishti. Qaysi kunisi yene idarisidin minbinglar chushurup qoyghan miltiq oqidin birtal tepiwalghanidi. Uning pistan we mishek dorilirini ayrim – ayrim tokup chiqirip, ularni ayrim halda kuchluk yanghuqi ximiyilik suyughluqlar bilen komulach qilip yeyyarlidi. Komulachning ottursugha mikiro lampuchka qilidin teyyarlanghan pistanni paturup, sirtigha sirtigha pojangza – serengge dorilirini orap almidek chongluqta bomba halitige kelturdi. Uni awaylap bir pishqan moma ochige jaylashturup, pistan piligini tegse partilaydighan halgha kelturup aldigha qoyup bir haza qarap olturup ketti. Emma sel turghandin keyin uni derhal moma ichidin sokup chiqiriwaldi. U yenila heliqi kafixane uchun layihiligen miwe suyi qutisi sheklini yaratqanidi. U derhal bir kardon qeghezlik miwe qutusini tepip uning ichige puxta oralghan komulach bombisini saldi. Ustige yerimgha yerim DDW – ispirt arilashmisini quyup aghzini chandurmay pichetlidi. Pistan simini bir bassila ulinidighan halgha kelturup, ‘partilash, koydurush we zeherlesh birleshmisi’ ni putturdi. Endiki gep, uni muwapiq birer ‘mihman’gha soghat qilishtila qalghanidi.

U, dushenbe kunisi bir xitay enjiner bilen bashqa shirketlerge xizmetke berish pursitidin paydilinip qorasidin bixeter chiqiwaldi. İshini chushkiche putturushup idarisigha jep mashinisi bilen qaytip keliwatqinida, yenidiki enjiner xitay ishim bar dep yolda chushup qaldi. Shopurmu buni ghenimet bilip, yolda birer ashxanida tamaq yewalsaq digen meslihetni qildi. Dimisimu waqit allimu qachan saet birdin eship ketkenidi. Ular bir aptowuz bikitining yenidiki musulmanlar ashxanisigha kirip tamaq yeydighan bolushup, jepni yolning udulidiki bir bosh yerge tuxtutushup, ashxanigha qarap yoldin otushti. Yolning ottursigha kelginide qasimgha tonushla bir uyghur qizi biketni saqlishiwatqan patrollar arisigha bir nimini choriwitip ghipla qilip yandiki ashxanigha kirip ketkenligini korup qalghandek qildi. Ular yoldin texi utup bolmay turupla yeqinla bir yerdin anglanghan kuchluk partilashtin chuchiship hapila – shapila ozlirini yol boyidiki eriqqa etishti. Qasim bu arida yolning ottursigha ikki neper quralliq xitayning uchup chushiwatqanlighini korup qaldi. U xitaylarning birsining yuzi titilip guya shuliwitilgendekla chishliri korunup chiqip qalghan, panaq burnimu ornidin sokulup bir qulighi terepke chapliship qalghanlighini kordi. İttik yene bir xitaygha qarighanidi, uningmu bir puti paqalchiqidin bashlapla sokulup qayaqlarghidu bir yerlerge uchup ketken, chuwulup ketken san goshliridin bulaqtek qan jirqirap eqiwatqan, goshliri arisidin korunup turghan ilik sustixinining tushigidin ilikliri qan bilen arilash eqip chiqiwatqanlighini koridu. Titilghan bu ikki gewde aspalit yolda arilap – arilap saq qalghan putliri bilen tipcheklep jan taliship quyatti. U yene derhal biketke qarighanidi, uyerdimu yene bir xitay quralini quchghlighan ikki biligi arisidin ucheyliri sirtqa tokulup qalghan bolup, kozlirini piyalidek achqiniche yerde tipcheklep jan taliship ongdisigha yatatti. Yene bir xitay ayali bir kozi bilen bir qulighi titilip ketken, bir qolimu jeynigidinla uzulup nelergidu uchup ketken bolup, saq qoli bilen uzulgen biligining qalghan parchisini tutqiniche “eyya wa de ma ya!” dep warqirawatatti. Teximu neriraqta yene bir gewde qimir qilmay dum yatqan bolup, astidin eqip chiqiwatqan quyuq qan eriqqa eqip qan koli uyutmaqta idi. ...

Qasim bilen shopur bu tuyuqsiz peyda bolghan pajielik menziridin chuchup, titireshkiniche omiliship eriqtin chiqishti. Qasim udulidiki ashxanining derizisidin qarap turghan heliqi qizgha kozi chushti. “hoy bu axmaq qiz yene nimishke qachmay jayida turidu!” diginiche ornidin uchqandek chachirap turup ashxanigha kirip heliqi qizni yitiliginiche qiyya – chiyya bolup ketken xitaylar topini yerip yerip chiqip uttur jepning yenigha qarap chepishti. Yoldiki mashinilar toxtap kaetkechka, ular yugurushkiniche yoldin utup ozlirini jepning ichige etishti. Qizni sorigendek elip kelgen qasim, uni mejbori jipqa kirguzup, derhal sheklini ozgertish uchun uchisidiki qara chapinini salghuzup somkisigha seliwaldi. Andin titirep qolashmay ketken qolliri bilen qizning ching tugiwalghan qongur chachlirini yishiwetti. Qizning yipektek parqirap turghan qongur chashliri xuddi eqin suyidek ikki morisidin yeyilip chushup aq koptisidin koturulup turghan ikki koksige kilip taqaldi. Endi bu qizni hechkim bay ashhanida korgen qizgha oxshitalmayitti.

Qasim kuchigha qaridi. U yer buyerdin yamirap kiliswhiwatqan herbi – saqchilar yolning uqetigha tighilishmaqta, derhal etirapidikilerni qorshawgha almaqta idi. Qerishqandek shopur helighichila korunmeyitti. Bu arida sel ozige kelgen qiz ixtiyarsizla qasimning quchiqigha ozini tashlap bughulup – bughulup yighlashqa bashlidi. Nazuk zilwa beden ettirgul purighi chechip qasimning quchghida yinik silkilinip titireyitti. Tebii dolqunluq qongur chchliri qasimning ingeklirige yumiran surkilip sipimaqta idi. Qasim nime qilarini bilmey, quchighida qeqilip – qeqilip yighlawatqan qizning bash – kozini silap uni bezleshke , uninggha yalwurushqa bashlidi. Shininghgha qarimay, qizning yighisi teximu ewijep ketiwatatti.

Hesirep – homudep yitip kelgen xitay shopur yuz – kozide qan didari yoq samandek tatarghan halda Qasimgha warqiridi: “Nede qalding sen! Qorqup jenim chiqti mining, bu yerdin derhal qachayli! ... nedinmu yadimgha keldi shu it yimes tamaq ishi!” – diginiche mashinisigha olturup ziwit qilishqa kirishti. Bir chaghda mator guldurlep ketti emma mashina qozghilidighandek emes idi. Uyan – buyan silashturup yurup hitay warqirap ketti: “tammadi! Qol tormuzni boshatmaptimen emesmu!” – dep ozini ozi tillighiniche titirep turghan qolliri bilen ming teste qol tormuz sepini tepip boshatti. Mashina silkilnip – silkilnip yurup ketti. Yollar aptomobillar bilen tosulup ketken bolup, mangghidek yolmu qalmighan idi. Xitay shopur derhal mashinisini chetke qayrip adem yoligha saldi. Uyerdin bir qayrilip tar kuchidin birsige kirip, yene bir chong yolgha chiqiwaldi. Qolliri titireshtin qolashmay ketken xitay shopur jepni bolushigha qoyiwitip, “tey kepa, tey kepa!” – diginiche ghudungshup, bir demdila qasimnimg yengi qorasigha kirip keldi. Texi endila jayigha chushiwatqan shopur qasimgha qaridi: “Biz nege kilip qalduq? İdarigha barmay oyimizde nime qilip yurimiz?” – diginiche huloqup mashinini qoradin chiqirishqa urundi.

“Toxta, mining bu ukam bayitidin bekla qorqup kitiptu. Uni oyge ekirip dem alghuzmisam bolmighidek. Menmu bugun ish qilalaydighandek emesmen. Shunga idarigha sen ozeng kitiwer.” – didi Qasim qizni mashinidin yitilep chushiwitip.

“Rast deysen, menmu bu halimda endi rolgha chiqalmaymen. Eng yaxshisi menmu kirip aram alay. Didi xitay shopur. – hoy, sen bu qizni nedin mashinamgha seliwalghaniding?” – shopur xitay Qasim yitilep turghan qizni endila koriwatatti.

Qasim qizni yuliginiche oyige chiqti. İshigini echip oyige kirginidin keyin, qizgha bir yengi lungge tutqazdi:

“Kirip yuz – kozingizni soghoq turba suyide chayqiwiling. Angghiche men sizge issiq chay demlep kirey, issiq chay ichsingiz ongshulup qalisiz.”- didi.

Qiz kirip soghoq turba suyide yuz – kozini bir haza hol qildi. Lungge bilen yuzini surtup qurutqash mihmanxana oyige kirdi. Tam ishkap eynigige qarap dolqunlap turghan chashlirini sel – pel tuzeshturgendek qildi we kilip kirislogha olturdi. Tartinip we hangwaqqiniche etirapqa qarashqa bshlidi. Qasimmu gaz uchaqqa chaygha su qoyup bolup qizning yenigha chiqti. Berip qizning uduligha orunduqni tartip olturup didi: “aziraq saqlisingiz chay qaynaydu. – Qasimning put – qolliri helighichila biliner – bil;inmes titirep turatti. Yanchughidin tamakisini chiqirip bir tal tutashturdi. – heqiqeten jessur ikensiz. Apirin sizge.”

Qasim bu qizni heli obdanla tonuydighandek qilatti. Bu yeqinqi yillarda bunche yash qizlar kiridighan birer toy – tukun yaki olturushlargha qatniship baqmighachqa, shunche eslepmu bu qizni nede korgenligini koz aldigha kelturelmidi. Qiz, uyaq – buyaqqa qarighiniche ornidin turdi:

“Men hazir nege kilip qaldim? – Qizning chirayigha derhal ensizchilik alametliri yamirashqa bashlidi. – Bu kimning oyi?”

Qasim shu chaghdila bu qizni nede korgenligini esliyelidi: Bu qiz heliqi aptowuz bikitide olturulgen yigitning qanliq yurigini kokrigi ichige selishqa urunup yigitini quchaghlap olturghan qizning del ozi shu idi. U weqedin kiyin Qasim qisas elip berish uchun surushte qilip yurginide, bu qizning ismini biliwalghanidi. Bu qiz toyidin keyinki tunji salimigha kitiwatqinida yoldishidin ayrilip qalghan Xasiyet isimlik qiz idi!

‘Men sizni tonidim, - didi Qasim hayajanlinip turup, - Siz heliqi yengi toy qilip oyingizge tunji qetim juma qilip kitiwatqiningizda yoldishingizdin ayrilip qalghan Xasiyet qiz shughu? Xata toniwalmighandimen? – Qasim orundughini qizgha teximu yeqin tartip olturdi. – sizning qeyni ukingizmidi yaki sawaghdishingizmidi u batur yigit, u jallatlardin qisas elip birlikte qurban bolghanidi. Mana bugun siz yene bir qetim bu xitay zorawanliridin qisasingizni eliwaldingiz. – Qasim hayajanini besiwalalmay qizning ikki morisidin tutti. – siz bilen tonishalighinim uchun ozemni bekla bexitlik hisaplaymen, siz heqiqetenmu jessur qehrimanimiz ikensiz!”

Xasiyet qiz endila aptowuz bikitidiki menzirilerni koz aldigha kelturmekte idi. Put – qolliri titirep ore turghidek majali qalmay, tizliri igilip qeliwatatti. Lasside qilip qaytidin safagha olturup qaldi. Qasim ornidin turup safagha kilip Xasiyetning yenigha olturdi. U ozini tutiwalalmighan halda qizning nazuk titirep turghan zilwa bedinini mihriwanliq bilen quchaghlap baghrigha basti: “mening qehrimanim, mining nuzugum, ...” – qizmu ixtiyarsizla qasimgha ching chaplashti. Guya ularning bedenliridin bir – birsige illiq bir nimiler otushiwatqandek, bir – birige teximu ching yepishatti. Yash qizning guzel koksiliri Qasimning meydisige besilip, uninggha teswirligusiz huzurluq hisiyat bexish etmekte idi. Qasim ixtiyarsiz halda qizning koz yash tamchilirini yuzige surtti. Qizmu yuzini uning yuzige yaqti. Bir – birige zadila mas kelmigen, birsi ghinchidek kilishkemn yash, yene birsi sel qoruq basqan aq sanjighan yirik saqalliq bu ikki mengiz asta – asta heriket qilip ikki qiziq lewni birleshturdi. Qiz yashliq oti bilen, Qasim mihirlik qelbi bilen bir – birsige ching chapliship uzundin – uzungha soyushti. ...

Ular shu halitide xeli waqit turghinidin keyin, xasiyet tuyuqsizla Qasimdin ozini ajritip derhal ornidin turup ketti:

“Wiyey, nime qilghinim bu mining, towwa qildim Hudayim!” – dep ozini bir chetke aldi. Qasimmu hushini yighiwilip derhal Xasiyettin kechurum tiligili turdi:

“Xapa bolmang, menmu ozemni tutup alalmayla qaptimen. Emma ishining, mening hergizmu yaman niyitim yoq idi. ...”

“Yaq, siz emes men sizdin epu sorishim kirek. Nime boldi manga, sizge edepsizlerche chapliship qalghinim nimisi?”

Bu geplerdi qasim xelila yenggillep qalghandek boldi. Sapadin turup jozigha kilip olturup bir tal tamaka tutashturup chekti. “men sizni yaxshi tonuymen, sizning shu kunisidiki yoldishingiz quchighingizda, etirapingiz qan koli olturghan qiyapitingizni aptowuzda korup turup ozemge qesem qilghanidim, ...”

“Bu qizni choqum qolgha chushirimen, depmu?”

“Yaq, yaq, unchilikmu kormeng mini. Men yigitingizning qisasini choqum hessilep elip berimen, dep qesem qilghanidim. – Xasiyet derizidin orulup keynige qaridi. Qasim tamakisini qayta bir shoriwaldi. – shu kunisidin bashlap qatil xitauyning peyigha chushkenidim. Emma u xitayning adrisini tapqinimda, bu qatilni hokumet xitaygha qachuriwetkeniken. İlajisiz bu qatilning ailisini bolsimu ujuqturiwitish koyigha chushkenidim. Emma unimu qamlashturalmidim. Angghiche bu qatilning ailisi biraqla xitaygha qechip qutuliwaldi. Emma sizning heliqi tonushingizze heqiqetenmu batur bala ikenduq. U qehrimanimiz yalghuz beshigha biraqla nechche on xitayni pachaqlap tashliyalidi. ...” – Qasim chaygha su qoyup qpyghanlighini endila isige elip yugurup ashxana oyige kirip ketti. Quyuq chay demlep chiqip, kempit – pirendikler bilen qizgha chay qoydi. “renjimeysiz, boytaq bolghandin kiyin oyde baqqale- maqqale digenlermu bolmaydiken.” – bu gepni anglap Xasiyetning yuzi willite qizirip Qasimgha itik bir qariwaldi. Buni Qasim sezmigen idi. Qiz, bir – ikki china issiq chay ichkendin keyin xelila jayigha kilip qalghandek qilatti. U sel echilghan halda:

“Siz baya nime uchun meni ashxanidin sorep chiqip qachurushni oylap qalghanidingiz? Ozingizge hewip kilip qelishidin qorqmidingizmu?” – dep sinaq neziride Qasimdin soridi.

Qasimmu menilik kulup qoydi: “Sizning aptowuz bikitige bir nimini choriwitipla ghipla qilip kucha ashxanisigha kirip ketkenligingizni korup qalghanidim. Texi endila yoldin otiwatattuq. Derhal guldurlep partilash boldi. Bu sizning tashliwetken heliqi pongzikingizdin bashqa nime bolatti. Keyin qarisa,m siz ashxanining penjirisidin bir xiyalda yoq kochigha qarap turghinimngizni kordum. Bekla xeterlik halda idingiz. Xitaylar etirapni qamal qiliwalsa sizdin derhal guman qilghan bolatti. Uning ustige sizni awal korgenlerdin menla bolishim natayin – de. U chaghda mening xiyalimgha kelgen peqet birla nerse idi: bu qizni neq meydandin qutquziwilish. Kiyin nime bolghanlighini menmu esliyelmeymen. Bir chaghda qarisam siz mashinida qochighimda yighlap olturupsiz. Bolghan ehwal shu.”

“Meni dep bikardin – bikarghila tutulup qelishingizdin qorqmidingizmu?” – qiz yene soridi.

“Sizdek bir jessur qizimiz uchun jenimni pida qilsammu az emesmu?”

Xasiyet sel ungaysizlinip asta qolini uzartip qasimning qolini tutup siqip qoydi. Qasimgha qizning alqinidin issiq hararet otushke bashlidi. Qizning sihirlik shox kozliri uning qelbini astin – ustun qilmaqta idi. Umu ixtiyarsizla qizning qolini qoyiwetmey teximu chingiraq siqti. İkki qelp guya zeretlengendek ikki qol bir – biridin ayrilghusi kelmeyitti. Qasim qizning qolini siqqiniche uni asta jozidin aylandurup yenigha tartti. Qizmu ornidin asta qozghilip yandap kilip Qasimgha yeqinlishishqa bashlidi. Qasim telwilerche qizni ozige tartip baghrigha basqiniche besip qenip – qenip soyushke bashlidi. Qizning ot bolup yeniwatqan lewliri qasimning untulup kitiwatqan hisiyatini _ toghrisi uning shehwane hewisini qaytilatin oyghatmaqta idi. Ular ikkisi bir – birige ching chaplashqiniche senturulup yurup berip safagha gupla qilip chushti. ...

Qasim guya jennet lezzitini tetiwatqinidek, ozini dunyadiki eng bexitlik kishi his qilmaqta idi. Kishilik hayatning bunche tatliq bolushini qasim untupla ketkeniken. ...

Kamirdikilerning xorekliri heli obdanla kucheygen bolup, qaysi bir bulungdin jan talishiwatqan boghuzlanghan qoyningkidek bughuq xiqirighan horek awazi kelmekte idi. Qasimning bedenliridiki aghriqlar ornigha qiz bilen birge bolghan heliqi lezzetlik minutlarning eslimisi orap alghanidi. Qasim bu shirin eslimiliri ichide tebessum bilen miyighida kulginiche uyqisigha gherq boldi. ...

Mukemmel bir turmush heqiqetenmu adem balisini jennet lezzitige oxshash bexitlik minutlargha erishtureleyitti. Tebii soygu heqiqetenmu tengdashsiz bexitning holi bolalayitti. İnsan soygusi ata – ana soygusi, er – xotun soygusi, ... weten soygusi, muweppiqiyet soygusi, keshpiyat lezziti, ... insanning eng eqelli soygulirining asasi idi. Kainattiki barliq mewjudiyetler ularni bileligen, ulargha qiziqalighan ademge heqiqetenmu cheksiz soygu menbesi, lezzet misali bulalayitti. “ah, soygu! ... xelqim bu soygu amilliridin qaysi birige erishelidi? Soygusiz adem qurighan kutek digini heqiqetenmu bikar chiqmighan sozde! Xelqim oz ana tuprighida tajawuzchi xitaylar destidin kundin – kunge soyguliridin mehrum qaldurulup qurup qaxshallashmaqta. Allah bizge ata qilghan shunche kop jennet misali soygu amillirini qolgha kelturush uchun bizge ata qilghan shunche kop soygu amillirini qolgha kelturush uchun bizge ata qilghan bu minimizni qup – quruq koturup barsaq Huda bizni jazalimasmu? Biz u alemde shunche mukemmel yaritilghan mingimizni jayida ishletmey, sen ata qilghanbizge tewe soygu amillirini dushminimizge tartquzup qoyduq, sendin kiche – kunduz tiligen bolsaqmu bolmidi diyishtin numus qilmaymizmu?” ...

Qasim uyghunup olturup kamir ichide oygha patqanidi. ...

Qasim soghoq su bilen yuyiniwilip helila rahetlinip qalghanlighini his qildi. U ozini kichik balidekla his qilmaqta idi. Berip Xasiyetning yenida ekilep uning parildap turghan qongur chashlirini oynayitti. “men nime qilip qoydum? Sizning yuzingizge qarashtinmu numus qiliwatimen. Mini tutmang!” – dep sapada keyniche yetiwaldi. Bir azdin keyin harghin emma yalqunluq beqishliri bilen orulup Qasimgha qaridi: “meni nime dep oylap qalghansiz?”

“Bolmighur geplerni qoyup turung orningizdin. – didi qasim, su sizni saqlap qalmisun.”

Xasiyet xeli obdanla janlinip qalghanidi. Aghzida undaq digini bilen, ashq oti bilen yalqunjap turghan kozliri alahide parildap turatti. Ornidin turup monchigha kirip ketti.

Chashlirini uwulighach chiqip eynekke qarap koptisining echilip qalghan yaqilirini tuzeshturdi. Quruq lungge bilen parildap turghan hol chashlirini bir haza uwilidi. Sel qurushqandin keyin onggha – solgha, aldigha – keynige tarap ketti, yipektek parqirap turghan chashliri tehimu parlap, kopup morisini qaplimaqta idi. Qasim tamakisini chekkech qizning keynide olturup huzur ichide uni tamasha qilmaqta idi.

Xasiyet ittik keynige oruldi. Qasimning yturekliri oynap ketti. Bu qiz shunche chirayliqliship ketkenki, guya perizatning neq ozila idi. Taqet qilalmay tamakisini kuldangha izip, ornidin turup qizni baghrigha basti. Endi xasiyette qilchilik tartinish digen qalmighanidi. Ekilep qasimning obdanla aq sancighan chashlirini, burunlirini oynashqa bshlidi.

Qasim qizni keynige dajitip turup kozlirige tikilip qarap ketti. “Xasiyet, men sizni yaxshi korup qaldim.”

Xasiyet willite qizirip, xijil bolghandek tolghunup uning baghrigha ozini atti. İkkisi bir xaza un = tunsiz ching chapliship turushti. “Menmu sizni yaxshi korup qaldim.” – Xasiyet pichirlighandek didi. Qasim xoshlallighidin qizni qaytidin ching quchaghlap soyushke bashlidi. ...

“Muhebbet mushundaq bolsa kirek, - didi Qasim, - awal yaxshi korup andin tonushidighan. – U muzlap qalghan cheyidin bir chine qoyup otlidi. – digendek, ismimni sorimaysizghu? Mening ismim Qasim. Sizning ismingizni xelidin beri bilimen. Sizni heqiqetenmu yaxshi korup qaldim. Emma bir mesile bar. Eng muhimi siz mendin bekla kichik korunisiz.bayitidin xudumni bilmey sizge esilghan bolsammu, yash mesilisi meni qiynaydu. Uning ustige on yashliq bir qizimmu bar. Rast, men xeli yillardin beri boytaqmen. Qizimmu anisining yenida. Anglisam pat yeqinda birsi bilen toy qilghidekmish. Qizimni korgili oghurluqche mektiwige berip koriwalmisam, ular manga korsitishmeydu.”

Xasiyet ekilep oynaqship bir dem oz chechini, birdem Qasimning chachlirini tarap oynayitti: “gipingiz tugidimu? – qiz jiddi qiyapet bilen qasimgha tikildi. Qasim bu otkur qarashlargha berdashliq birelmey derhal kozini uningdin elip qechishqa tirishti. – men sizni yaxshi korup qaldim. Sizning yeshingizni yaki otmushingizni emes. Ular meni qiziqturmaydu. ...”

“Tak – Tak _ Tak!”

Tuyuqsiz chikilip ularni chuchitiwetti. “Bu waqitta kelgen kimdu?” – diginiche Qasim Xasiyetni derhal yataq oyige kiriwilishni isharet qilip, berip ishigige yeqinlashti:

“Kim?”

“Men, law Ka, men, shopur! - digen awaz keldi. Bu heliqi jep mashining shopuri idi. – Mashinamda kitab somkangni untup qalghanikensen, shuni eliwal dep kirdim.”

Qasim shundila isige kilip chuchup ketti: ih, bombam! Dewitip berip ishigini achti.

Kelgen xitaybosoghida turupla qanchilik qorqup ketkenligini, idarisigha berishtin yaltiyip oyige kirip birdem yetiwalghanlighini dep sozlep, “tey kepa, tey kepa” diginiche qolidiki somkini qasimgha tutquzup qoyup, keyniche mengip oygimu kirmey ketip qaldi. Qasimmu uning qolidin somkisini elip xoshmu diyishke ulgurmey hapila – shapila mihmanxanisigha kirip somkisini awaylap achti. “Kimken u?” diginiche Xasiyetmu yataq oyidin chiqip jozigha yeqinlashti. Qasimning somkidin bir miwe suyu qutisini chiqiriwatqanlighini korup derhal uninggha qolini uzatti: “Taza mening yaxshi koridighan miywe suyumdin iken.”

“Cheqilmang! Uzaq turung, u bir bomba!”

Xasiyet bu geptin hangwiqip turupla qaldi. Qasim miwe qutisini awaylap elip, astigha chaplap qoyghan basmaq pistinini tekshurup baqti. Bixeterligi jayida ikenligini korginidin kiyinla uluq bir tiniwilip, u qutini awaylap ishkapning astigha selip qoydi.

“Nime bomba u?” _ Xasiyet hech nemini uqalmay Qasimning chirayigha endishilik bilen qaridi. Qasim heqiqeten jiddi korinetti.

“Endi mening bir sirimni oqup qalidighan boldingiz – de. – Qasim qollirini uwilighandek qilip, - menmu sizge oxshash birer ish qilip baqaychu digen xiyal bilen uni yasap chiqip kuchida qoyidighangha yer axturup yurettim. Del shu peyitte sizge uchiridim. Mashinida untup qalghinimni qarimamsiz, helimu yaxshi heliqi shopur kormeptu deng.”

Xasiyet Qasimgha qaytilatin esilip suyup ketti. ...

“Undaq bolsa biz uch kishi bolduq. – dedi Xasiyet, - men birsi bilen birliship “Yengi ay Qoshuni” digen bir mexpi qoshun quriwalghan iduq. Endi bu Qoshunimizda bir er kishimiz bolidighan boldi. Bu Qoshunimizgha qetilishini xalamsiz?”

Qasim xasiyettek bir tentek qiz qurghan qoshungha emes, ozini yitekliyeleydighan resmi bir mexpi qoshungha qobul qilinishini arzu qilip yuretti. Qasim nime deyishini bilelmey duduxlap qaldi.

“Xalimamsizya? – Xasiyet sel keynige dajip Qasimgha tikildi. – Ya bolmisa sizningmu birer ,mexpi Qoshuningiz barmidi?”

“Yaq, yaq. – Qasim temtirep qaldi. – men oylaymenki, ... yeni, ... oylidimki, bundaq qoshunlarni erler quridu, bu ishlar erlerning ishi depla oylighantim.”

“Heee, yaxshi gepken emise, shu digen erler Qoshunigha biznimu tonushturup qoymamsiz bolmisa?”

Qasim temtirepla qaldi. “Ah, biz uyghur erliri. Bizler haraqkeshlik Qoshuni qurushtin bashqa nime ishqa yariduq? – Qasim ichige tartip oylap ketti. – biz er xeqler, shu qizlarchilikmu bolalmighandin keyin!” – Qasim xijil bolup nime diyishini bilelmey yerge kirip kitidighandek peske tikilip qaldi.

“Korunup turuptu. Silerde undaq bir ish yoq. – Xasiyet eghiz achti. – Men digen bilenla bu ish putmeydu. Men berip bashlighimgha dep beqishim kirek. U nime deydu texi! Undaq asan ish yoq Qasim ependi!”

Ikkisi bu geplerni qoyup ashxana oyge kirip qolmu – qol qorup suyuqash qilishqa tutushti.

“Mende bekla muhim ikki kitab bar. – dedi xasiyet qazangha xemir uziwitip, - u ikki kitablarni men digen heliqi qiz dostum bir yerdin tepiwalghaniken. Eghir kunlerde qalghinimda u dostum u kitablarni bir oqup baq, belkim tuzulup qelishinggha yardimi tigip qalsa ejep emes, dep manga ekilip bergenidi. Oqup putturginimdin kiyin u dostum manga meslihet qildi: ozimiz uchun, hem bashqilar uchun bu xitaylardin qisas elish mexsitide ikkemiz bir mexpi qoshun bolup uyushsaq, bu kapir xitaylargha meningmu ichimde yetkiche gheziwim bar idi, didi. Bundaq xorluqta yashighiche, qisasimni eliwilip olsem texi yaxshi emesmu, dep dostumgha maqul boldum. Shundaq qilip ikkemiz bu qoshunni qurghan bolduq. Disem kulisiz, bashqa nime qilalayittuq? Awal ikkemiz Qur’anni tutup bu ish uchun jenimiz pida, bir – birimizge olsekmu xainliq qilmaymiz dep qesem qilishtuq. Andin u dostum bir wiski digen haraq shishisini echip ikki romkigha tengshep qoydi: ‘Yengi Ay Qoshuni’ mizni tebrikliship romka koturushtuq. Hemme erler ghurtilditip ichiwatsa, shundaqla bir nime oxshaydu dep biraqla ichiwetmesmenmu. İchimge yeniwatqan bir chogh kirip ketkendek bolup kettim! U dostum resmi haraqkesh idi. Shunga u, mitmu qilmay ichiwetti. Keyin qandaq boldi, bilmidim. İkkemiz heliqi shishini xelila yerimditip qoyuptimiz. Resmila ong – tetur sozleshke bashlaptimen. Etila chiqip xitaylarni bughuzlaydighandekla bolup qaldim. ... he, dimekchi bolghinim, shundaq qilip ikkemiz bir mexpi qoshun quriwalduq. Awal heliqi ikki kitabni bir qanche hepte tehlil qilishtuq. Andin u dostum ikki qetim, men bugunkisi bilen qoshulup uch qetim heriket qilghan bolduq. Eger sizmu qoshulsingiz, ishlirimiz teximu yurushup kitidu dep oylaymen. Qandaq? Qoshulamsiz? Maqul disingiz ete heliqi kitablarni ekilip berimen. Awal bir oqup chiqing. Maqulmu?”

Qasim gepni bashqa yaqqa burighan boliwilip, mihmanxanisigha destixan teyyarlsashqa kirip ketti. Qaysi kunisi idarisida yengi ishkap almashturidighan ish bolup qelip, heliqi ikki kitawini oyige ekiliwalghanidi. Qolini surtup bolup tiqip qoyghan yeridin u ikki kitawini chiqirip jozining ottursigha tiklep qoydi. Chiqip usulghan suyuqashlarni birge koturushup kirdi.

“Alahide mizlik puraydughu? Suyuqeshingiz oxshighan bolsa kirek –n he?” – diginiche Qasim ashqa kiriship ketti.

Xasiyetmu kilip olturup sirke – lazilar quyup arilashturup eshini ichishke temsheldi. Jozining ottursigha tikleklik heliqi kitablarni korup chuchup ketti.: “Wiyey, bu kitablirimning bu yerde nime ishi bar? – Xasiyet u kitablarni qoligha elip soyup qoydi. Andin berip qasimning mengizidin suyup ketti. – bayitidin nimishke gep qilmaydikin disem, ish mundaqken denga!”

Qasm eshidin beshini kotermey kulup qoydi. “eger qobul qilsanglar men silerning qoshununglargha qetilimen.”

“Digendek ozingizning birer Qoshunighu yoqtu?”

“Biz erlerning siler qizlardin qashangiraq kilidighanlighimizdin xewiringiz barghu? – men texi tunji herikitimni bashliyalmidim.” – Qasimnimishqidu burun qilghan ishliridin soz qilishni xalimidi.

“Kirek yoq, - didi Xasiyet jayigha berip olturup, - etilikke uchimiz bir yerge yighilayli. Shu waqitta sizning ishingizni muzakire qilishayli. Bombingiznimu otturigha qoyayli. Qarighanda siz bir enjiner bolsingiz kirek? Kitab tekchiliringiz sapla texnink kitablar bilen liq toshup kitiptu. Kim bilidu, siz bizni bashlap kitemsiz texi!”

Ular bir – birige asgqlarche qariship bir ekiliship, bir semimi digendek mungdashqiniche tamighini putturushup kunning qarangghu bolup ketkenliginimu tuymay qelishti.

“Endi kech bolup ketti. Ete shenbe, men sizni seher oyingizge apirip quyay. Maqul deng.”

Xasiyet nime qilarini bilelmey qasimgha esildi. Ular quchaqlashqiniche uchuq turghan telewizorghimu perwa qilishmay, bir – birsige toymay qariship olturushti. ...

Qasimning uzun yillardin buyan bir chetke qayrip qoyghan jinisi hewisining qozghulup aramigha qoymaywatqanlighini az dep, Xasiyetmu uninggha barghansiri guzelliship hewisini qozghimaqta idi.

Ular echiqap ketken chil borilerdek bir – birige tashlinip pomudaqlishishqa bashlidi. ...

“Yengi Ay Qoshuni”

“Yalghuz atning chengi chiqmas, chengi chiqsimu dengi chiqmas.”

_ Uyghur maqalisi

Bu kunlerde Qasimning “Jinayi inawiti” barghansiri tokulup, yalghuz “behrimen” boliwatqan kamiri yengi kelgen xujayinlar bilen liq tolmaqta idi. Yengilarning kop qismi tuzugirek eghiz achmighandek qilsimu, ular asasen xitaylar bilen jidelleshkenlik ishlar sewibidin tutulghanlar idi. Xitay gundipaylirining kongul echishqa kireklik dumbalap oynaydighan adimi kopiyip ketkechkimu qandaq, konirap qalghanlargha tayaq nowiti heptide birer qetimmu tegmes bolup qeliwatatti, shundaqtimu yengilardin xudini yoqatqiche tayaqqa nisip bolidighanlar yenila kop idi. Yengi kirgenler birer chumolinimu dessep qoyushtin qorqidighan toxo yurek nazuklar, ademning yurigini tirik turghuzupla sughurup elip xam yewitidighandek elpazdiki telwiler, ‘ana, aptowuzgha aldirimay tepsili chiqing’ deydighanni oginiwalghan ‘ilmi, exlaqliq’ moysipetler, aghzi yetmishinchi yillarning kucha hajetxanisidinmu beter bizepliship ketken aghzi sesip turidighan chirkinler, ... ish qilip hemme tebiqidin digidek adem ulgiliri tepilidighan jamaet haligha kilip qalghanidi. Shunga kamir ichi burunqidek kunlerche un – tiwish chiqmaydighan jimjitliqigha xatime berilip, yer taliship aghzini tizighiche siriwitip tillishidighanlar her kuni digidek korulup turatti. Bu jideller kamirdikilerning jidelxorlighidin emes, belki bu qista – qistang sesiqchiliqta waqit otkuzushning bir melikisi bolup qalghanlighini Qasim yaxshi bilgechke, tatliq eslimilirining tuyuqsizla partilighan jidel – majiralar bilen pat – pat uzulup turushlirighimu konmekte idi. Nimila digen bilen, Qasimning jan pida qilip qutquzimen dep yurgen ademlirining heli kop qismi ene shu xildiki ademlerge aylinip ketken kishiler – de!

Qasim bezide kamirdikilerning sozlirige qulaq selish bilen waqtini otkuzse, yene bezide jidelxor oktichilerning tor taliship qilghan majiraliri sewibidin kamir ichini ongtey – tongtey qiliwetkidek halgha kelturiwitishlirini tamasha qilish bilen waqtini otkuzetti. Shundaqtimu heliqi aghzi kirliship ketkenlerning aghzidin chiqiwatqan cheksiz mol til – ahanet sozliri Qasimni heyran qalduratti. Ularning aghzidin shundaq kuchluk edepsiz sozler marjandek uzulmey tizilip chiqip turattiki, bunche til ahanetlerni birla waqitta bir kishining aghzidin uzulmey chiqalishigha aghzi echilip hangwiqip qarapla qalatti. Uningche bolghinida, bunche tillash sewiyisige kilish uchun bir qanche yilliq ahanet pakoltitida kamida birer yuz parche haqaret derslik kitawini layaqetlik oqup putturgen bolishi shert idi: “towwa Hudayim, bu bala shunche kop paskina sozlerni qachanlard shunche rawan yatlap bolalighandu? Texi kichikla balidek qilidu!”

Bu arida kamirdiki eng “nochi” hisaplanghan xuligerlirimu nimishqidu Qasimdin heyiqishni unutmighan idi. Bu wehshi lukchekler uninggha cheqilmayla qalmastin, hetta uni “tor” ge teklip qilip ozlirige “inawetlik bash meslihetchi” qiliwalghanidi. Shunga, Qasim bu kamirda ‘ichki jidel – majiralar’ din putunley hali idi. Shundaqtimu kunduzidiki ur – qop majiralar tupeylidin shirin eslimilirini kichige qaldurup, kunduzi asasen uzuk – uzuk mugidesh bilenla waxtini otkuzetti.

Qasim ene shundaq kichilerning biride eslimilirining eng lezzetlik qisimlirini eslep huzurlanmaqta idi. ...

Digendek, Xasiyet bilen tuyuqsiz tonushup qelishi Qasimning hayatini tuptin ozgertiwetkenidi. U bu kunlerde aziraqla yalghuz qalghinida bilgen “muhebbet naxshiliri” ni qagha puti ghingship quyatti. U, heqiqetenmu balidekla bolup qalghanidi. Muhebbet ademni on yil yashartiwitidu digen soz Qasimgha sel kamliq qilghandek qilatti. U, yashirip guya yigirme yashqa kilip qalghandekla bolup qalghanidi. Seklrep – sekrep mengip kitetti. Akortlashturup ghingship dessepmu quyatti.

“Tak. ... Tak – tak!”

Ishikning chikilishidinla buning Xasiyet ikenligidin guman qildi. Hayajanlanghinidin yurigi ‘jigh’ qilip oynap ketti. Derhal berip ishikni achti. Al;dida turghan Xasiyet shundaq chirayliqliship ketkenki, ademni jennettinmu yandurup chiqalaydighandek sheytanning neq ozila idi! Etilip beripla uni quchaghlap soyup ketishtin ozini aranla tutiwalalidi _ keynide yene bir qiz aghinisimu birge turatti. Qasim ming teste ozini salapetlik qilip korsitishke tiriship, qizlarni oyige teklip qildi.

Xasiyet qiz oyge kirer kirmeyla xuddi oz oyige kirgendek echilip – yayrap bekla shox heriketler bilen destixan raslidi. Bu arida Qasimmu gaz uchaqqa chaygha su qoyup ulgurdi.

“Bu dostimiz Gulbahar bolidu. – dedi sel qizghanchuqluq bilen qiz dostigha qarap, Qalghinini ozenglar sozliship tonishiwalarsiler.” – didi Xasiyet.

Mihman qiz ornidin qimirlap qoyup tebessum korsitip beshin lingshitqach qayta salam bergendek boldi.

“Yaxshimu siz? – dedi Qasim Gulbahargha qarap, - mening ismim Qasim, belkim Xasiyettin bilgensiz. Oz oyingizdek tartinmay erkin olturung.”

“Aware bolmang!” – diyishi bilen Qasim chuchup ketti: bu qizning awazi resmila er kishiningkidekla tom chiqip ketkenidi. Gulbaharning tashqi korunishi intayin saghlam, ustixanliq, koksilirimu tolup tashqan bolup, qap – qara parildap turghan chashlirini morisige chushkidek uzartip chirayliq budre qiliwalghanidi. Eger bu qizning chechini, koksini we sel – pel tuzeshturiwalghan uzun qara qashlirini hisapqa almighanda, Hudayim bu qizni eslide oghul yaritishqa layihilewatqinida, nimishqidu waz kichip qiz qilip qoyghandekla korunetti.

“Shunchilik qarighiningiz yiter Qasim, bunche tikilip kozige kiriwalsingiz dostumni xijil qilip qoyisiz. – didi Xasiyet Qasimni tartip oltarghuzghach. – dostumni korup mendin yuz orup yurmeng yene!” – dep chaxchaq qildi. Gulbaharmu ungaysizlanghan bolup uyan – buyan tolghunup qoydi. Qasim bundaq chirayliq qizlarning aldida olturup baqmighinigha xeli uzun yillar bolghanidi. Boytaq bolghini, shuningdek yeshimu xeli obdanla eship kitiwatqanlighi uchun, uni bu yeqinqi yillarda toy – tokun, yashlar olturushlirigha teklip qilishidighanlarmu asasen yoq diyerlik idi. Bu yeqinqi yillarda uning qatnishalaydighan eng ishenchilik olturushi _ heliqi uch ulpiti bilen birge otkuzulidighan erler olturushi idi. Rast, u aghiniliri bilen birer aydin buyan uchurishalmighan idi. Ular nime qiliship yurishidighandu? Dep dostlirini xiyalidin otkuzdi. Chay – pirendikler bilen bolup kitip olturush jimip kitiwatqandek his qilghan Xasiyet, jimjitliqni buzup gep bashlidi:

“Biz ikkemiz sizdimu bar bolghan heliqi ikki kitabning rohi boyiche xitaylar arisida wehime yaritish Qoshuni qurghaniduq. – Xasiyet gepni tola aylandurup olturmay udulla qildi. U putunley jiddi qiyapetke kirgenidi. – bu Qoshunimizning mexsidi asasen shu “izchi men” ning programmisigha asasen heriket qilish. – Xasiyet dostigha qaridi. – qeni Gulbahar, sen mendinmu yaxshiraq uxturalaysen, pilanlirimizni Qasimgha dep bergine.”

“Sen dewermemsen, - dep sel tekellup qildi Gulbahar bekla tom bir awaz bilen. – Xasiyet kompyuter kesipini putturgen bir situdent. Qarighanda sizmu ali melumatliqtek korunisiz. Men ixtisadi sewepler tupeylidin, bolupmu baliliq bengwashlighimdin ali mektepte oqush pursitige erishelmigen idim. Shundaqtimu kompyuter ishlitish korusigha kirip oqup yurginimde Xasiyet bilen tonushqanidim. Shunga silerning aldinglarda men atikachiliq qilip yursem bolmas.”

“Men buyerde silerge imtihan berish uchun olturghan bir oqughuchi turughluq atikachiliq qilsam teximu bolmayitti. Emma, Gulbahar qiz, - Qasim tamakisini shoriwilip gepini dawam qildi. – meningche bolghanda, biz bugun bu yerge qandaqtur bir pen – tetqiqat mesilisini muzakire qilishqa yighilmiduq. Eslidila bizge oxshighan yuzminglarche ali bilim alghanlar wetinimizning musteqillighini qolgha kelturush uchun heriket qilmaq turmaq, bu wetenni teximu toluq xitayning qoligha tutquzup qoyush uchun kuch chiqirishiwatqanlardekla qilimiz. Shunga, bundaq jiddi bir ishni uqighan ali bilimlikler emes, wijdanliq kishilirimizning yitekchiligide qanat yaydurushqa mejbor boliwatimiz. Bu qoshunnimu arimizdin sizning qurushqa eqlingizge kelgenligimu buning aldimizdikila bir pakiti. Dimekchimenki, bizdek uqughan ali bilimlikler yerim esirdin buyan weten – millet muzakiriliri bilen xepiliship keliwatqandek qilsaqmu, bu xil ziyalilar muzakiriliride ne ilmi mesililerde, ne weten – millet teghdirige dair mesililerde bir ish chiqiralmidi. Emma siz bu heqte bir ishlarni chiqarghandek qilisiz. Shuning uchun men sizge boy sunushqa mejbormen. Bu heqte qilchimu tartinmang.”

Bu chay sohbiti bekla uzun dawam qildi. Sohbet jeryanida Qasimning putun ewladigha munasiwetlik mesililerdin tartip, milli musteqilliq herkitining birinchi basquchigha dair mesililergiche talash – tartishlar bolup otti. Bolupmu mexpi heriket pirinsipliri ustidiki diqqetsizlikler heqqide alahide kop talash – tartishlar bolup otti. Bu jehette Gulbaharning keskinligi Qasimni heyran qaldurdi.

“Siler ikkinglar nime anche balilarche qaraysiler bu ishlargha! – Gulbahar resmila renjip guldurmamidekla unluk sozlep ketti. – men bu teshkilatni qurush pilanini tuzgende silerni bir – birlep olup tugisun dep pilanlighanmidim? Biz bu ishni qilidighangha ish yoq qiliwatqinimiz yoq! İkki milyon kilometr kwadirat zeminimizgha yeyilip ketken on milyonluq bir dushmen kuchige qarshi jeng qiliwatqanlighimizni untup qaldinglarmu – ye?! Ya bolmisa shu heliqi chet’ellerde urulup – soqulup yurginige qarimay jahanni ong – tetur qiliwitidighandek pu etip yurushken muhajir tenteklerning gipige ishinip tutulup qalsaq bizni qutquzidighan dunya bar dep yuremsiler bolmisa! Eger shundaq oyunglar bolsa, derhal bu teshkilatimdin istipa beringlar. Berip shular bilen gezit chiqirip yighin echiwelinglar! ... – Gulbahar gheziwige hay birelmey qalghanidi. Derhal somkisidin ‘kamel’ markiliq tamakisini chiqirip tutashturdi. Qiz tamakisini qattiq bir shoriwalghinidin keyin Qasimgha qarap dedi, - kechurung, men sizning aldingizda edepsizlik qilip qoydum. Tamaka chikishimni eyipke boyrimang. – u tamakisini yene bir tartiwilip gepini dawam qildi. – bizning pirinsipimiz uzun yashash bedilige tutulmay teximu kop weqe peyda qilish. Unutmanglar, bu xil wehime peyda qilish heriketliri wetinimiz dairiside onum berishke bashlidi. Muhajirlirimiz ellik yil yighin echipmu qamlashturalmighan ishlarni bu herikitimiz arqiliqla ishqa ashurushqa bashliduq. Mana bugun, xitay kopuyushtin toxtidi diyishimiz mumkin. Biz hech bolmighanda bu weziyetning saqlinip qelishi uchun bolsimu kuch chiqirishimiz shert. Bining uchun silerdek undaq tenteklik qilishni qet’i cheklishimiz lazim! Qarighanda, biz intizam jazasi tuzup chiqmisaq bolmaydighandek. Diqqetsiz heriket qilghanlarni bundin keyin eghir jazalishimiz lazim. Kup – kunduzi mighildap[ turghan xitaylar arisida biringlar bombini tashliwitip hangwiqip qarap turghan, yene birsi yasiwalghan bombisini qoltuqlap bir xitay bilen kucha aylinip yurgen, bundaqmu perwasizliq bolamdu! ...” – Xasiyet bilen Qasim kichik balilardek yer tigidin qariship tirnighini tatiliship olturup qelishti. Gulbahar resmila partilap ketkenidi.

Bu arida muzakire qilish arqiliq, Qasim teshkilatqa alahide ehwalda qayta sinaq qilinmayla resmi ezaliqqa qobul qilindi. Shuningdek Gulbaharning otkur kozliridin qechip qutilalmighan ikki ashqning munasiwiti heqqidimu agahlandurush berildi. Xasiyetning yoldishi xitaylar teripidin naheq olturulup, jemiyetke pur ketken bir qiz. Uningdek birsi bilen qanuni nika qilip oy tutushning teshkilge paydisigha qarighanda xetirining kop bolushining otturgha qoyulishi, ular ikkisini jimitipla qoydi.

“Meningche boplghanda , siler bexitlik hayat digenni bir chetke qayrip qoyup, Qoshunimizning bixeterligi uchun ashniliq munasiwet sheklide arliship otsenglar bular. Exlaqinglar bekla eghir besip chidiyalmisanglar, birer imamni tepip dini nika qilduriwelinglar. – Gulbaharning bu gepi ikkisini temtiritipla qoyghanidi. – shuni unutmanglarki, biz bu qoshunni aghine tepiwilish uchun emes, wetenni azat qilish uchun qurduq. Buning uchun lazim bolghinida helighu muhebbet yaki exlaq iken, jenimizni telep qilghinidimu qilche temtirimey pida qilishimiz shert! Mana bu ‘Yengi Ay Qoshuni’ mizning tupki intizam pirinsipi!”

Xasiyet bilen Qasim bir – birsige mungluq qariship jimip qelishti. Gulbahar heqiqetenmu qilni qiriq yaridighan ehtiyatchan bir teshkilatchi idi. Bolmisa, Gulbaharmu ailisining zorlishi bilen toy qilghan, keyin chiqishalmay ajriship ketken yash tul ayal idi. Bu yeqinlarda u bir doxtur bala bilen ‘muhebbetliship’ yurgendek qilsimu, ularning munasiwiti yenila shehwaniliqtin neri kitelmigenidi. Shunga, etirapidikiler Gulbaharni uchigha chiqqan bir shehwetperes depla tonishatti. Xasiyet bu yerde shunchilik shoxluq qiliwatqandek korunsimu, etirapidiki tonush – bilishliri uni mengguluk qariliq tutqan shehit ailisining jimghur kelini depla tonishatti. Qasimning jemiyettiki tesiratimu unchilik sherepke layiq emes idi: uchigha chiqqan bir haraqkesh enjiner! Bu noqtidin alghanda Qasim bilen Gulbahar ikkisining jemiyette pash qilinish ehtimali bekla tuwen bolup, bundaq ademlerde weten – millet heqqide birer ghurur yaki wijdanning bolishini hech kim qiyas qilishalmayitti. ...

Ene shundaq tashqi qiyapettiki bu mexpi qoshun ehtiyatchan, emma qopal bir yitekchisige, elektron mutexessisi we bir binakarliq enjineri bolghan xeli mukemmel kesipi ezalargha ige nisbeten jengguwar bir xitay wehimisi yaritish yer asti mexpi qoshun idi. Shunga kop talash – tartish qilishqa hajiti qalmayla Qasimning ‘basmaq mina’ ulgisini muwapiq emes, dep ret qiliship, uning ornigha teximu kuchluk we teximu bixeter waqit tizginleydighan mina layihisi ustide materiyal toplash qarari elindi. Bu ish yenila Xasiyet bilen Qasimgha tapshuruldi. Partilitish materiyali bilen mina qoyush noqtisining tallinishini Gulbahar oz ustige aldi. Waqit allimu qachan yerim kechige yeqinlashqachqa, qizlar qonup qelishqa razi bolushup, hemme birlikte tamaqqa tutush qildi.

Tamaq yiyiliwatqinida tuyuqsiz ishik chekildi. Zalda taqur – tuqur bir munche ayaq tiwishi anglinip turatti.

“Law Ka, men, ishigingni ach.” – dep Qasimning yan xoshnisi towlidi. Qasim aldirash – tinesh ishkaptin bir nechche potolka dachuy – qizil haraqlarni chiqirip jozigha tiziwitip berip ishigini achti.

“Resmiyet uchun nopos tekshurguchiler kelgeniken. Xatirjem olturiwiringlar, - didi qasimning bashlighi, - men ulargha sen toghruluq ensireshmisimu bolidighan ishenchilik enjiner dep qoydum. Bu dostliringning qolidiki hujjetliri toluqmu?” – mihmanxanigha kirgen bu xitayning kozliri chirayliq qizlarni korup parildap ketti. Asta Qasimgha kozini qisip qoyup talagha chiqip ketti. Bir azdin keyin tot – besh xitay saqchisi we chesniche kiyinken birnimiler kirip hemmisining qolidiki kinishke – tunushturushlirini bir qur kozdin kochurup gep – soz qilmay chiqip ketishti.

“Helimu yaxshi, oy axturushmidi bu xitaylar.” – didi Xasiyet tatarghan halda. Bu gep bilen Gulbaharning aghzi yene echildi:

“Mana bumu silerning bixesteliginglarning bir ulgisi. Rast digendek oy axturghan bolsa, kitab – bombilar bilen neqla qolgha chushken bolattuq. Bashliq xoshningiz tazimu leqwa bir nime oxshaydu. Talagha chiqip pichirlishishidin ualr bizni resmila fahishilerken dep qelishti. Dimek, kichikkine girimning paydisi bu. Endi qeni kelinglar, yimigen mantining pulini toligiche yep toleyli. Siz renjimeng qasim, men shu haraqliringizdin quyiwirey. – gulbahar romkilargha aq – qizil haraqlarni quyushqa kirishti. – siz er kishi bolghandin keyin eqini iching. Biz ikkemiz qizilini icheyli. – digech, Gulbahar romkini Qasimning aldigha surup qoydi. Xasiyet tolghunup turup tekellup qilishqa bashlidi:

“Men mushu halimdimu resmi mestekla bolup qaldim. Siler ikkinglar ichiwiringlar, manga qarimanglar.”

Qasimmu intayin ungysizlanghan halda bir nimiler dep ghudungshup yurup, gulbaharning aldidiki qizil haraqni ozige tartip, aldidiki aq haraq romkisini uninggha sundi. “ziyali digenghu sapla mushundaq mushundaq birnimiler’ diginiche aldidiki harighini qoligha elip ghurtla qilip ichiwetti. Qasim bilen Xasiyet nime qilishini bilmey bir – birsige qariship qollirigha qizil haraq romkilirini elishti. ... bir qanche romkidin keyin Gulbahar resmila koturulup qalghanidi. He dep bu ikkisini shangxo qilatti. Bu qizning bayitinqi salapetlik we ozini tutiwalghan qiyapitidin esermu qalmighanidi. Bedinige ching kiyiwalghan kulireng chapinini seliwitip, nipiz qizil koptisining aldini sel boshitipmu ulgurdi. Boynighiche qizirip ketken bu janiwarning saghlam ikki koksi qizghuch nipiz koptisini yirtiwitidighandek tiklinip ketkenidi. İxtiyarsizla bu tolghan koksilirige tikilip turghan Qasimni Gulbaharning tom chiqqan erkishiningkidek awazi chuchitiwetti.

“He, Qasim ependi, Xasiyetningki sizge yarimay qeliwatamdu – qandaq? Bekla tikilip qarap kettingizghu koksilirimge?” – uning shehwane kozliri resmila yoldin chiqqan buzuqlarningkidek Qasimning kozlirining ichige tikilip qarap turatti. “towwa Hudayim, mushundaq qiyapettiki birsining bundaq heriketlerge qiziqip qalghanlighi nimisi?” Qasim, gulbaharning qiyapitige ensirigendek qarap qoydi. U qiz helidin heligha tamaka tutashturatti, arilap romkisini qurughdapmu quyatti. “heyran qalmang, bayitidin sizning tamaka chikishingizge qarap chidimay ytepirlapla qalghanidim. Bu ay – bu kunlerde mendek halgha chushup qalghan uyghur qizlirining kundin – kunge kopiyip kitiwatqanlighini siz bilmeydighan oxshimamsiz? Ular ichiwalghinida ichini boshitiwilish uchun nime qil disingiz shuni qilishqa razi. Ularda numus, eqide digenler allimuqachan untulup ketken. Razi qilidighanla bolsa, undaqlargha xitayla emes, qapqara negir bolsimu pulep olturmaydu. – Gulbahar eleng – seleng qollirini hawagha shiltip qoydi. – menmu bu, ... bu ishni tapmighan bolsam, ... ulardin qelishmighan bolattim! ... – Qasim bu geplerni anglap turup konglide : ‘Sen allimu qachan ulardin eship kitipsen!’ digenlerni otkuzdi. – siz, ... siz qarighanda mendeklerni kormigenkensiz. ... menmu ... menmu ulardin qe ... qelishmay, ...” – Gulbahar ‘kamel’ tamakisidin qopalliq bvilen silkip turup bir tal chiqirip aghzigha chishlidi. Andin Qasimgha tenglidi. Qasimgha toghrilinip ingishkiniche saqlidi. ‘qeni tutashturmamsiz’, diginidila hushigha kelgen Qasim, aldirap tamakisini tutashturup ichige chekti.

“Qandaq bala bu! – Gulbahar tiklinip Qasimgha warqiridi. – Miningkinichu? – Qasim kechurum sorighiniche hapila – shapila chaxmighini chiqirip qizgha uzatti. – ya ... q, undaq emes, siz ozingiz, ...”

Qasim omiride bir ayal kishige tamaka uchun serengge yeqip bermigini uchun sel turup kitip, gulbaharning tamakisigha chaqmighini yeqip tutti.

“He, ma ... na shundaq.”

“Renjimeysiz, men omurumde birer qizning tamakisigha serengge yeqip birimen dep oylimighanikenmen. ...” – Qasimning bu gipi qizgha qilche tesir qilmidi bolghay:

“Qarighanda ikkinglar bekla taqetsizlinip kitiwatisiler, ... shundaq emesmu? – dep Xasiyetke xelila zorlinip kozini qisishqa tirishqan bolsimu, ikkila kozning teng qisilip kitishini tosap qalalmidi. Bir qolini eghir shiltighiniche didi, - beringlar, siler kirip ishinglarni qiliwiringlar. Men ... men yene aziraq ichip ... mushu yerdila ... qingghiyiwalsam yetidu. ...” – gulbahar bir qolida tamakisi, asta qingghiyip safagha yanchilap yetiwaldi. Bir demdila pushuldap uyqigha gherq boldi.

Xasiyetr chiqip uninggha bir yastuq we ediyal koturup kirip ustini yepip qoydi. Qasim bu jessur qizning hazirqi bichare qiyapitige qarap ichi aghrip qaldi: “Qrni bu qizlargha ige bolidighan uyghur erliri? Bularning mushu halgha chushup qelishini nime uchun oylashmay yurimiz?” – Qasim oylinip safagha qarap tamakisini chikip olturup ketti.

Qasimning yenigha kilip olturghan xasiyet: “Jenim dostum, sini mushu kunlerge qoygfhan jemiyetke lenetler bolsun!” – U asta Qasimgha yolunup, uning bilidin quchaghlighiniche jim olturup dostining pushuldishini tingshap olturup ketti. ...

Bugun yekshenbe bolghachqa, ular chushke yeqin aran uyghinishti. Gulbahar xeli burunla turup ketken bolup, munchigha kirip yuyunup chiqip yalghuz olturup nashta qildi. Andin yataq oyige qarap warqiridi:

“Shunchilik bolghini bugunche yiter! Bolmisa su muzlap kitidu!” ...

Gulbahar

“Baharning qedrini bilmes zimistan kormigen bulbul.”

_ Helq naxshisidin

Bu heptide Qasimdin bashqilirini birlep – ikkilep elip chiqip, ularning ornigha yengi tutulghanlardin on nechche uyghur – qazaqni kamirgha tiqishti. Ularning hemmisining yara izliri yengi ikenligige qarapla, ularni yengi tutulghanlar diyish mumkin idi. Belki yengilargha sor korsitish uchun bolsa kirek, Qasimnimu her kunisi digidek hushidin ketkiche urup putun bedenlirini qep – qizil qan’gha boyiship kamirgha soriship ekirip tashlishatti. Bu ay – bu kunlerde su’al – soraqlirida digendek ozgirish korulmigendek qilsimu, emma ularning jazalash quralliri aydin – aygha serxilliship baratti. Urulghan yerdin qan chipildap eqip, bedenlirini qip – qizil qorqunushluq halgha kelturiwitetti. Kamirdiki balilar bunche eghir azaplinishlargha chidap kiliwatqan Qasimning gheyritidin heyran qelishatti. Keynidinla ularmu jazagha tartilip, beziliri toluq hushini yoqatqan halda kamirgha kelturiletti.Beziler olturup tinmay yighlap chiqsa, yene beziler kunlergiche tiwish chiqarmay turusqa tikilginiche olturup kitetti. Aridin bir qanche hepte otkendin keyin Qasimning soraqqa elip chiqirilishi yene qaytidin aziyishqa bashlidi. Uning wujudidiki yarilar bu qetim yiringdashqa, keynidinla moldurlep qurtlashqa bashlidi. Qasim qizirip kuptek iship ketti. Adem qelipidin chiqqan bu xitay tajawuzchilirining esli qiyapiti we esli mexsidini ochuq korgen yashlar, xitay tajawuzchilirigha bolghan gheziwini yushuralmay qelishatti.

Shu halidimu Qasim hushigha kilip sel ongshiliwalghandin keyinla yene kona eslimiliri qaynimigha kirip kiteleyitti. ...

Qasim, qoshun’gha eza bolghinidin keyin, kunlirini alahide xoshal otkuzmekte idi. Endi uning, ayallar bolsimu bir teshkili, bir yitekchisi bar idi. İshlirimu ozligidinla pilanliq we rawanliship barmaqta idi. Emili heriket qilmighan waqitlirida herxil teshwiqat waraqliri yezish bilen waqit otkuzetti. Kopunche waqitlirini yengi pistan, yengi mina layihiliri bilen meshghul bolup otkizetti.

Shundaq kunlirining biride Qasimning oyige heliqi aghiniliri yighilishti. Uyaqtin – buyaqtin sozliship, kuchida peyda boliwatqan wehimilerdin, bashqa sheher – nahiyilerdiki tomuryol – tashyol boylirida bolghan weqelerdin yengi hewerlerni bir – birige yetkuzishetti. Qarighanda wehime herikiti bu kunlerde resmiliship qalghandek qilatti, gerche xitaydin yengi kilidighan xitay tajawuzchi kochmenler asasen toxtighandek qilsimu, xitaygha qachidighanlarning sani korinerlik aziyip kitiwatatti. Shunga, wehime heriketlirimu adettiki partilitishlardin asta – asta bash, put – qollirini uziwitish, uchey – baghrini tokiwitish, u yer – bu yerlerde xitay basqunchilirining bash – qollirini tashlap qoyush qataridiki qorqunushluq hadisilerning kopiyishige qarap yuzlen’gendek qilatti. Bolupmu xitay tajawuzchi kochmenler aililik binalirigha ot qoyiwitish, partilitiwitish, oghurluqche oylirige kirip bughuzlap, ichi baghrini tukiwitip chiqish weqeliri alahide kopiyip qalghanidi. tomur yol, tash yol ustiliridimu noqul quralsiz xitay tajawuzchilirighila zerbe berishlerge qoshulup, herbi wagonlar, herbi mashinilar, quralliq saqchi mashiniliri, minbinglar, xitay emeldarliri aililirige zerbe berishlermu pilanliq qanat yaymaqta idi. Xuddi shuningdek, otken heptide tolimu heddidin eship ketken bir uyghur saqchi emeldarining a’ilisi bala – chaqiliri bilen qoshulup kuyup ketken. Yene bir idarining xitaygha yalaqchiliq qilishta bekla hudini bilelmey qalghan bir uyghur naziri uyidila boghuzliwitilgen. Yene bir enchwenting idarisining uyghur bashqarma bashliq derijilik qorchaq emeldarining qizi yol boyidiki derexqe esip olturulgen bolup, xa’inlargha jaza yurushi qilish dolqunimu heqiqi menisi bilen otturgha chiqishqa bashlighanidi. Nurghun meschitlerning imamliri qattiq agahlandurush xeti tapshurup elishqan bolup, qorqanchaq mollilar meschitke chiqishtinmu qorqup oyliridin talagha chiqalmas bolup ketken, nurghunlighan tipik xitay jallatliri bilen wijdansiz xitay yalaqchilirining adirisliri, daim otidighan yolliri, a’ile – ishxanilirining ajiz noqtiliri, bala – chaqa, newre kilinlirining tepsili adrisliri ochuq yezilip mexpi tarqitiwitilgen bolup, mexpi qoshun ezalirining herikiti uchun bekla asanliq yaritlmaqta idi.

Qasimning aghinilirimu burunqidek undaq birer waraq teshwiqat warighi, birer qorqunushluq kitablargha heyran qalmas bolup kitishken bolup, ularning sozliri bir – biridin wehimilik qorqunushluq weqelerni teswirlesh bilen aware idi. Sohbet taza qizip ketkinide, Qasimning xitay xoshnisi kirip keldi. Xitay xoshna, sahipxanning uzatqan romkisini yingne yutiwatqandek qiynilip yutqach, Qasimni yuxlaydighan chirayliq uyghur qizliri ustidimu eghiz echip kett:

“Er kishi digen shundaq bolishi kirek, shundaq emesmu? Bundaq uyunlardinmu uzaq turushqa bolmaydu. Sen law Ka, yaman nime jumu sen. Bir – biridin chirayliq, bir – biridin yash qizlar, ... bek yaxshi, bek yaxshi.– xitayning aghzidin shalwaqlar aqqidek bolup ketti. Bir tal kempitni aghzigha selip, - Siler dawam qiliwiringlar, siler ichinglar!” – diginiche keyniche dajip chiqip ketti.

“Toxtighine, nime deydu bu xitiying? – saqi soridi. – Qizlarning gipini qilidighu bu? Sen bizdin yushurun nimilerni qilip yurisen, aghine?”

“Hee, ... unchilik bolsun! – didi bir aghinisi, - boytaqliq yaman nime, aghiniler.”

Olturush ehli bir haza shang’ho – chahchaqlar bilen bolup kitip, gepning timisi allimu qachan jinisiyetke otup ketkenidi. Haraqning kuchimu resmi ozini korsitip, sorundikilerni bir – birlep qingghaytishqa bashlidi. ...

Etisi igiz – pes yetishqan dostlar bir – birini uyghutushup orunliridin turushti. Andin yuz – kozlirini qala – bula yuyushqandin keyin, beziliri birer potolka piwa bilen, yene beziliri issiq chay bilen nashtilirini qiliship aldi – keynilirige sendurulushup yurup xoshlishishti. Ularni uzutup kirgen Qasim jozilarni yighishturushqimu xoshyaqmay, kiripla ozini kariwitigha atti. Emma Qasimning kozige uyqa kilish ornigha Xasiyet kiliwilip aramigha qoymidi. Xasiyet qaysi kunisi kilip yerim kichigiche birge yengi mina layihisini tuzush bilen bolup, andin qunup ketkenidi. Qasim shu kichining lezzitini eslep tolghunup zadila aram tapalmay qaldi. “U kiche nime digen lezzetlik bir kiche idi – he!” – Qasim bashqilatinla quruq hawayi hewes dolquni ichige gherq boliwatqinida, tuyuqsizla ishigi ozigila tonush bolghan bir awazda yenggil chikildi:

“Tak, ... tak – tak!”

Ornidin chachrap turup ketken qasim warqiriwetti: “Bu Xasiyet!” – derhal berip ishigini achti.

“Yaxshimu siz?” – bom awaz bilen salam qilip Gulbahar kirip keldi!

Hojuqup qalghan Qasim, qizgha tikilip qaridi. Bugun bu qiz shundaq diqqet bilen yasan’ghanki, yuzliri chaxnap turatti. Qap – qara chashlirinimu guya tebi’i budresi bardek kilishturup yasatqan bolup, parildap turghan chashliri ikki qulighidin dolqunluq sirilip chushup morisini boylap koksige taqalghanidi. Uning herqandaq yigitni derhalla ozige teslim qilduriwalghidek chaqnap turghan shehwane kozliri Qasimni derhalla oz ilikige alghanidi. “Ah, bu qamlashqan koksler!” Qasimning kozige hech nime korunmeyitti.

“Qeni oyge kiring, emma mini shang’ho qilmaysiz, oy ichi bekla retsiz idi. Ularni texi yengila uzutup turiwidim, ...”

Qiz uning gipige perwa qilmastin uttur yataq oyige kirip nipiz peltosini yiship chiqti. Halreng nipiz koptisining ikki tugmilik orni uchuq qalghanidi. _ Toghrisi etmeyla chiqqanidi. Qap – qara parqirap turghan dolqunluq quyuq yipektek chashlirini bir yenigha tokup kirip safagha olturdi. Uning shehwane kozliri Qasimdek tola ish kormigen iradisi ajiz erlerning qelbini parchiliwetkidek maginitliq kuchi bilen Qasimning kozige tikilgenidi. Qizning kozliridin guya maginitliq ot yalqunjap turghandek, uning qelbini perwanidek jelip qiliwaldi.

“Korunup turuptu, klassik erler olturushi! Yigane ichish uchunla olturush! – Gulbahar aghzini sel purushturgendek qilip, epchil somkisidin ‘kamel’ tamakisini chiqardi. – keling bu yerge. – qizning bom taridek awazi Qasimni tik turghuziwetti. Andin derhal aldigha sozulup kilip safaning qirigha kelip oltardi. Gulbahar tamaka pashkisini Qasimgha tenglidi. Ozimu bir tal chiqirip aghzigha qisturup, chirayliq chaqmighi bilen awal Qasimningkini, andin oziningkini tutashturdi. Qasimni ichige tartqan tamakining temi emes, aldigha ingiship chaqmaq tutup beriwatqan qizning ettir gulidek purap turghan gewdisi mey qiliwetkenidi. Bugun qizda qilchilikmu tartinish alametliri korunmeyitti. – siz qizlargha tamaka tutashturup berishni bilmiginingiz bilen, men silerdeklerge ot yeqishni nahayiti yaxshi bilimen. – Gulbahar qozghilip berip uning yenigha qistilip olturdi. – Qasimning yurigini oynitip turghan qiz purighi uninggha ‘gup’ qilip qaytidin uruldi. Shundaqtimu ozini keynige dajitishqa tirishqandek qilsimu, safaning qoltuqigha taqiship qelip, midir qilalmidi. Uning hayajini qozghulup putini almashturiwilishqa tirishti. – aware bolmang, erlerning mijezini besh qoldek bilimen.” – Gulbahar tamakisini shorighach Qasimning kozlirige otluq qarishi bilen bir haza tikilip olturiwelip, uning taqitini qoymidi. Gulbahar uning boynigha biligini almidi. Yene bir qolidiki tamakisini ichige chongqur bir tartiwilip aldidiki jozida turghan bir texsige ezdi. Andin ichidin turxundek chiqiwatqandek isini qasimning yuzige qaritip puwlidi. Asta Qasimning qolidiki tamakisinimu elip texsige tashlidi. Erning boynidin ikki qollap tutup aldigha tartqiniche soyup ketti. Ozini aran tutup turiwatqan Qasim, qizning bilidin qamallap tutup safagha qingghaydi. ... Ikkisining qolliri bir – birining belliride, aldini yishish bilen aware, ottek yalqunjap turghan lewler, ot bolup yenip turghan bedenler, ...

Ular allimu qachan yataq oyge kirip yetip bolghanidi. Qasim qanche qetim munchigha kirip chiqqanlighinimu bilelmey qaldi. Shuliwilin’ghan goshtek ongdisigha yatatti. Toymas qiz, tughma bedinini meydisigiche yotqandin chiqirip Qasimgha qarighiniche, uning aq kirip qalghan chashlirini, burunlirini oynap yatatti. Engiship turup uning lewliridin soydi:

“Er kishi digen mana mushundaq bolishi kirek. Sizdekler, bizde bekla aziyip kitiwatidu. Xasiyetning heqiqeten teliyi bar iken.” – Qasim kozlirini zorigha echip Gulbahargha qarap kulup qoydi. Qizchaq uni qaytidin ching besip qan’ghiche soyginidin keyin, yotqandin chiqip monchigha kirip ketti. Qasim qizning keynidin uning qawul wujudigha qarap yetip, nimishqidu Xasiyetni eslep qaldi. Endi qasimning kallisida bir munche chigish pikirler aylinip yuretti. Guya Qasim hokum qilish iqtidarini yoqatqandekla bolup qalmaqta idi: Xasiyet, qoshun, wehime herkiti, exlaq, ghaye, Gulbahar, ...

U, shu yetishida qanchilik waqit yatqanlighinimu sezmey qaldi. Ene shu xil bir birsidin chigish xiyallar ichige petip chiqalmay yatqinida, “Qeni, tamaqqa keling!” – digen bom awazdin keyinla xiyalidin qutulup ishikke qaridi. Ornidin derhal turup kiyimlirini kiyip monchigha kirip ketti. Muzdek suda bir haza chayqalghandin keyin kiyimlirini yotkep mihmanxana oyige kirdi. Gulbahar yengi qurighan kobjup turghan qapqara budre chashliri ichide teximu echilip ketkendek qilatti. Texsidiki leghmen mizlik purap Qasimning ishtiyini qozghashqa bashlidi.

“Qandaghiraq yigit? Hardughingiz chiqip qalghandekmu?” – Gulbahar memnun bolghanlighini ipadilep chirayliq kulup qoydi.

Qasim xijil bolghan qiyapette yerge qarqp kulginiche tamaqqa oltardi. Gulbahar tamaq yigech olturup soridi:

“Aldinqi kuni Xasiyet kelgen oxshimamdu? – u kozini qisip qoyup Qasimning jawabini kutmeyla gipini dawam qildi. – Bichare qiz, men bolmisam belkim bu chaqqiche eqlidin ezip bolatti. Helimu gheyriti bar qiz iken. Uninggha alahide kongul bolmisek bolmaydu. Bir hisapta mening bu qoshunni qurush xiyaligha kelishimge Xasiyet sewep boldi disemmu bolidu. Shu kunisidiki paji’elik qiyapitini hazir eslisemmu yurigim yerilghidek bolup ketidu. Bekla echinishliq idi. He, silermu heli chiqiship qalghandek qilamsiler qandaq?”

Bu bolghanlardin keyin, Qasim endi bu heqte zadila gep qilghusi kelmidi.

“Manga qarang, mening sizge qilghanlirimgha qarapla meni resmi buzuq birsi oxshaydu dep qalmang. Mening sizni Xasiyettin tartiwilish niyitim zadila yoq. Silerdin qizghinipmu qoymaymen. Eksiche, silerning munasiwitinglardin xoshal boldum. Bu mening siz bilen bolghan munasiwitimning eng axirqisi bolup qalidu. Bundin keyin meni siz zorlisingizmu unimaymen. Bu qetimqisida, yene shu Xasiyetning ozi mini qozghap qoymamdu! Tunigun u oyumge kelgeniken. Guldek echilipla kitiptu. Sizning gipingizni qilip turiwaldi. Aziraq ichirip qoyup kochilighanidim, bir waqtida sizning alahide erkekligingizdin pichirlap saldi. Kechiche uyqum kelmey, sheytinim jim qoymidi. Etigen Xasiyet ketkendin keyin zadila chidiyalmidim. ‘Nime bolatti? Birer qetimgha Qasimni yewitettimmu?’ didim – de, seherdila yeningizgha kelmekchi boldum. Oyingizgha yeqinliship qalghanda, yene yeniwaldim. Andin heliqi limjan doxtur yigitimning yenigha barayla, dep keynimge yandim. Uni teximu hisiyatlandurush uchun guzelleshturushxanisigha kirip ikki saet olturdum. Eynektiki chirayimgha qarap, bunche guzel bir qizni nimishke u lomlomge tutquzup quyattim, dep udul oyingizge keldim, ... – Gulbahar ornidin turup Qasimning yenigha keldi. – endi Xasiyettin qizghiniwatimen, ... meyli, u dostumni bexitlik qilalisingizmu manga yetidu! – Gulbahar Qasimgha engiship yuzini purighandek birdem turdi – de, uning mengizige dostlarche birni suyup qoyup jayigha ketti. Qasim beshini chokurup gep qilmay tamighini yep olturiwerdi.

“Men eslide bunchilik exlaqsiz qiz emes idim. – Gulbahar bir tal tamaka tutashturiwilip gepini dawam qildi. – Bizning bowilirimiz eslide xelila qol iligide bar a’ililerdin bolsa kirek, dadam bilen apamning her ikkisila sowette oqup kelgeniken. Bowam bilen momam Ghuljida uch wilayet azatliq armiyisige qatnashqanikenduq. Momam hemshire, bowam kapitan bolghaniken. Jing urushida bowamning putigha oq tigip yardarlinip Ghuljigha dawalinishqa qayturuluptu. Keyin urush toxtap bitom bolghanda, bowamlar Urumchige yotkilip barghaniken. U yerde qaysi bir nazaretning bashqarma bashlighi bolup ishleptu. Yerlik milletchilikke qarshi herikette bowamni qamaqqa aptu. Bir nechche yildin keyin qoyiwetken bolsimu, medeniyet inqilawida yene tutup solap qoyup, bizni olturush uchun jengge qatniship yarilanghan putung mushumu? – dep urup chong dadamning sol putini kukumtalqan qiliwitiptu. Bichare momam chong dadamni yitilep Qumul yezilirida surgunde ishleptu. Bichare bowamning puti waxtida dawalanmighachqa, ehwali bekla eghirliship ketiptu. Bu arida dadam bilen apamni dushmen a’ilisining perzenti, chet’elge baghlan’ghan unsur digen qalpaqlar bilen Uchturpanning bir yezisigha surgun qilghaniken. Keyin u yerdin dadamgha qaraymen dep, nurghun yol mengip yurup axiri Qumulgha almishiwalghaniken. Uzun otmeyla bowam qaza qiptu. Bowam sakiratta yatqinida dadamni chaqirip uninggha wesiyet qiptu: Jing urushigha kirgende, bowamning bataliyoni bir tagh kamirida yuzge yeqin xitay eskirini esirge eliwalghaniken. Ularning ichide bir korliliq uyghur qorchaq eskirimu bar ikenduq. U bir komandirgha bu xitaylarning Boritalada bir yezidiki yerlik xelqni bushuktiki buwaq baliliri bilen qoshup qirip tashlap qechip kiliwalghanlighini pash qiptu. Milli armiye eskerliri bu qatil xitay esirlirige ghezeplinip, ularni shu yerdila qirip tashlashni telep qilip turiwalghaniken. Bowam ulargha yalwurup yurup ming teste bu xitay esirlirini olumdin qutquzup shitapqa tapshurup bergen iken. Mediniyet inqilawida bowamning putini urup sunduriwetken xitay loxini del shu esirge chushken xitaylarning birsi iken. Bowam buning derdide ichi eghir zidilinip yurgen bolsimu, qisas elishqa zadila jasaret qilalmay kelgeniken. Shu kunisi bowam, dadamgha bu weqeni sozlep berip, dadisining qisasi uchun yuz neper manglur xitayni bolsimu olturup tashlashni telep qilghaniken. Emma dadam bowamning wesiyitini bek wehshilik, dep qarap emelge ashurmighaniken. Bu arida momammu tuyuqsizla aghrip yetip qelip tugep kitiptu. Bu ishlar derdidimikin, yaki teghdirimiz shundaqmu bilmidim, dadammu uzun otmeyla rak kesilige giriptar bolup dawalitay dise pul yoq, axiri wapat bolidu. U chaghda men aziraq isimni bilgidek bolup qalghanidim. Bir kunisi dadamning apamgha bowamning bayiqi wesiyitini sozlep beriwatqanlighini angliwalghanidim. Dadam shu chaghda apamgha: Men dadamning shu wesiyitini orundap berimen dep yalghan qesem qilghanlighimning qiyamet qaghishigha kettim, digininimu anglighanidim. – Gulbahar sel turiwilip kozliridin eqiwatqan yeshini surtup, bir tal tamaka tutashturiwaldi.

“Yashla tul qalghan apam bizni chongiraq bir sheherge qayturup kitip uqutush xiyalida, oz waqtida chong dadam bilen dadamgha dora oghurlap yardem qilghan bir yalingayaq doxtur boytaq qalghinida uninggha tigiptu. Bir qanche yildin keyin u kishi bizni bu sheherge elip chiqti. U chaqqiche men tinmay mektep almashturup tuzuk uqiyalmighinim uchunmikin, netijem bekla nachar idi. Ming bir balada toluq otturini tugiteligen bolsammu, ali mektep imtahanigha ikki qetim qatnishipmu birinchi tallashtinmu otelmey, ali mektepte oqush pursitige erishelmidim. Pul tolep uqushqa yardem qilghidek hech kemim yoq, axiri kompyuter koruslirigha qatniship yurup bir idarining bashliqigha katip bolup ishqa kiriwaldim. Ogey dadam meni zorlap yurup bir tughqinining oghligha chetip qoydi. U bala haraqkeshla emes, hetta xro’in chikidighan birsi iken. U meni zorlap yurup bu tamaka bilen haraqqa kondurup qoydi. Emma xro’in chekturup baqqan bolsimu, nimishqidu tola qusup qursighimdiki balammu chushup ketti. Xro’in manga peqetla yaqmighanidi. Keyin qarisam u sarang, dadisining namida qerz elip xro’in chikip bir munche qerzge bughulup ketkeniken. Oyimizdimu nerse kirekning tayini yoqidi. Shunga u dadisini aldap pulini xejleyitti. Bu arida yene apam tuyuqsizla qan besimi orlep kitip doxturgha apirishqa ulgurmeyla tugep ketti. – U, kozidiki yashlirini surtup birdem olturup ketti. Qasim yenigha berip uni baghrigha besip birdem jim olturdi. Bichare qiz, titirep yighlap ketti. ...

“Mening endi bu a’ile bilen munasiwitimni saqlap qelishni bahane qilghidek birer bahanemmu qalmighanidi. Menmu heliqi erimdin tamaka bilen haraqni hatire qilip ajriship kettim. Ugey dadimiz bir sodiger ayal bilen oylinip bizge qarimasla boliwaldi. Men singlim bilen nime qilishimni bilelmey, bir mezgil ros bazirida mal setip yurdum. Shu yerde bir sodigerning aldimigha chushup uninggha ashna bolup Ozbekistan’gha chiqtim. U yerde dadamning bir sawaghdishi bilen tonushup qelip, uning oghligha singlimni chetip qoydum. Qarisam heliqi sodigerning ayighi chaqqanlap, Almutida bir, Bishkekte bir digendek bir munche ayalliri peyda bolup ketti. Menmu bosh turmay, bir kunisi ottuzming dollarliq melini birsige yigirme nechche ming dollargha neq setiwitip, pulni elip yenip keldim. U pulning yerimigha bir oy setiwilip, her xil haraqlardin birmunche elip oyumde bir heptigiche ghiq mes bolghiche ichip yattim. – Gulbahar Qasimning quchighidin chiqip berip safada olturdi. Bir tal tamaka tutashturup chekti.

“Harighim tugep kitip bazargha haraq alghili kilip Xasiyetlerning weqesige toghra kilip qaldim. İxtiyarsizla qolumdiki haraq somkam qolumdin chushup potolkilarning cheqilip ketkininimu tuymay qaptimen. U qizgha bekla ichim aghrip ketti. Axshimi oyumde yalghuz olturup kuchida korginimni esleymen: Qipqizil qan’gha chiliship oltarghan bir uyghur qizi; quchighida yurigi sanggilap chushken yigiti; bir qolida u yigitning yurigini tutqiniche nime qilarini bilelmey qetip qalghan, ... buwamning rehmetlik dadamgha qilghan wesiyiti isimge kilip turiwaldi. Heliqi baywetchi bilen birge yurgen waqitlirimda, uning malliri arisidin ikki parche kitab chiqip qalghanidi. Sodiger oynishim u kitablargha qarapmu qoymay exlet chiligige tashliwetkenidi. Men derhal ularni exletler arisidin chiqirip elip kitablirim arisigha qetip qoyghanikenmen. U kitablar ozemning kitabliri bilen qoshulup saqlinip qalghaniken. Heliqi kitablarda bundaq ishlar toghrisida bir nimilerni yazghandek qilatti dep eslep, ularni tepip uqushqa kirishtim. Uqidim, qayta – qayta uqidim. Axiri bir qarargha keldim – de, bowamning wesiyitini hemde heliqi qizning ochini eliship berish qararigha keldim. Umurumde xelqimge birer qetim bolsimu yaxshi ish qilip berish xiyalida idim. Kompyuter kurisigha qatnashqinimda heliqi qizning bizge praktika qilip muallimliq qilip bergenligidin tonuyittim. Surushte qilip yurup Xasiyetning adrisini tepip oyige bardim. Yoldishi bilen qoshulup bir tonushiningmu olup kitishi Xasiyetni tugeshturupla qoyghaniken. Uning qeyni ata – anisi hasiyetni pishkellikning menbesi dep yaman kozi bilen qariship yurgeniken. Bu halda Xasiyet ya eliship qalidighandek, ya bolmisa buzulup kitidighandekla halda ikenduq. Oyidikilerge gep qilip yurup uni oyumge elip keldim. Uning konglini elish uchun qulumdin kilidighan hemme qiliqlarni qilip baqtim. Bolmidi. Axiri uni qizil haraqqa zorlidim. Asta – asta echilishqa, dert tukushke, manga esilip yighlashqa bashlidi. Etisi uyghunup, axshamqilarni esliyelmidi. Menmu keyinki romkilirigha wiski arlashturiwetkenidim. Patla mes bolup qalghanidi. “Qarighanda xeli rahetliship qalghandek qilimen, axsham manga nime ichiriwettingiz?” Dep sorayitti. Men uninggha qisas alayli didim. Heliqi kitablarni korsettim. Bir waqtida qarisam, Xasiyet u kitablargha kirishipla qaptu: Kimken u Izchi Men digini, bilemsen? Dep sorap qoyatti. Qandaq? Shu kitablardiki boyiche ish qilishqa qandaq qaraysen? Dep sorighinimgha, “qarighanda bu ishni ozimiz qilmisaq, bizning er kishilirimizdin bizge kongul bolidighanlar chiqidighandek emes” dep maqul boldi. Shundaq qilip ikkemiz olturup Izchi Menning ikki kitawini bir qanche kun oqup talash – tartish qilishtuq. Axiri ikkemiz bir qoshun bolup uyushush qararigha kelduq. Teshkil qurush uchun qesem qilishimiz kirek idi. Qandaq qesem qilayli? Diyiship xiyalimizgha Qur’an keldi. İchiwalmighan bir kunisi ikkimizla yuyunup tazilinip pakiz bir parche rextni selip, beshimizgha yaghliq chigip bilginimizche Qur’an ayetliridin bir qanchini uqiduq. Andin dua qilishtuq. Axirida ikkimizla Qur’anning ustige qolimizni qoyup bir – birimizge qesem qilishtuq. Shundaq qilip Qoshunimizni quriwalghan bolduq. Buninggha birer isim qoyup chiqayli diyiship, desliwide zadila tuzuk bir isim tapalmiduq. Qarisaq, Izchimenning bir kitawida wetinimizning bayrighi dep inchike ayning soriti chushurulgen bir resimni sizip qoyghaniken. Bizmu shu bayraqni xelq meydanining aldidin gherptin sherqqe qarap koturup mengishning kunliri uchun dep shu bayraqning sheklini Qoshunimizgha at qilip qoyiwalduq. – Gulbahar gipini toxtitip bir chine chay quyup ichti.

“Desliwide kitabtikilerge oxshitip bir nimilerni yezip mexpi tarqatqili turduq. Bir kunisi bir kafixanida olturghinimda, puldin bashqini xiyaligha kelturelmeydighan ikki xitayning ozara diyishiwatqan gipini anglap qallldim: ‘Hazir uyghurlar mexpi partilitish qilimiz dep waqit tizginlesh bombisini axturushup yurishidu. Eger kilishturelisek, bu sarang uyghurlargha bomba setipmu jiq pul tapalayittuq. Mening bir herbi iskilatida ishleydighan tonushum bar. Uninggha aziraq pul tutquzup qoysamla undaq bombilardin oghurlap chiqalayitti digine, bir qetim bu heqte gep yorghilitip baqsam, u tunishim manga, pul bolsila qilimen digendek qildi. Andin ming ywen pul tengligenidim, etisila ikki hil bombidin ondekni oghurlap chiqiptiken. Hazir shuninggha birer uyghur xeridar tapalighan bolsaq bek yaxshi bolatti.’ Diyishiwatqaniken. Keyin chandurmay bu xitayning peyigha chushtum. Axshimi qarangghu chushkiche uning oyini biliwaldim. Etisi seherde ikki ming ywenni yanchughumgha selip u xitayning oyige bardim. Awal tewekkul qilip baqimen. Bolmighanda qorqutup baqimen dep yenimgha bir yalghan tapancha bilen bir tal paypaq eliwalghanidim. Erenche yasiniwalghinim uchun u awazimdin meni erla dep biletti. Beshimgha kinolardikidek qara paypaqni kiyip u xitayning oyige kirdim. Qolumgha yalghan tapanchamni tutup tenglep turup jozigha ikki ming ywenni attim: “Anglisam sende on tal bomba bar iken. Uni mang setip berisen!” dep boyruq qildim. Deslepte qorqup ketken u xitay, jozidiki pulgha qarap: “Sening hokumet adimi emesligingni qandaq bilimen?” dep tirkeshti. “Buni bilishing tes emes. Ya pulni elip bombini manga berisen, ya bolmisa hazirla olisen!” didim. “Da ge, meni olturme, men sanga bombini birey.” Diginiche yandiki ishkawining ichidin bir eghir somkini chiqirip ichidikilerni bir birlep chiqirip jozigha tizdi. Parqirap turhgan qapqara yumilaq qol bombiliri, arisida birnechche tal saetlik bombilar, derhal warqiridim, “pulni sana!” U xitay titiriginiche jozidiki yuz ywenlik pullarni birdemdila sanap boldi. “Bir teligha yuz yuwendin berdim. Yene qanchini tepip bireleysen?” dep soridim. “Bu pul bekla az, ozeng bilisen. Bu digen jan kitidighan ish. ... bu qetim meyli, kiler qetimda bir telini besh yuzdin alsang, yene bir yeshik tepip berimen. Bir yeshikte elliktal bolidu. Hemmisila elektronluq waqit tizginlik.” Xitay pulni qatlapla yanchuqigha saldi. “Mendin xewer kutkin. Pulni teyyarlisamla sanga hewer kirguzimen. Senmu bombini teyyarlap qoyghin.” Depla bombilarni somkisigha saldurup koturupla chiqip kettim. İkki ming somgha on bomba denga, bekla erzan’gha toxtidi. Qarighanda u xitay meni er kishi dep oylap qaldi bolghay, awazim ishqa yaridi. Waqit tizginlik bomba bilen men ikki qetim, Xasiyet ikki qetim heriket qilduq. Bekla asan’gha toxtidi. Emma qalghan bombilarning hemmisila qol bombisi ikenduq. Siz korgen kunisi Xasiyet bir telini manga dimey oghurlap chiqip ishletkeniken. Shundaq qilip ishni bashliwalghan bolduq.”

“Nime digen addi weqeler bu? – Qasim heyran bolup oylap qaldi. – kichikkine qizlar, hech bir terbiye kormeyla ozligidin jengge atliniptu!”

Gulbahar resmi bir lukchek bolup ketken ayal idi. Emma az tola milliy ghoruri saqlinip qalghan, hech bolmighanda bowisining wesiyitige ige birsi idi. Qasim, qizni quchaghlap turup “Apirin sanga!” dep uni baghrigha besip soyup ketti.

“Bu geplerdin keyin mendin yirginmidingizmu?”

“Uyghurlar bugun yirginishke emes, dushminidin qutulushqa muhtaj. – dedi Qasim, - sizning qiliwatqiningiz del shu uyghur dushmenlirini qoghlap chiqirish paaliyitining bir turi. Bu qilghanliringizlar uchun mining jenimni sorisingizmu qilche ikkilenmey berishim kirek!”

“Yaq, men sizning jeningizgha muhtaj emesmen. Siz bilisiz, ... kona xuy denga, ... sizning shu erligingizla yiterlik manga.” – Gulbahar tom bir hijiyip qoydi.

“Tak. ... tak – tak.”

“Wiyey! Endi men nege qachimen? Bu kelgen Xasiyet!”

Qasim amalsiz idi. Oyde tiliwizorning awazi chiqip turatti. İshikni achmaqtin bashqa charisi yoq idi. Bu qetim Xasiyetni oyge kirguzupla quchaghlap suyup ketti. U qaytidin janlinip qalghandek idi. Nazuk bedenni quchaghlap koterginiche Gulbahargha korsitip turupla yataq oyige kirip ketti.

Kariwatqa chushken Xasiyet tik turup etirapqa qarashqa bashlidi:

“Oyingizde yat puraqlar purawatqandek qilidighu!”

“Bayitinyaghi dostingiz sizni kelidu dep saqlap olturidu.” – Xasiyet derhal mehmanxanigha kirdi. Yerim qizghinish, yerim chaxchaq ikkisi biri inchike, biri tom awaz bilen wichirlishipla ketishti. Qasimmu kirip qatargha qoshuldi. Sohbet bashlinip ketkenidi. ...

“... men dey, urmanglar, men dey, ...”

Kamirning neriqi bulungidin kelgen kichik balining bu joyilishi Qasimni xiyal dengizidin chuchutup hushigha kelturdi. U derhal shu terepke qulighini ding qilip tikti.

- Bu Dilshat qariway. – didi yenida yatqan balimu uyghunup, - bu dostimiz beshigha bala tepiwalmighidi.

- Uninggha nime bolghanti? – dep soridi Qasim.

- Dilshat arimizdiki eng qorqunchaq birsi idi. – dep pichirlidi yenidiki bala uninggha. – aldinqi heptide, axshimi oyge kitiwatattuq. Yan kochida yol boyida kitiwatqan bir adem yenidin yalghuz otup kitiwatqan bir xitay balisini kapla qilip tutiwilip bizge qaritip turupla “Allahu Ekber!” diginiche uzun pichighi bilen shartla qilip boghuzliwitip, yandiki tamdin artilipla qechip ketti. Biz qorqup ketkinimizdin qiya – chiya qiliship warqiriship kettuq. Chong yoldin otup kitiwatqan patirol xitaylar awazimizni anglap bu tar kuchigha yitip kelishti. Yerde titirep qan’gha boyulup yatqan xitay balisini korushup, bizning hemmimizni tutup solap qoyushti. Andin mashina bilen bu yerge elip kilip solashti. Hemmimizni urup qiynashqa bashlidi. Bu arida Dilshat qariway manga pichirlap mundaq didi: U adem bizning xoshnimiz Sawut qassap digen kishi shu. Men uninggha soraqta hechkimni kormidim depla turiwal digenidim. ...

- Bu Dilshat digining qandaghiraq bala?

- U apisigha ugey. Ugey apisi uni bekla uratti. Xeq bu ayalni buzuq diyishidu. Dilshatning dadisimu bekla haraqkesh birsi. Kechkichila kochida mes bolup yetip qalidu. Dilshatni dadisimu uridu. Dilshat bulargha chidimay nechche qetim oyidin qechip mektiwimizning kumurxanisida yetip yurdi.

- Xitay balisini olturgen ademni sen tonumsen?

- Yaq. Men dilshatlarning mehelisidikilerni tonimaymen.

- ... ...

Qasim nime diyishini bilelmey olturup ketti. Qandaq qilish kirek? Bu Dilshat digini oyidin su ichmigen balidek qilidu. Undaq balilarda hemme kishige ochmenlik bolishi mumkin. Dep qoyup balada qalarmu? – Qasim oylinip bu yerge kelgende yenidiki baligha buruldi:

- Dilshatni uyghutup baqamsen? Bashqilar tuyup qalmisun. ...

Hasiyet

-         Dewetmisem qursighim yerilip kitidighandekla qilidu, chidiyalmayla qaldim.

-         Undaq bolsa awal manga dep baqqine, iching boshap qalamdu, korup baqayli.

_ Kamirdiki sohbetlerdin

Kamirning sirtida gundipaylarning ayaq tiwishi yeqinliship keldi.

- Olgung kilishiwatamdu! Haywanlar! Pichirliship turmay uxlash!

Etisi soraq nowiti Dilshatqa kelgenidi. Bir qanche saettin keyin uni oluktek qilip kamirgha sorep kirip tashliwitip chiqip kitishti. Keyin melum boldiki, u xitay balisining olturilishini bu bala oz ustige eliwilip ching turiwalghan. Emma xitaylar Dilshatning bu gipige zadila ishenmigen bolsimu, uning jahilliqigha ghezeplinip ustixanlirini kukum qiliwetkiche urup qiyniwetken. Bichare bala ikki kun shu pitiche hushigha kilelmey axiri kamirda yatqiniche jan uzdi!

“Bichare bala” dep Qasim u balining bihude olturulgenligidin ichi aghrip ketti. “Belkim u bala bilen yaxshiraq sozliship derdini anglap bergen bolsam bunche paji’ege qalmas bolardi” dep oylinip,Qasim bir nechche kun’giche pox yewalghandekla bolup jimip qaldi.

U, bir qanche kundin keyinla aran bu bala toghrisida oylinishtin qutulup, ming teste ozining eslimilirige kirishelidi. ...

Gulbahar “kona xuyum denga, yatlargha kitip qalghinidin sizge ketsun didim.” – diginiche Qasimning oyige pat – patla kilidighan boliwaldi. Xasiyetning kelmeydighan kunlirini biliwilip kilip tunep kitetti. Desliwide bu ishlar Qasimghimu ghelite tuyulghandek qilsimu, waqitning otishige egiship umu barghansiri bu ishlargha konup qeliwatatti. Hetta Gulbaharning bu ishlardiki mahariti Qasimning uninggha meptun bolishigha sewep bolmaqta idi.

Shundaqtimu, Gulbahar shox we eqilliq bizenglerdin bolghachqa, turmush jehettiki bu eyiplirini Xasiyet bilen Qasim shunche timsiqliship yurupmu tapalmighan resmi pistan dorilirini, hetta teyyar aptomatik minalarnimu qaysi bir xitayni eplep yurup tepip kilip yuyiwitetti. Tepip kelgen bombilirini Xasiyet bilen Qasimgha qayta ozgertkuzup, yene ozi bir yerlerge qoyup kiletti. Bu bir qanche ay ichide Gulbahar ikki xitay bashqarma bashlighining a’ilisini, bir xitay nazirining pikawini, bir xitay ashxanisini partilitiwetkenidi. Bu qiz ishigha alahide hewes qilip qalghanidi.

Gulbahar bir kunisi xitay hokumitining alahide mexpi ichki materiyalidin birni qolgha chushurup kelip, buning mukapati uchun Qasimning yenida bir kiche qoniwelishqa raziliq eliwaldi. Nelerdindu birge tepip kelgen bodaq qoy goshi, yengi koktatlar we isil wiski – haraqlar bilen ikki bolaq ‘kamel’ tamakisinimu elip kelgenidi.

“Bundin keyin sizmu kelse – kelmes tamakilarni chikip yurmey, mushu tamakigha koniweling. Puldin ghem yimeng.”

U, chebdeslik bilen ikki xil qowrima teyyarlap, ikki kishilik guruch demlidi. Qasimni zorlap yurup uninggha bir nechche istakan uzum harighinimu ichiriwetti. Ozimu bir nechche qedeh wiskidin keyin alahide echilip ketkenidi....

Gulbahar munchidin chiqiwitip chechini lunggide qurutqach kilip Qasimning yenigha olturdi.

“Aldinqi kuni men sizning jeningizni qutquzup qalghan boldum.”

“Qandaq qilip?” – Qasim chuchup soridi.

“Qaysi kunisi sizge ekilip bergen teshwiqat warighini bir aptowuzning keynige chaplawatqiningizda sizni bir xitay teytiyi korup qalghaniken. Berip derhal saqchigha melum qiptu. Del shu kunisi saqchida nowetchilik qilip olturghan bir tunggan saqchi bu gepni derhal manga xewer qildi: Bir amal qilip shu uyghur gongchengshini hewerlendurup qoyghili bolarmu? Dimesmu! Men nime qilarimni bilelmey u tunggan’gha yalwurdum: Bu ishni hechkimge dimiseng, didim. U tunggan maqul, men bu ishni anglimidim didi. Men derhal berip heliqi teyteyning oyini tepip kirip u xitay qerisini lungge bilen boghup tunjuqturiwettim! – digech, berip neriqi oydin bir solyaw xaltini elip chiqip ichidin isil bir xurum palishopkini chiqardi. – Bundin keyin shu qara peltoyingizni yoqutiwiting.”

Bu yeqindin buyan Gulbahar “yengi ay Qoshuni” ning qarari digen bahane bilen Qasimning uchisini pat – patla yengilap turidighan boliwaldi. Shunche qischiliq bolishigha qarimay, Qasimning oyide bodaq qoy goshliri, isil haraqlar, isil tamakilar, yengi koktatlar oksimes bolup qaldi. Hetta bezide wezipe ijira qilish uchun digen bahanilar bilen Qasimning yancuqigha bir nechche ming ywen selipmu qoyatti. Derweqe, Gulbahar Xasiyetnimu untup qalmayitti. Uning somkisighimu “wezipe uchun, Qoshunimizning qarari” digendek namlar bilen ming somlap pul selip qoyatti.

Bunche pul turghachqa, Qasimmu bundaq rahet turmushqa yaq dimes bolup qaldi. Shundaqtimu u kichisi Gulbaharni qistap turiwaldi:

“Sening ish orning bolmisa, heliqi yuzming som pulungni bunche chechip tarqitiwetseng patla tugitip qoyisen. U kun’ge kelgende sanga meyli men bolay, yaki Xasiyet bolsun yardem qilalighuchiligimiz yoq. Her qanche bolsimu tijeshni uginishing kirek.”

Gulbahar qah – qahlap er kishilerdek kulup ketti. U, chala mes xumar kozlirini Qasimgha tikip didi:

“Sen texi shu yuzming somni sanap yuremsen? U pul allimu qachan tugidi. Digendek, yeqinda silerge muzakirige qoyushni oylap yurghen bir yengi namzat bar idi. U bala intayin chebdes yanchuqchi birsi. Qiziq yeri uning kompyuterdin paydilinish iqtidarimu alahide ustun. Men u yanchuqchini xeli kunlerdin beri kuzitip yurimen. Uninggha pistan, oq – dora, mexpi uchur disketlirini oghurlitish, xitaylardin, hokumet orunliridin pul – mal oghurlitish wezipilirini tapshurghanidim. Hemmisinila orundap kiliwatidu. Hetta otkendiki xitay chujangining oyige saetlik mina qoyup chiqishnimu u qildi. Kompyuterni uyan kochilap, buyan chuxchilap hokumetning bezi mexpi arxiplirinimu qolgha chushurup keldi. Men uni yene bir qetim partilitish herikitige qatnashturup sinap baqmaqchimen. Uningdinmu utelise, silerge tonushturimen. Maqul disenglar uni Qoshunimizning eng axirqi ezaliqigha kandidat qilip qobul qilalishimiz mumkin. Digendek, mushu kunlerdiki ishlitiwatqan pulimiznimu uning bir xitay bayiwetchisini ujuqturiwitip olja alghan ikki yuz ellik ming ywen pulidin keldi. U yanchuqchimiz u pulni “teshkilge tapshurdum” dep manga bergenidi. Men bu qetim uninggha seni pash qilghan heliqi qeri teyteyning oghlining seypungchiliq karxanisini partilitiwitishni wezipe qilip berimen. Qaysi kunisi Xasiyet bilen ikkinglar ozgertip qurup chiqqan minayinglarni uninggha berimen. U tulkidek yaman nime!”

Qasim oylinip qaldi. U, mushu kun’giche hechqandaq bir oghri bilen dostliship baqmighan idi. Mana endi bir oghrining oghurlap bergen pulini xejlep yurginini bilginidin keyin nime qilarini bilelmey turghinida, buni az dep uning bilen shunche ulugh bir ish ustide birlikte ishleydighanlighini oylap, derhal bundaq bir teshkilatta qalalmaydighanlighini koz aldigha kelturmekte idi. Uning neziride yanchuqchi dimek, wijdansiz dimek bilen menidash kiletti. U asta yotqandin sughurilip chiqip yuyunushni bahane qilip Gulbahardin yiraqliship oygha patti. Qasim bir yilliri alahide hewes qilip korgen “Garisun Pida’ilar Qoshuni” digen chatma kinosini eslidi. U kinoda turmide yatqan xelqaraliq besh oghrining turmidin chiqirilip nemislar bilen mexpi jeng qilishigha selin’ghanlighi teswirlen’gen bolup, bu oghrilar adettiki kishiler qilalmaydighan musheqqetlik heriketlerni ishqa ashuralighanlighini korup heyran qalghanidi. “Ejiba, bu ish bolidighan ish oxshimamdu?” – Qasim sel yumshighandek qildi. İkki china chay qoyup kirip Gulbaharning yenigha kilip olturdi.

“He, jimipla kettingizghu? – Gulbaharmu yengila yuyunup chiqip chechini qurutiwatatti. Chaydin birni otlap qoyup, Qasimning qolidiki tamakisini elip chekti. – Bir yanchuqchini bu weten’ge puxra qilghingiz kelmeywatamdu – qandaq? U balini her qanche eski disingizmu, mendinghu yaxshidu?”

“Yaq, yaq, ... men undaq deyish niyitim yoq.” – dep yalghan tebessum bilen ozini axlashqa tirishti Qasim.

“Siler heqiqetenmu sesiq ziyalisiler – de! – didi Gulbahar beshini qaplap ketken qapqara budre chachlirini oynap olturup, - u balini men xeli kop surushte qilip baqtim. Uning a’ilisimu asasen meningki bilen oxshap kitidiken. Oz waqtidiki qattiqchiliq kunliride u balining akisi oghurluq qilip yurup ukilirini chong qilghaniken. U bala bu xuyni akisidin ugen’gen bolsa kirek? Emma hech qachan uyghurlarning yenigha qol selip baqmighaniken. Ozimu bekla zirek, chaqqan bala. Qarimamsiz, shu halette turupmu uch yilliq texnikomini putturup usta bir kompyuterchi boliwalghan. U hazir resmi xitaylargha ziyan salidighan zamaniwi oghrilarning birsige aylan’ghan. Bolupmu uning putun isi – yadi xitaylarning progirammilirining ichige kirip ularning hisawatlirini qandaq qilsam qalaymaqan qiliwitermen? Diyish bilenla otmekte. U bizge oq – dora jehettimu xeli yardimi tigishide gep yoq. Undaq birsi teshkilimizge bekla zorur idi. Meyli, bu gepni talashmayli, u ishni kiyin yene muzakire qilisharmiz.” – Gulbahar kopup ketken chachliri arisigha Qasimni kumiwetkidek ingiship kilip uni suyup qoydi.

Qasim heqiqeten ikkilinip qalghanidi. Meyli ozi bolsun yaki Xasiyet bolsun onglap birer bomba qoyushnimu kilishturelmey yuretti. Eger Gulbaharning yardimi bolmighinida, ularning ishi bekla tes idi. Ualr bir haza jim olturup tamakilirini chekishkinidin keyin asta yotqan’gha kirip kitishti. ...

Qasim, qista – qistang kamir ichide put – qolining uyushup ketkenligini his qilip sel qozghilip kamirning soghoq temigha yulinip ongshiliwaldi. Andin bir kamirdishi tashlap ketken paxtiliq chapinigha ozini purkep qaytidin eslimiler qaynimigha gherq boldi. ...

Qarighanda Xasiyet Gulbaharning bu oyge oghurluqche kilip – kitip yurgenligini sizip qalghandek qilatti. Buninggha Qasimning ehtiyatsizliq bilen deydighan Gulbahar undaq didi, Gulbahar mundaq didi, ... digendek sozlirimu sewep bolmaqta idi. Bundaq gepler tekrarlan’ghinida Xasiyet zirikip, gepni bashqa terepke burashqa urinatti. Yaki bolmisa gipini bolupla bashqa ishlar bilen boliwalatti. Xasiyet resmila qizirip – tatirip kitetti. Shuninggha qarimay, u yenila qizghinishni _ Kunleshni tilgha elishqimu jur’et qilalmayitti. Xasiyet, Gulbaharning asman’gha pichaq atidighan shox qizlighini, herqanche men – men digen erlernimu ustiliq bilen alqinida oynitalaydighanlighini yaxshi bilgechke, Qasimdek hich nime kormigen erlerni Gulbahar allimu qachan barmighida oynitip bolghanlighini, Qasimningmu uzun yilliq boytaqlighidin kiyin, bundaq bir ayalni korishi bilen teng, ozini tutiwalalmayla qalidighanlighini xeli burunla molcherligenidi. Shundaqtimu, intayin eghir kunliride uning beshini silighan, yol korsetken we yoldishi uchun qisas eliship berish bilenla qalmay, wetini uchun ehmiyetlik bir adem bolishighimu asasi sewepchi bolghanlighidin, Gulbahargha kundeshlik qilimen dep uni renjitip qoyushidin bekla ensireyitti. Dimisimu bezi kunliri qasimning boshishipla ketkenligidin hemde oy ichidiki Gulbaharghila xas ettir puraqlirining sizilishi Gulbaharning Qasimni allimu qachan eyweshke kelturup bolghanliqigha ishen’genidi. Xasiyetke nisbeten wetenperwerlik herikiti bilen turmush paaliyiti bir – birige chemberches baghlinip ketken paaliyetler idi. Shung u, bu qoshundin ayrilip qelishni yaki Qasimni tartquzup qoyushni zadila qobul qilghusi kelmeyitti. Uning bu heqtiki birdin – bir tesellisi yenila Qasimning koz qarchughida bilinip turghan “men sizni yaxshi korimen” digendek chaqnap turghan otluq nurlarning barlighi idi. Eslide Xasiyetmu bu oyge yalghuz kilishke xatime berip Qasimgha baghlinip qelishtin saqlinimen dep kop qetim ozige wedilerni qilghan bolsimu, Qasimning kozliride chaqnap turghan Xasiyetkila tewe muhebbetlik nurlarning otkur chaqnishigha berdashliq birelmey, qilghan wedilirini derhal unutup, ozini Qasimning quchighida koretti: “Hey sizni, qeri sheytan! Nime qiliwetsem bular sizni? Qandaq qilsam mendin bashqa birsige koz qirini salmas qiliwitermen?” – dep ekiliginiche uning yuz – kozlirini chimdap oynap kitetti. U bir haza ekilep kozini toyghuziwalghandin kiyin, Qasim bilen resmi jiddi ishlar ustide munazirige kiriship kitetti.

Ular ikkisi kompyuterdin kochuriwalghan hokumetning mexpi basturushqa da’ir pilanlirini tallap terjime qilishqa kirishti. Bolupmu xitay tajawuzchilirining yeqindin buyanqi ichki qiyapitige dair xewerler, qechiwatqan xitay sani, bundin kiyinki yerliklerge yurguzidighan jazalash mexpi pilanliri qataridiki abzaslarni tallap terjime qilip tarqitish jehette kopirek bash qaturushti. Bu teshwiqat materiyallirini yene shu Gulbaharning kompyuterida besip chiqirip birishige muhtaj idi.

Andin ular otken heptide shimaldiki bir wilayet bilen Turpanning bir yeride peyda qilin’ghan intayin muweppeqiyetlik wehime yaritish herikitining netijisini, turiwatqan shehiridiki xitay jallatlirigha zerbe birilgenlik heqqidiki ikki hewerni, bir qanche xitay jalliti bilen heddidin ashqan ikki munapiqning tepsili adrisini yezip chiqishti.

Qoshun wezipisini tugetkendin kiyin, mizlik qilip chuchure itip ichishti. Tamaqtin kiyin ular ikkisi bir – birige ekiliship biraz olturushti. Baliliq hikayilirini eytiship teliqip – teliqip kulishiwaldi. Xasiyet dadisi bolghidek yashtiki bir ademni yaxshi korup qalghanlighini eslep bezide sel tartinip qalghandek qiliqlarni qilsimu, bir azdin kiyin bularni untup , Qasimning ichige kiripla ketti. ...

Siliq horek tartip uxlap ketken Qasimning dumbisige yuzini yeqip chongqur xiyallargha gherq bolghan Xasiyet, bir yerliride Qasimni dadisigha oxshitipmu qoyatti. Uning dadisi usta selisar idi. Herkuni axshimi bedinidin benzin – yaghlarni puritip ishtin kilip kichik bir eghizliq oyige kirip Xasiyetni beshidin igiz koturup oynitip kitishlirini tebessum bilen munglinip esleyitti. Dadisi arilap yanchughidin on tiyinliq uzunchaq seghizni chiqirip yerimini Xasiyetke, qalghan yerimini apisigha chishlitip qoyghinida, Xasiyet dadisigha naraziliq bildurushni hergiz unutmayitti. “Qara, yene apamgha chong teripini beriwetting!” – Apisimu buninggha jawaben erini suyup qoyushi, Xasiyetning narazilighini teximu kucheytiwitetti. Bundaq waqitlirida Xasiyetmu dadisigha teximu ching chapliship ekilep kitetti. Tamaq pishqiche dadisining quchighida olturup bir nimilerni dep wichirlep dadisini gepke tutatti. Dadisi uning uchun bir uyunchuq idi. Pishanisidin suyup qoysa xoshallighidin yayrap, apisigha qarap kiriliwalatti. ...

Bir kunisi shepkisige beshwar taqighan bir nechche xitay herbiliri bilen minbinglar kirip Xasiyetning koz aldidila dadisini qoligha koyza selip silkishliginiche elip mengishti. Aq un norimisi tugep kitip umach qaynitip olturghan apisi yighlap warqirighiniche ishini tashlap berip erige yepishti. Xasiyetmu bir tereptin dadisigha chaplishiwaldi. “jang – ping – shaw – den! ...” – bir xitay minbing Xasiyet zadila chushinelmeydighan bir nimilerni dep apisigha warqirap, miltighining peynigi bilen ittiriwetti. Xasiyetnimu silkishliginiche dadisidin tartip ajritip keynige ittiriwetti. Xasiyet senturulup berip uchaqning yenigha yeqilip chushup pishanisini yeriwaldi. Dadisi keynige tolghunup “Xasiyet, jenim qizim!” – diginiche warqirap sorulup ishiktin chiqirildi. Apisi bir ishikke, bir Xasiyetke qarap yighizar qilishqa bashlidi. Berip qizini turghuzup pishanisidin eqiwatqan qipqizil qanlarning aq koptisini boyiwitishigimu perwa qilmay qizini quchiqigha alghiniche sirtqa chiqti. Mashreng jep mashina allimu qachan yiraghliship ketkenidi. “ah Hudayim, biz nime guna qilghan’gha bu kunlerni koriwatimiz!” – dep zarlan’ghiniche qizini qoltughlap yerge pukliship chushti. ...

Ana – bala ikkisi heli uzun’ghiche yighliship olturushti. Xasiyetmu pishanisi daka bilen tengilghan, dakining usti qan bilen qizarghan, ulugh – ulugh heq tutqiniche anisigha yepiship olturatti. Herbir qattiq heq tutqinida anisining quchighidin etilip chiqip kitidighandek silkilnip kitetti. Yighlap qizirip iship ketken kozliridin helighiche yash moldurlep turatti. Bichare ana qizini baghrigha basqiniche shipqa qarap nale qilatti.

“Dadamni xitaylar nimishke tutup kitishti apa? U qachan kelidu?” – Xasiyet heq tutqan halda gepini uzup – uzup qilatti.

“Dadangni bir teshkilatqa qatnishiptu dep tutup kitishti qizim.” – qizini baghrigha teximu ching basti.

“Dadam u teshkilatta nime yasayitti?” – Bichare qiz apisining yighisini qozghiwetti. ... Uchaqta ot allimu qachan ochken bolup, qazandiki umach qetip yerilip ketkenidi.

Yerim kichige yeqin ishikning keynide bir qara kulengge korun’gendek qilip yoqap ketti.

“Xasiyet qiz, Xasiyet qiz.” – ishiktin bosh bir awaz anglan’ghandek qildi. Apisining quchighidin etilip chiqqan Xasiyet berip ishikni achti. Tala qapqarangghu, hechkim korunmeyitti. Dadisimu korunmeyitti. “Dada, dada!” – dep warqiridi Xasiyet qiz yighlamsirap, bosoghida turghan bir tugukni korup uni elip oyge kirdi.

“Apa, bu nerse talada turidu, issiq iken.”

Apisi qizining qolidin tugukni elip achti. İchide hor chiqip turghan issiq bolaq manta selin’ghan bir kora chiqti. Xasiyetning qursighi bekla echip ketkenidi. ...

Xasiyet, apisi bilen heliqi bir eghizliq oyde ottura mektepni tugetkiche turdi. Xasiyet desliwide ‘dadam mana kilidu, ene kilidu diyish bilen kunlirini otkuzdi. Apisi arilap qizigha seghiz elip biretti. Bir ikki aydin kiyin Xasiyet dadisini arilap esleydighan boldi. Bir yillirigha kilip u dadisining chirayini esliyelmigidek halgha keldi. Oyidiki resim jazisida apisi bilen chushken dadisining resimige qarap, guya u kishining dadisi ikenligidinmu guman qilghidek yerge kelgenidi. “Xasiyet bir milletchining balisi iken, uning dadisi bir eksiyetchi iken, ... uning dadisi bir logey iken, ...” – Sawaghdashlirining bu gepliri uninggha bekla eghir kiletti. Mekteptiki barliq ayal oqutquchilar chachlirini kesturup budire qilishqa bashlighanliridimu, uning apisi helighiche chechini orup ching tugiwalatti. Beshidin yeshil yaghlighini chushurmeyitti. Apisining qolliri qelin qapirip ketken, yuzliri kuyup qaridap ketken, axshimi oyige herip aranla kiliwalatti. Apisining seher chiqip kech qaytip nime ish qilip yurgenliginimu bilelmigenidi.

Xasiyet ottura mektepke yengi kochken yilliri idi. Apisi heliqi bir eghizliq oyide yuyunup tarandi. Eynekke qarap uzundin – uzun’gha bir nimiler qilip olturdi. Apisi keynige orilip qarighanidi, Xasiyet apisining chirayliqliship ketkenligidin tonimay qalghili tasla qalghanidi. Apisi xuddi yash qizlardekla yasiniwalghanidi.

“He, qaraysen’ghu, apangni yasinishni bilmeydighan hurun xutun dep oylighanmiding?”

Xasiyet depterlirini tashliwitip kilip apisini quchaghlap suyup ketti. Xasiyet apisining bunche xoshal we bunche chirayliq yasinishini texi endila koriwatqanidi.

“Boldi qil, aran qilghan girimlirimni buziwitisen! – apisi Xasiyetni quchqigha aldi. – qurulushta xish – kisek toshuydighan ishimdin chiqirip burunqi ishimge qayturdi. – apisi Xasiyetke tunji qetim ishi toghrisida semimi gep qiliwatatti. – Manga qara qizim, yene bir xoshalliq ish, dadangni azat qilishti. Pat yeqinda turmidin chiqidiken.” – Xasiyetning anisi moldurlep yighlap ketti. Uning bayitidin qilghan erzan girimliri issiq koz yeshi teripidin xuddi chang – tozangliq eynekke yaqqan yamghur suyidek iz chiqirip yuzini boylap aqmaqta idi.

Xasiyet ‘dada’ digen bu sozdin sel – pel yurigi soqqandek qilsimu, shunche balalargha, shunche japalargha qoyghan bu ‘dada’, uni unchilik bek heyran qaldurmighan idi.

“Qoyghine shu dada digenni, qara, bir chirayliq girimliring pox boldi.”

“Nime diding sen? – apa, Xasiyetke chekcheydi. – u sining dadang!”

“... ...” – Xasiyet beshini sanggilitip gep qilmay jim turiwaldi. ...

Digendek, Xasiyetning dadisi bir kuni peyda boldi. Uning aldida beshigha aq kirgen, yuz – kozini qoruq besip ketken, qaridap ketken yirik saqalliq birsi, ‘dada’ bolup chiqip kelgenidi. Uning dadisi heliqi kunisi axirqi qetim korgen dadisigha zadila oxshimayitti. Dadisining bergen erzan pulluq seghizini zorlinip alghan bolsimu, uni chandurmay izip yanchuqigha selip qoydi. Tuyuqsiz peyda bolghan bu ‘dada’ bekla jimghur, olturghan yeride saetlep olturup kitidighan bir adem idi. Bundaq bir ademge apisining shunche ching chapliship qelishigha Xasiyet bekla heyran qalghanidi. Uning hayati tedriji a’ilisidin yiraqliship, sawaghdashliri ichige chokup kirip kitiwatatti.

Xasiyetning toluqsiz, toluq ottura we ali mekteplerni putturishi ailiside qilchilikmu hayajan yaritalmighanidi. Hetta uning bir mektep sawaghdishi bilen toy qilish qararigha kilishimu ularni heyran qalduralmighanidi. Uning toy kunisidimu huddi sirttin teklip qilin’ghan mihmanlardekla otkuzgen ‘dada’, qizigha qarighanda mihmanlar bilen kopirek yeqinliship yurdi. Peqet Xasiyetning yoldishi bilen kuyoghlining dosti shihit bolghinidila qewrisi aldida olturup uzun’ghiche jim – jit koz yeshi qilish bilen ichki hisiyatini eng ‘janliq’ ipadiligini bolup qalghanidi. Kuyoghlining qirqi nezirisi tarqalghinidin keyin, dada qizini baghrigha besip un – tunsiz koz yeshi tokti:

“Qizim, eslide ularning ornida mening bolishim kirek idi!”

Xasiyet dadisigha esilip oksup – oksup heli uzun yighliwaldi.

Shundin etiwaren bu dada xeli yumshap, qizining aldidin toghra otmes boliwaldi. Qizigha mihriwanliq bilen qarayitti. Bir nimiler diyishke temshiletti – yu, yene unini chiqarmay qizining beshini silap quyatti. Buning eksiche, Xasiyet intayin qopalliship, ata – anisining herqandaq gipini qopalliq bilen silkiwitetti. Kunlerche unini chiqarmay olturup kitetti. U pat – patla yoldishining qipqizil yurigini koz aldigha kelturup shipqa tikilip olturup kitetti. ...

Mana bugun, yenida yatqan soygen adimi intayin xeterlik ishlar bilen shoghullinip yuridu. Eger pewquladde qolgha chushup qalghidek bolsa, uningmu qipqizil yuruigi, ...

Xasiyet titirep ketti. Qasimgha ching yepishqiniche uning dumbisini suyup ketti. Uyghunup ketken Qasim, Xasiyet terepke orilip, uning oylighanliridin bixewer, qizni baghrigha besip ching quchaghlidi. ...

Ikkisi chay ichkech olturghinida Qasim gep bashlidi:

“Rast, tas qaptimen unutqili, qaysi kunisi Gulbahar bir yanchuqchi oghrini Qoshunimizgha eza qilish toghrisida meslihet salghandek qiliwatatti. Gipidin qarighanda, u bala xeli waqitlardin beri Qoshunimizgha sirttin yardem qilip yurgenmish. Hetta bir nechche qetimliq heriketlergimu qatnashqanlighini deydu. Undaq birsini qubul qilsaq sizche qandaq bolar? Men’ghu desliwide qet’i yeqin kelmigen idim. ...”

“He, Gulbahar u bala toghrisida mangimu digen idi. – Xasiyet qasimning gipini bolup, ishkap eynigide girimini tuzeshturup turup didi. – eslide bizning uchun ene shundaq birsimu bekla zorur idi. Undaqlar biz kilishturelmeydighan nurghun ishlarni asanla orundiyalaydu, ... – Xasiyet kilip olturdi. – U balining ailisini menmu sirttin surushte qilip baqtim. Bek ensirigidek ishmu yoqtek qilidu. Emma Gulbahar u balini sirttin manga korsetti. Kilishken bekla chirayliq bala iken. Towa Hudayim, shunche kilishken bir balining qandaqlarche yanchuqchi bolup qalghanliqigha eqlim heyran. Qarighanda Gulbahar burunqi soyginini tashliwitip, bu kichik balini qushlap yurse kirek? Bizning bu aghinimiz bekla bishem – de!”

“Dimek, sizmu Gulbaharning meslihetige qoshulidikensiz – de!”

“Hich bolmighanda siz bolsingizmu manga qalisiz emesmu!” – dep gepni chaxchaqqa aylandurdi. Qasimmu gunahkarlardek hijiyip qoydi.

Shundaq qilip, ‘Yengi Ay Qoshuni’ bir qetimliq yighilishida tot kishilik bir qoshun haligha kelgenidi. Ular bir yighilishta uzun talash – tartishlardin kiyin heliqi ‘yanchuqchi’ ni kandidat eza qilip qobul qilish qararini elishti; yene bir qetimliq yighilishta u balini kozliri tengilghan halda yighilishqa qatnashturushti. Qolidin yitilep olturghuzup, uning millet, din, weten, xitay tajawuzchiliri, kelgusi teghdirimiz, qurban bolush, qolgha chushup qilish, heriket shekilliri, echinishliq xitay pajiesi peyda qilish, mexpiyetlikni saqlash, ... qataridiki mesililer heqqide suallar soraldi. Jawaplar keskin, qarashliri eniq korinetti. Uchisi neriqi oyige kirip bir haza pichirlishiwalghandin kiyin chiqip yengi ezasini tebrikleshti. Kozini echip qa’idiliri boyiche Qur’an’gha qolini tutup ‘wetinimde birmu xitay tajawuzchisining tesiri qalmighiche eng axirqi tinighim qalghiche qilche bedel telep qilmastin xitay qoghlash mexpi wehime yaritish herikitige barlighimni beghishlaymen. Qoshun boyruqlirini jan tikip ijra qilishqa tirishimen, qoshun mexpiyetligini jan tikip qoghdaymen!” – dep qesem qildi. U bala kozini uwulap yurughluqqa kon’giche xeli qiynaldi. Andin hemmisi bilen bir – birlep qol siqiship korushup rexmet eyitti. Andin ular yengi teshwiqatlar, yengi wezipiler, kireklik materiyallar qataridiki mesililerni bir qur muzakire qiliship, texmini wezipe belguliship oz ichide texsim qilishiwaldi. Bu qetim, yengi eza heli kop wezipini oz ustige aldi. ...

Qasimni yengi qolgha elin’ghanlar uchun sur korsitish uchunmu, eytewir yene pat – patla soraqqa tartip qiynishidighan boliwilishti. Xitay gundipayliri bu kunlerde qasimni tasma bilen bedenlirini qiyma – chiyma qiliwetkidek urup qiynisimu, hushidin ketkiche urushmayitti. Shundaqtimu nechche kunde bir qiynap turghachqa, bedinidiki yarilar xeli waqitlarghiche qetishalmay, jan alidighandek echishturup aghrip turidighanlighi uchu, etidin kechkichila ingirap chiqatti. Shu seweptin uning eslimilirini esliwilish pursitimu barghansiri aziyip kitiwatatti.

Birer aydin kiyin Qasimning soraqqa tartilishi yene aziyip qelishqa bashlidi. Uning bedinidiki yarilar bir tereptin qetishishqa bashlisa,. Yene bir tereptin yiringdap tulumdek ishishqa bashlidi. Qasim bu halitigimu asta – asta konup, qaytidin kona ishlirini esleshke kirishiwatatti. ...

“Yanchuqchi”

-         Bizning xoshnining ayali kozumge bekla chirayliq korinidighan bolup kitiwatidu digine adash. Niyitimni bir buzup baqqim bar, ...

_ Ikki dostning sohbitidin

Qasimning bedinidiki jarahetler qaytidin qetishishqa bashlap, tuz sepkendek aghrishlarning ornini shirin qichishishlar almaqta idi.

U, yenila burunqi qilghan ishlirini esleshke gherq boldi. ...

Bu kunlerde muhim – muhim wilayet sheherliride mexpi wehime yaratquchilar izchil korinip turidighan halet barliqqa kelmekte idi. Bu ay, bu kunlerde barliq sheherlerni quralliq xitay eskerliri qaplap ketken bolup, burunqidek kuchilarda lelengship yuridighan adem korgili bolmayitti. Xitaylarmu seherde toluq qurallan’ghan qoghdighuchilirining himayiside ishigha berip, axshimi qarangghu chusher – chushmeyla oylirige qamilip telewizordin neri ketmes halgha kilishkenidi. Kuchilar kiche – kunduz quralliq charlinatti. Herbir binagha quralliq nowetchiler qoyulghan bolup, udul kelgenliki yerliklerni xalighanche toxtutup yanlirini, somkilirini axturup chiqishatti. Shunga, yerliklermu bu xil axturushlarni adettiki norimal ehwal dep qarishidighan, her bir post quyulghan yerge duch kelgenliride istixiyilik bilen qolini koturup axturushqa teyyar turup beridighan adetlerni yitishturmekte idi. Melumatlardin qarighanda, putkul yurtimiz dairiside herxil ishlepchiqirish paaliyetlirining yerimidin kopiregi xuddi medeniyet inqilawi dewirliridikidek palech halgha chushup qalghan bolup, xitaydin sana’et mallirila emes, hetta adettiki kunduluk yimek – ichmek boyumlirinimu toshup kilidighan halgha kelmekte idi.

Qasimning aghinilirimu heliqidek olturushlarda bir biridin gheliti xewerlerni yetkuzushtin zirikmigenidi:

“Otken heptide Qutubi yolida bir aptowuz bingtwenlik xitay partilap oluptidek. ...”

“Palani sheherde aldinqi kunisi kichide bir qanche charlighuchi esker minagha dessep parchilinip oluptidek. ...”

“Qaysi kunisi bir ottura mektep qiraethanisi partilap, besh – on xitay mu’alimi neq meydanda oluptidek. ...”

“Qaysi kunisi bir uniwersititning bir sinip milli oqughuchilirini biraqla qolgha aptudek. ...”

“Palani melidin munche neper uyghurni xitay minbingliri qirip tashlaptu! ...”

“... ...”

Bu yeqinlarda bundaq xewerler anche yengiliq bilinmes bolup qalghanidi. Shunga, bekla ihtiyat bilen otkuzulidighan Qasimning dostlar ara olturushlirida oghurluqche chet’el radioliridin angliwalghan “Amerika awazi”, “Jidde radiosi”, “Tashkent radiosi” ... digendek menbelerdin kelgen xelqara hewerler kopiyip qalghanidi. Bu xewerler qulaqtin qulaqqa otup, Hisamning chaxchaqliridinmu ashurup mubalighileshturiwitilgenki, guya Amerika peqetla bizni qutquzush uchunla gherptiki xoshnilirimizning tupraqlirigha esker yighiwatqanmish, shuningdek putun CIA Jassuslirini xitaygha iwertiship, uyghur ‘terorchiliri’ ni eniqlap chiqishqa jiddi teyyarliq qiliwitiptudek digendek bir – birige zit ‘xewer’ ler, pokoni dolet qarar qiliship wetinimizge herbi qoshun kirguzup xitaylarni qoghlap chiqiridighan boptu, xitay demogratchiliri xitaygha besim qilip uyghur musteqillighi uchun Beyjingni qistawitiptu, ... wahakkazalar.

Qasimning bu aghiniliri birer qetim bolsimu ezip – tezip ‘milli musteqillighimiz uchun uni pilanlawatimen, buni qilghiliwatimen’ digenlerni dep salmayitti. Bu aghiniler chet’el kormiginidek qilghini bilen, bizning chet’ellerdiki muhajir ‘inqilapchilirimiz’ ge oxshash ozige sumu yuqturmay, wetenni bashqilar azat qilip beridu dep adetlen’genliklirini toluq oguniwelishqanidi.

“Aghiniler. – deyitti pishqedem saqi, - bugunki bu bir shishe isil dachuyni bekla teste tapqantim dengla, awu sesiq haraqlargha oxshash koldurlitip ichip tugitiwetmey, aldirimay mezze qilip icheyli jumungla!” – diginiche qoynidin bir potolka haraq chiqiripmu qalatti.

“Qoyghine bu haraqlarni, men resmi Mekitning melidin yangaqtek tepip keldim. Keyipning eng nochisi mushuningda aghiniler!” – moxorkichi yanchughidin awaylap chiqarghan bir tugunchekni echip korsitetti. Digendek, bu aghinisining qolliri titirep, renggi – rohimu sulghunliship kitiwatatti. Hetta teshwiqatchimu ozgirishke bashlighan bolup, resmila kuchigha qaraydighan bolup qalghanidi:

“Emmaize, tunigun guldek bir qizni qushliwaldim dengla, heliqi tal chiwiqtek tolghunup kuchumni qoymidi aghiniler. Yash digenning peyzi bashqide!”

Qasim aghinilirige qarap ulardin umidsizlinishqa bashlidi. Ulardin yengi kucha hewerlirini elish imkanimu qalmaywatatti. Eslidinla qoshun’gha eza bolghinidin keyin, bundaq hewerlerge hajiti qalmaywatatti. Aghinilar Qasimning bu xil olturushlargha barghansiri bek qiziqip ketmes bolup qeliwatqanlighini his qilishsimu, uning oyide oksimeydighan bordaq goshler, bir ikki potolka isil haraqlar ularning yighilishigha yitip ashatti. “Qasim aghine, qowruma – powrimalar bilen aware bolmay, yaxshisi goshungni purlapla qazan’gha salghine!” diyishetti ular. Arilap kirip qalidighan heliqi xitay bashliq bundaq olturushlargha toghra kilip qalghinida, saqining tutqan romkisini ichkinide zeher yutiwatqinidek purliship kitetti. Olturush ehlimu kun olturmastinla aghzi – burnini surtushup tarqilishatti. Bugunmu aghinilar ligendiki goshning we ikki potolka haraqning tugishi bilen teng qozghulushqa bashlidi.

“Konglungge rexmet adash, shu kuchidiki xitay postlirini dimisek tang atquziwetken bular iduq. Amal qanche, undaq kunler kelmeske ketse kirek.”

Bu kunlerde Qasimning Qoshunida yengi – yengi intizamlarni chiqiriship, xalighanche bir – birsi bilen uchurushishini qattiq chekleshkenidi. Shunga, he digendila qizlar bilen olturush tuziship peyzini chiqiriwalidighan ishlar ayda birer ikki qetimdin ashmas bolup qeliwatatti. Xasiyetmu bu xil intizamlargha riaye qilip, alahide jiddi bir ishni bahane qilmisa, heptilep digidek yalghuz kelmeyitti. Yanchuqchining eza bolghinidin keyin Gulbaharmu Qasimni yalghuz istimes boliwalghanidi. Xasiyet bu exwalni sezginidin keyin alahide xoshal bolup qalghanidi:

“Qarighanda bizning Gulbahar yanchuqchigha baghlinip qalghandek qilidu. Endi sizgimu eshinalmay yurse kirek? Shundaq bolsimu pat – pat kilip turmisam, endi siz u tereplerge kitip yurmeng yene.” – dep chaxchaq qiliwalatti.

Qasim kulupla quyatti.

Adem ajayip qiziq bir mexluqte! Shunche muhim we xeterlik ishlar bilen hepiliship yurginidimu hawayi hewes, kundeshlik, qizghinishlardin neri turalmaydiken, dep oylap heyran qalatti Qasim.

Aghinilirini texi yengila uzutup derwazisidin chiqirip kirgen Qasim, ashhana oyini yighishturiwatqinida ishigi ozige tonush retimda chikildi. Uning yurekliri xoshallighidin oynap ketti. Bu hil retim bilen chekish peqetla Xasiyetke xas idi. U derhal berip ishigini achti. Digendek, ishikte kozliri chaqnap turghan Xasiyet turatti. Qasim qizini ichige alar – almayla uni quchaghlap baghrigha basti. İkki yalqunluq lewler bir – birsige ching chaplashqanidi. Oyige kirip ular bir – birsige ekiliship qariship olturup kitishti. Ular heqiqeten bir – birini seghin’ghanidi. Destixqn teyyarlap chaygha olturushti. Chay ichkech olturup otkende Gulbaharning oyide qarar qilishqan wezipiliri ustide bir az pikirlishiwaldi.

Bu yeqinda kuchilar kiche – kunduz dimey xitay quralliq paturolliri bilen tolup ketkenidi. Shunga ular kichide xitay quralliq paturollirigha mexpi zerbe berish yolliri ustide izdinip korush qararinimu elishqanidi. Buning uchun mexpi mina quyushning eng muwapiq layihiliri ustide izdinishliri lazim idi. Kechide kuchigha chiqish imkani bolmighini bilen, kunduzliri kiche uchun mina qoyushni oylinishqa bolatti. Buning uchun kunduzi tegsimu partilimaydighan, emma kichide tegsila partilaydighan mina layihisi teyyarlash ishi Qasim bilen Xasiyetning beshini qaturmaqta idi. Ular awal mixanik qurulmilar ustide muzakire qilishti. Emma buning uchun intayin nazuk selisarliq ishi telep qilinidighanlighi we mina hejimining chonguyup kitidighanlighini kozde tutup, ilajisiz bu usuldin waz kichishti. Andin yene burunqi elektronluq qol saetining qurulmiliridin paydilinish ustide muzakire qilishti. Bu jeryanda ikkisi olturup xasiyetning qolidiki Yapon qol saetini parchilap kuzitishti.

Ular qol saeti parchiliri ichige chokup ketkinide, tuyuqsizla ishik chekildi. Xasiyet derhal Qasimgha tikilip qaridi:

“Siler hazirghiche oghurluqche uchurushup yurgen oxshimamsiler?” – Xasiyetning chirayi resmi ongushke bashlidi.

Derweqe, bu qetim ishikni chekken rastinla Gulbahar idi. Shundaqtimu ehtiyat qilip tezlikte jozidiki saet parchilirini yighishturiwitip berip ishikni achti. Chirayliq yasan’ghan Gulbahar shehwane kozliri bilen Qasimni yewitidighandek qarap kirip keldi. Umu aldirash isharet qilip yurup oyde Xasiyetning barlighini uqturalidi. Buni ming teste perq qilalighan Gulbahar derhal ozige jiddi tus berip oyge kirdi:

“Ikkinglarningla bu yerde bolghini bek yaxshi boldi. Bizning yanchuqchi yigitimiz texi yengiraqtila bu potolkini elip keptu. – U somkisidin ikki potolka isil wiski chiqirip jozigha qoydi. – munusi meni partilitish uchun lazim. Mawusi suyuqlashturulghan kuchluk partilatquch dorisi iken. Eger siler bu dorigha muwapiq pistan teyyarlitalisanglar, qalghinini bizning yengi ezayimiz ozi jondeydighan boldi.” - Xasiyet sel jayigha chushkendek qildi. Shundaqtimu oylayitti: eger men bolmighan bolsam?

Xasiyet, derhal ozlirining yengi layihisini qisqiche tonushturup otti.

“Bu dora ishimizni teximu asanlashturup berishi mumkin.” – Qasimmu toluqlidi.

“Nahayiti yaxshi. – Gulbahar jozigha elin’ghan chuwulghan qol saet zapchaslirigha qarap didi, - bizning ‘oghri’ resmi zawutta yasalghan basmaq mina pistanidin bir qanchini qolgha chushurgeniken. – dep yanchughidin ‘kamel’ markiliq tamaka pashkisini chiqirip ichidin bir nechche talni tallap chiqardi. – bularning ichide men digen pistanlardin uch tal bar. Kargha kelse ishlitersiler.” – Gulbahar tamakilarni birdin – birdin tutup beqip uch telini bir terepke ayridi. Qalghinidin bir telini aghzigha qingghir chishlep, yene bir telini Qasimgha berdi. İkkisila eghiz – burunliridin turxundek is chiqiriship chikishke bashlidi.

Ular uchisi olturup uyan taliship, buyan taliship axiri yerim waqit tizginliyeleydighan, yerim basmaqliq pistan layihisini tuzushke kirishti. ...

“Bu ishni putti disek bolidu. Hudayim diginimizdek ishlisun. – Qasim qoligha yalghan wiski potolkisini elip didi, - Endiki mesile bu doridin qandaq paydilinishta qaldi.”

“Meningche bu minayimizgha bu suyuqluq digendek uyghun emes. – Xasiyet yengi pistan’gha qarap didi, - Bu bombimiz chachirap zerbe beridighan bolishi, hejimi kichik bolishi, asan tokulmeydighan bolishi kirek. Shunga bu mina uchun yumshaq dora ya bolmisa parashok dora muwapiq kilemdikin deymen.”

“Digining toghra, potolkigha qachilisaq zerbe berish kuchi aziyip kitidu.” – Gulbahar Xasiyetning pikirlirige qoshuldi.

“Bu yerde dorining onumi yoq. Onumluk bolghini minaning qepi. Eski sharek digendek nersilerni sirtigha orashni oylinishqa bolidu. Shuningdek, bu suyughluq partilatquchni bir nimiler bilen yughurup yumshaq partilatquch halitige kelturushkimu bolar deymen. – Qasim qolidiki tamakisini kuldan’gha izip ochuriwitip jozining bir burjigige suyuqluqtin bir tamche temitti. Andin Gulbaharning qolidiki tamakini elip yiraqtin bu suyughluqqa yeqinlashturdi. ‘Pufff!’ qilip yalqun chiqirip yenip ketti. – dimek bu dora xeli kuchluk iken. Uningdin xeli kop mina teyyarlashqa bolidighandek qilidu. Hejimi kichik, aghzi kichik herqandaq qutining ichige qachilashqa bolidiken.”

“Bu nahayiti yaxshi ehwal. Kichik bir eynek shishe ichige quyup, sirtigha sharek chaplap teyyarlashqa bolidighandek qilidu. – Gulbahar qayta bir tal tamaka tutashturup ichige toshquzup tartiwalghandin kiyin didi, - Silerning qorsighinglar achmidimu? Men bekla echiqap kettim. Mushu qiyapitimda bir qazan tamaq bolsimu yalghuz yewitidighandekla qilimen!”

Ular teng qol seliship tamaq qilip yiyishti. Yene bir potolkidiki wiskining jim turup qelishigha chidimighan Gulbahar, derhal romka alghuzup yalghuz koturushke bashlidi. Qalghanlarmu uning kongli uchun uni tebrikliship, mubareklep, buni tebriklep, ... digendek namlar bilen quruq romkilirini urushturup berishti. Uzun otmeyla shishidiki saman yundisi renglik wiski Gulbaharning mingisini, exlaq, ghorur – wijdanlirini asta – asta tazilashqa bashlidi. Uning kozliridin shehwanilarche ot uchqunliri parlashqa bashlidi. U, Xasiyetning aldidila Qasimgha qashlirini oynitip uning qoltuqigha kiriwilip quliqigha bir nimilerni pichirlashqa bashlidi. Arilap uni quchaghlap esebilerche kulup kitetti. Uning lewliri Qasimning yuzige tigip ketkidek yeqinliship kitiwatatti. Hetta qollirimu arilap bolmighur yerlerge kitipmu qalatti. Axiri Xasiyet chidashliq birelmey partilap ketti:

“Kozumge qaritipla nimilerni qilip yurisen Gulbahar, qoyghine sini! He – dep qoysa heddidin ashqili turdungghu! Mang shu Qasimni bolsimu saq qoysang bolmamdu!” – Xasiyet qizirip – tatirip resmi xapa bolghanidi.

Qah-qahlap kulup ketken Gulbahar, ornidin turup jozining u teripige otti: “Xapa bolma dostum, Gasim eslidila sanga tewe, mundaqla chaxchaq qilip qoydum. ...” – Gulbahar bichare qiyapetke kirip qalghandek, yene bir romka toshquzup gupla qilip ichiwetti. Tamakisini esebilerche purqurutup chekkiniche jimipla qaldi. İxtiyarsizla uning kozliridin yash quyulushqa bashlidi. ...

Nime diyishni bilmey qalghan Qasim bilen Xasiyet birdem jim olturushup ketti. Qasim berip Gulbaharni baghrigha basti. Qiz resmila ich – ichidin ortulup yighlashqa bashlidi. ...

“Yighliwalsun, gep qilmang, ichini boshitiwalsun.” – didi Qasim qizning yuzidiki yashlarni surtup olturup.

Birer saet otkendin kiyin, yighisi toxtighan Gulbahar, Qasimning quchghidin ajirap ornidin turdi. Xasiyetke qarap hijiyip qoyup bom awaz bilen didi:

“Qizghanchuq, silighiraq gep qilishni bilmesmiding.” – diginiche berip Xasiyetni hedilerche baghrigha basti. Shundaq qilip ular ikkisi patla yarishiwaldi. İkkisiningla kozliri yashqa tolghan halda bir – birsige qariship kulishetti. ...

Gulbahar qaytidin jozigha kilip olturdi.

“Siler manga qarimay gipinglarni qilishiwiringlar. Men yene aziraq ichimen.” – diginiche romkisini toldurushqa kirishti.

Xasiyet bilen Qasim, rohi jehettin eghir azaplan’ghan, emma jessur bu dostigha echiniship bir dem qarap olturushqandin kiyin, Xasiyet gepni bashqa yaqqa burap ghep bashlidi:

“Bir nersini silerdin soriwalmaqchi idim. Qazaqistanda turup kelgen bir tonushumning gipige qarighanda, chet’elde yurgen uyghurlar milli azatliq herikitini bashqa bir uslup bilen xeli dagh – dughiliq qanat yaydurushup yurgidek diyishidu. – Xasiyet Gulbahargha qarap qoydi. U, heli tamakisini chekse, heli haraq quyup ichetti. Xasiyet gepini dawam qildi. – Ularning chet’elde tarqitip yurgen materiyallirigha qarighanda, nurghun muhajir teshkilatlirimiz bizning bu heriketlirimizni digendek tilgha elip qoyushmaydiken. Ular BDT demdu, AQSh demdu, Yawrupa gewdisi demdu, ish qilip xeli jeni bar yerlerni heriketlendurup xitaylargha besim qilishiwatqanlighini alahide tilgha eliship yurgidekmish. Uning ustige demogratik xitaylar bilenmu qaytidin zich hemkarliq ornitiship ularni xelila qayil qilishqanlighi heqqidimu gepler bar deydu. Yene shuningdek nurghun islam ellirimu muhajirlirimizning xizmet ishlishi netijiside ularni obdanla qollawatqanlighini diyiship yurgidek. Bu geplerge qarighanda ular musteqilliq ishimizni xelila yeqinlashturup bergebdekla qilamdu qandaq? Undaqta bizning bu xil heriketlirimiz ulargha putlikashang tughdurup bermesmu?”

“Qoyghine ularni, sen ularning digenlirige ishiniwatamsen?” – Gulbahar qolini polangshitip shiltip qoydi.

“Menmu shundaq geplerni kop anglighanidim. – dep Qasimmu gepke arilashti, - Ularning yazghanlirigha qarisam, bizning musteqilliq ghayimizning ishqa ashurulishida xelqimizning wetinimiz ichide bunche japaliq qanliq heriketlerni qilip aware bolishining qilche ehmiyiti bolmayla qalmastin, buning del eksinche qaysi bir xelqaraliq kuchlerning wetinimizni etila musteqil qilip berish pilanigha eghir ziyan kelturup beriwatqinidekla korulmekte. Bu gepler quruq po etishmu yaki rast geplermidu dep bekla ichim pushqanidi.” – Qasim tamakisini shorighaq Gulbahar bilen Xasiyetke qaridi.

“Men bu xil teshwiqatlardin rastinla qaymoqup qaldim. Uning ustige, heliqi tonushum shundaq hayajanlan’ghan we shunche ishench bilen sozlidiki, qiliwatqan ishlirimiz kozumge qap – qara bolup korunup ketti!” – dedi Xasiyet.

“Qeni, ular shunche dawrang qilishiwatqan xelqara kuchler xitaygha besim qiliship bugun wetinimizdin qanche xitay tajawuzchsini qoghliship beriptu? – Gulbahar qolidiki romkisini oynap plturup didi, - yaki bolmisa bugunki qechiwatqan xitaylarni eslide shular qoghlap chiqirishiwatqanmiken – ya!” – U, romkisini aghzigha tirep turup ‘Gup’ la qilip koturiwetti.

“Men xeli yillar awalla orta asiyadin kirgen bir munche gezit – jornallarni yighip xeli tepsili uqighanidim. – didi Qasim, - u waqitlarda digendek chushinip kitelmigen ikenmen. Rast digendek, on nechche yil burunqi geplerni uqighinimda men ularning ichki majira qilishlirigha heyran qelip, deyishkenlirini hazirqidek oylap kormigen ikenmen. Endi oylisam, shu waqitlardimu ular bugunkidek geplerni qiliship yurishettiken. Mana bugun uningdin 15 – 20 yil waqit otken bolsimu, ular yenila shu po etishlirini bugunki xelqaraliq yengi weziyetke baghlashturup oxshash geplerni bazargha selip yurushkendekla qilishidu.” – Qasim Gulbahargha qaridi.

“Mana endi eqlinglarni tepiwatisiler!” – Gulbahar aldigha igilip beshini jeynigining ustige qoydi. Uni resmi haraq tutmaqta idi.

“Mining bilishimche, - Qasim gipini dawam qiliwerdi Xasiyetke burulup, - Xeli kop materiyallarda yezilishiche, bizning birinchi jumhuriyitimiz dewrliridin bashlapla sotsiyalizim tuzumidin qorqup, gherpte kingiyip beriwatqan demogratik tuzumlerge hewes qilidighan yash ilghar kuchlirimiz Qumuldin bashlinip Qeshqerde quriliwatqan jumhuriyet tuzumining tunji sinighini mute’essiplik dep qariship, uningdin xitay Nenjing hokumitining talliwalghan tuzumini alahide ilgharliq dep qariship birinchi jumhuriyitimizning qurulush siniqigha zadila yeqin yolashmighaniken. Hetta bundaq kuchlerning bir qaniti diyishke bolidighan Borhan Shehidi qataridikiler bizning birinchi jumhuriyitimizge zerbe berishning zamaniwi herbi mutexessislirini yetishturup berish we zamaniwi eghir herbi qurallirini setiwilishni pilanlap yurgen Jing Shurin jallatqa yardemliship yawrupagha ketkenidi. Qalghanlirimu aylinip yurup Nenjingge yighiliship Jang Keyshige yalwurush bilen waqtini otkuzushkenidi. – Qasim tamakisini bir shoriwilip gipini dawam qildi. – Bu jeryanda wetinimizde Ghuljidin bashlan’ghan ikkinchi jumhuriyet inqilawi boliwatqan yillardimu u xildiki kishilirimiz yenila bu milli jumhuriyitimizni yaritishmay, xitay tajawuzchiliri bilen birliship qorchaq hokumet qurushning ghemi ichige petip kitishkeniken. – Qasim bir yutum chay otliwilip pushuldap uyqigha petip qalghan Gulbahargha qarap qoydi.

“Eng heyran qalarliq yeri shuki, jeni tumshuqigha taqashqan xitay tajawuzchilirining katiwashliridin Jang jijong bu xildiki kishilerning aldigha kilip: yurtunglardiki qozghulangni tinjitishke qandaq meslihetinglar bar? Dep sorighinida, ikkinchi jumhuriyitimizning munqerz bolushigha tupki sewep bolup qalidighan ’11 maddiliq chare’ ni sun’ghan. Uningda milli jumhuriyet we milli armiyige munasiwetlik jan alidighan birmu madda yoq bolup, yuzminglighan qurbanlar bedilige keliwatqan ikkinchi jumhuriyitimizni intayin erzan teleplerge tigishiwitish teliwi ortigha qoyulghaniken. Ularning qorchaq birleshme hokumet pilani emelge ashqinidin keyin, bu hokumette jumhuriyetchilirimizning ustige chiqiwilish uchun heriketke kiriship ketkendek qilishidu. Keyin bundaq qorchaq ‘birleshme hokumet’ buzulup resmi xitay tajawuzchilirining qoligha otup bolghinidimu, bu atalmish demogratchilirimiz ozlirining 50 ming kishilik milli armiyisi bar milli hokumitini azat bolmighan Yettisheher rayonidiki xelqimizge qizil kommonistlar dep terghip qiliship yenila shu xitay tajawuzchiliri teripide qelip, xitay tajawuzchiliri bilen hemkarlishishta ching turushqan. Bugunki kunde bu eqimgha tewe yaki mayil kishilerning aghzigha qaraydighan bolsaq, eyni waqtida Urumchidin Ghuljigha otup kitishken tarixchi, yazghuchi, helqchi pikir eqimidiki kishilirimizni ta bugun’giche halimay haqaretliship kilishkenligini sizeleymiz. Uzun otmeyla xitay Nenjing hokumiti hakemiyetni xitay kommonist Beyjing hokumitige tartquzup qoyghinida, Ghulja milli hokumitimizge agahlandurush berish ornigha, yene gherp demogratchilirigha yalwurush uchun Hindistan, Turkiye qataridiki ellerde aylinip yurushken. Qiziq yeri, bu kishilirimiz oz waxtida birinchi jumhuriyitimizge yeqinmu yolashmighanliqlirini unutushup, oz waqtida yeqin yolashmighan birinchi jumhuriyitimizning bayrighini koturishiwelip gherpke yalwurush herikitini bashlighan. – Qasim yene bir chay otliwilip gipini dawam qildi.

“Bugunki gherp dunyasida wetenni xelqara kuchlirige tayinip tench azat qilimiz diyiship po etip yurushken kishilirimizning idiyiwi asasi yenila shu kona demograt heweskarlirining mirasliridin kiliwatqanlighi up – uchuq korunup turidu. Bir qarimaqqa bu xil tereppazlarning rehberlik mergizi Turkiyidin gherp ellirige kochurulgendek we yaki bir munche gurohlargha boliniwalghinidek qilsimu, emma ularning tupki heriket pirinsipliri yenila chet’el kuchlirige yighlap yalwurushtin bashqiche emestek qilidu. Hetta bu xil ehmiyetsiz paaliyetlirige uzundin beri kommonizim besimi astida teniq tartalmay awazini tuzuk chiqiralmay kelgen orta asiyadiki dahilirimizmu bu teyyar yalwurup yighlash herikitige qoshulup ketkendek qilishidu. Netijide , bu hil chet’elliklerge yighlap yalwurush herikiti muhajir herikitimizning asasi heriket eqimi bolup qalghandek. Shunga, bu xil heriket eqimi ozlirining emili qimmiti bolmighan heriketlirini ustun korsitish uchun wetinimiz ichide tedriji shekilde heriket eqimi bolup shekilliniwatqan mexpi wehime yaritish qanliq heriketlirige izchil qarshi chiqish, inkar qilish, hetta chet’elliklerge qarilap korsitish paaliyitinimu ozlirining ‘mujadile’ herikitining intayin muhim terkiwi qismi qilishmaqta iken. Bu jeryanda, ichki abroy talishish jidellirinimu izchil turde ‘mujadile herikitimizning muhim terkiwi qismi’ diyiship dawam qilishmaqta iken. Ularning ichidiki qaysi bir terep ozining abroyini osturush uchun bashqa tereptiki teshkilatlarni menpetperestler, xata yol tutqanlar, hetta biraqla xitay tajawuzchiliri bilen mexpi hemkarliq ornitishqan xitay jassusliri, xitay ishpiyonliri dep teshwiq qiliship, ularning etirapigha yighilishqanlarni oz etirapigha tartishqa kuchep urunishidiken. Shundaq te! Pul yighish asanmu ulargha. ‘Ishtan’gha chiqqan kongulge ayan’ digendek, ular wetinidin chiqip qalghan bezi pikir igilirining abroy tepip kitip etirapidikilerni tartip kitishidin qorqushup, bu yengi chiqqanlar arisidiki yengi pikirlerni otturgha qoyush ehtimali bolidighan kishilerni yalghan tohmetler bilen komiwitip, undaqlarning norimal turmushiningmu kapaletke ige qilinishigha eghir putlikashang bolishidiken. Teximu qiziq yeri, bu muhajir teshkilatlirining rehberliri ta Ghulja pajiesige kelgiche bolghan ariliqqiche tarixi qehrimanlirimizni, tarixi jengguwar yazghuchilirimiz, shairlirimizni, jengguwar rehber – pikir igilirimizni ashkare digidek xain – jassus diyiship, ularning kitab – maqalilirini, shierlirini, resimlirini jemiyetliri, weqipliri, teshkilat oyliri, yighin zalliri, hetta oylerge kirguzulushini keskin chekliship kelgeniken. Diqqet qilidighan bolsaq, bundaq cheklen’gen kishilirimizning gunahi bu xil yighi – zarliq ‘deplomatik’ yalwurush heriketlirini medihleshmigenlikliridinla ibaret iken. Yoqurqidek sewepler tupeylidin, ular ta yengi esirning bosoghisigha kelgichila xitaylardin aptonomiye, yuksek aptonomiye, qorchaq fidiratsiye telep qilish teshwiqati bilenla cheklinip kelgeniken. Bugun ualrning teshwiqatlirimu ene shu kona muqamning yengiche otturgha qoyulishidin bashqa nerse emestek qilidu.” – Qasim ornidin turup oyde uyaqtin buyaqqa aylinip mengishqa bashlidi.

“Bicharilarning shunche yillardin ghorurlinip qilip yurgen ishlirini yoqla qiliwettingizghu!” –Xasiyet Qasimgha qarap didi.

Jozigha beshini qoyup pushuldap uxlawatqan Gulbahardin ushtumtutla ziwan chiqti:

“U, ... Qasim ... Toghra deydu, ...” – qolini eghir shiltip qoyup, ornidin deldengshiginiche turup berip ozini safagha atti. Safada chuwulghan bir qoltuq chashlar arisidin qaytidin pushuldighan awaz kelip turmaqta idi.

“Bundaq jimjitliqqa chidiyalmighan bir qisim muhajirlirimiz shunche yillardin beri tama qilinip birer paydisini korelmigen chet’elliklerning eng keskin qarashtikilerni tepiship, ular bilen wetinimizning teghdirini hel qilish chariliri ustide bash qaturushqa kirishken. – Qasim ozining texlilini dawam qildi. – Emma bu xil qarashqa kelgen muhajirlirimiz eqidiliridiki perqlirige asasen bolunup heriket pilan tuzushke kirishti. Yeni ularning bir qismi dini eqidiliridiki konsiriwatip qarashliridiki oxshash guruhlarning etirapigha, yene bir qisimlar zamaniwi qarashliridiki oxshashliqlirigha asasen ozige himayichi tepishqa tirishti. Bu yengi ‘ mujadile’ eqimliri tigi – tektidin alghanda yenila wetinimiz xelqining milli musteqilliq kurishini oz aldigha bashliyalishi, weten ichide ozliri dawamlashturalishi we axirqi ghelibini qolgha kelturelishige ishench turghuzalmay, bu ishni he digendila helqara kuchlirige tayinip yaki helqaradiki muhajir paaliyetlirining yitekchilik qilishigha tayinip ghelibige erishishke bolidu dep ishen’genlerdin idi. Bu xil qarashqa beqinidighan kishiler bir mezgillik ortaq paaliyet, omumi yuzluk teng heriket, toluq teyyarliq qiliwilip biraqla qozghilish, ... digendek sitiratigiyilerni tallap elishqan bolghachqa, ularning Izci Men yolini qobul qilishi tenchliq yolini tutqanlar bilen oxshashla mumkin emes idi. Emma bundaq qarashqa kilip heriket qilish niyitige kelgenlerning otturigha chqishi bilen, klassik tenchliq tereptarlirining shuarliridimu bezi ozgirishler koruldi. Ular endi, helqara kuchlerdin burunqidek ‘qorchaqliq’ telep qilish digenlirining baziri kasatliship kitiwatqanlighini siziship, bu xil qarashlirining ornigha ‘deplomatik paaliyetler’ ge tayinip ‘istiqlal’ ni qolgha kelturush deydighan pantaziyilik shuarini gezit ismi qilip otturigha qoyushqan.” – Qasim qayta kilip ornigha olturdi. Aldirimay olturup bir tal tamaka tutashturdi.

“Boldi qoyunge shu muhajirdikilerning gepini. – Xasiyet Qasimgha yeqin olturiwilip didi. – yene bir soriwalidighan gepim bar idi: Bizde ayallar meschitlerge kirip damolla – imamlarning dini wez – nesiyetlirini anglap chiqish imkanimiz yoq. Bu heqte uqighidek Qur’andin bashqa uyghurche kitawimizmu yoq. Shunga biz ayallar toy – tukun, nezir – chiraqlardiki birer bulungda bolup qalidighan meddah – qushnanjimlarning sozlirige qarapla dinimizni uginimiz. Men u yerlerdiki dini notuqlargha qarap, dinimizni bekla tutami yoq bir rohaniliq depla qarayittim. Keyinche Qur’an terjimisini oqup baqqinimda, gerche uningdiki geplerning men kuchilarda anglap ugen’gen gepler bilen digendek oxshimaydighanlighini his qilghandek qilsammu, yenila qur’anni digendek bilip kitelmidim. Men Hudagha ishinimen. Emma tebi’et dunyasini dinimiz bilen qandaq chushenduridighanlighini bilishim kirek idi. Mesilen qiliwatqan bu ishlirimizni nurghun qushnanjimlar qet’i kapirliq depla qarilawatidu. Ular herqandaq bir tebi’et bilimlirinimu kesipla sheytanning ishliri diyishidu. Bundaq geplerni zadila qobul qilghum kelmeydu. Ularni qobul qilish, tebi’et qanunlirigha xilap kelidighanlighi eniq. Undaqta Huda hemmini yaratqan deydikenmizu, Huda yaratqan tebi’et dunyasining qanunlirini inkar qilidikenmiz. Buni bir hil mentiqisizlik dep qarighim kilipla turidu. Xuddi shuningdek dinimizda millet, weten, azatliq, ilim – pen, texnika digenlerni huddi dinimiz zadila tonimaydighandek, ugen’gen tebi’i pen bilimlirimni dinimiz etirap qilmaydighandek bilinip, bezide bu dindin gumanlinip oylap qalimen. Sizningche bu mesililerde dinimizni qandaq chushensek bolidu?”

“Bu ishlar menimu kop qiynaydu. Gerche biz erler sizlerge qarighanda dini telimatlarni kopirek ugineligendek qilsaqmu, bu bilgenlirimizge qarapla pikir qilsaq, bu din’ge ishinishni bir xil nadanliq depla molcherleshke toghri kilidu. – Qasim texi yengila tutashturghan tamakisini ozligidinla kuldan’gha tashlap ezdi. – desliwide, bizning mollilirimizning sewiyisi tuwen bolghachqa bizge dinimizni shundaq chocheklerdikidek addi qilip tonutup yurgen bolsa kirek; ikki milyartqa yeqin musulmanlar dunyasidiki nurghun ellerning oz musteqil doliti, dini ali mektepliri bolghachqa, ular dinimizni bizningkilerdek undaq addi chushendurushmise kirek dep oylashqa tirishattim. Keyinche dunya hewerliride musulmanlar doletlirining hemmisila digidek bilimsiz, ajiz, bozek bir xelq ikenligini anglap heyran qalattim. Yaki biz uqighan bu materiyallar xitaylar tallap chiqarghan kemsitish xewerlirimu ya? Dep oylayittim. Telewizor hewerliri her qanche bolsimu unchilik girim qilip elan qilinmas? Uning ustige, uqighan herqandaq bir ilmi neziriyilirimde birermu hazirqi zaman musulman alimining bolmaslighi mening dini etiqatimni xelila lingshitip qoyghanidi. Yeni, bizning mutleq kop sandiki mollilirimiz hazirqi zaman neziriyilirining hech birsini bilmeydu, xalimaydu, etirap qilmaydu. Ularni toghra heqiqet dep uginishni temtirimeyla kapir dep elan qilishidu. Bezide oylap qalimen: eger, bu xil tebiet qanuniyetlirige ishinish kapirliq bolidighan bolsa, uchaghda men kapirliqni tallaymen digim kelip kitetti. Ozingiz bilisiz. Markisizimmu chawisi chitqa yeyilghan bir dunya qarash boldi. Axiri men gherpliklerning dunya qarashlirini bilip beqish uchun bir munche psihologiye, sotsialogiye, pelisepe neziriyilirini uginip baqtim. Bu dunyaning birsi teripidin yaritilghanlighini inkar qilishqa zadila mumkin bolmaydighanlighigha qet’i ishinishke bashlidim. Undaqta, bu kainatni yaratqan qudret igisi Huda bolalmasmu? Dep shunche oylisammu, mollilirimizningla emes, hetta bir yengi xitayche terjime qilinghan islam dinige dair Ezher Uniwersitining bir dangliq propisori yazghan islam tetqiqat kitawigha qarighanda, dunyadiki musulmanlarmu asasen Hudani ene shundaq bekla addi chushendurup kiliwatqanlighini his qildim. Dini ulimalirimizning diginiche bolghanda, Huda hemmini yaratqan diginidek qilishsimu, ular axirqi hisapta Hudaning peqet qur’annila yaratqinidek chushinidighanlighini, hazirqi zaman alimlirining keshpiyat – ijadiyetlirini eslide adem peyda qiliwalghan sihirgerlik yaki yalghn koz boyamchiliqliri digendek chushinidighanlighini his qilghandek boldum. Undaqta, bizning Hudani tonushimizda bekla eghir bir hataliqning bolishi mumkin digen oygha keldim. Bularni oylap, Qur’anni qaytidin estayidil oqup beqish qararigha kilip, Qur’ani kerimning uyghurche tunji terjimisini tungganlarning terjime qilghan xitayche terjimisige selishturup uqushqa kirishtim.

“[Jimi hemdusanalar alemlerning perwerdigari Allahqa hastur.] Qur’anning bu birinchi sorisining birinchi ayiti meni chongqur oygha selip qoydi. Siz bilisiz, her qandaq bir pelsepening eng bashtiki tupki pirinsipi bu kainatning yaritilishi heqqidiki mutleq aksyomisidin bashlinidu. Qarisam bu ayetmu ene shundaq mutleq aksiomidekla bilindi: Bu kainatni yalghuz bir Allah ozi yaratqan bolup, bu ka’inatning alahidiligini qanchiki toluq bileliseng, bu yaratquchigha shunche bek heyran qalisen. Maddi alemning ichki tuzulishi, ozgirish qanuniyetliri, heriketlinish qanuniyetliri, ... qataridiki alahidiliklirini qanchiki chongqur, qanchiki keng bileligen bolsang, bu maddi dunyani yaratquchigha shunche qayil bolup, bu yaratquchining karamitige cheksiz apirin uquysen, menggu apirin uquysen! Digen menini bilduridighanlighini chushen’gendek qildim. Shuningdek yene Qur’anda nurghun qetim dunyadiki herqandaq nersige diqqet q1ilidighan bolsang, uning hemmisidila Hudaning barlighining, Hudaning tengdashsiz birdin – bir yaratquchi ikenligining, qisqisi Hudaning mutleq mewjudiyet bolidighanlighini tonisen dep korsetken. Dimisimu, biz bilmeydighan yultuzlarning alahidiligini qoyup turup, etirapimizni orap turghan nersilerni teshkil qilghuchi maddilarning atom – malekulilirinila oylaydighan bolsaq, uningdiki elektronlarning shunche murekkep, shunche ozgirishchan, shunche qanuniyetlik heriket qilip turushi Allahning tengdashsiz qudritini toluq korsitip bireleydighanlighini bileleymiz. Nisbilik neziriyiside, kuwant neziriyiside Hudaning tengdashsiz qudiritini korsitip beridighan yene qandaq delillerning barlighini texi toluq bilmeymiz. Bularni qanchiki mukemmel bilelisek, Hudani shunche eniq toniyalaymiz. Bu heqte pakistanliq yadro fizika alimi, nobel fizika mukapatigha erishken alim Abdusalam nahayiti toghra etqan: Men atom yadro tetqiqatigha qanchilik chongqurlap kirsem, ozemni Allahqa shunche yeqinlishiwatqandek his qilimen. Bu noxtidin alghanda, bizge dinimizni ogitimen dep yurgen mollilirimizning nime digen bilimsiz ikenligini, ularning Hudani nime digen addi teswirlishidighanlighini bileleymiz. Eslide biz Hudani, uning bu alemdiki barliq zerrilergiche bolghan maddilarni eng mukemmel, qilchimu qusur chiqarghili bolmaydighan derijide yaratqanlighini bilish arqiliqla ugineleymiz. Ene shu chaghdila Allahni bugunki menide toniyalaymiz. Bugunki ilim – pen tereqqiyati alemni tonushning texi bismillasida turiwatqan bolghachqa, insanlarning Hudani tonishimu texi bashlan’ghuch sewiyide disek xata bolmaydu. Qarighanda musulman alimliri Allahni Xuda ozi yaratqan maddilarni tetqiq qilish arqiliq teximu toluq tonushqa bolidighanlighini itirap qilishmaydighandek qilidu. Shu seweptin Allahning yaratqan maddi dunyasini bilmey, keynide sorilip yursek kirek.”

“Qur’anda Hudayim shunche eniq qilip talimatlarni bundin bir ming besh yuz yil awalla bizge bergen turughluq, yene nime uchun biz musulmanlar shunche keynide qalduq?” – Xasiyet teximu kochilap sorashqa bashlidi.

“Bu heqte menmu bekla heyran qalimen. – Qasim sowup qalghan cheyidin ichiwilip gepini dawam qildi. – Islam tarixi, ilim – pen tarixi, bolupmu tibabetchilik we pelsepe tarixliridin qarighanda, musulmanlar peyghembirimizning yitekchiligide yoqtin bar bolup, ajizliqtin kuchiyip, resmi dini eqide halitige kilip etiqat qilish dewrige kirginidin keyin, maddi dunyani palani but yaratqan, pustani sihirger peyda qilghan digen qarashlar tashlinip eyni waqtidiki madda tetqiqatining usuli bolghan sadda ‘tot element telimat’ liri boyiche tebiet dunyasini tetqiq qilishqa kirishken. Ular endi her xil nersilerning ‘suf – koch’ qilish bilen peyda bolup yoqulup turidighan bolmay, Allah yaratqan su, tupraq, hawa, ottin ibaret tot rial elementtin muwapiq sharaitlarda, muwapiq nisbetlerde, muwapiq pishshiqlinishlardin otkuzulush arqiliq bir – birsige ozgirip peyda bolghanliqtek sadda tebiet koz qarshini tikleshke bashlaydu. Bu usul, Allah yaratqan maddi dunyani tonushning, shu asasta Hudani tonushning bashlinishi bolup qeliwatatti. İslam alimliri ‘Alximiye’ we ‘simyachi’ digen bu sadda tebiet tetqiqat usuli boyiche madda tetqiqatigha kiriship, ‘tot element telimati’ ni qisqighine bir nechche esirdila eng yuksek noqtigha kotureligen. Bu jeryanda ‘alximiye, simyachi’ digen bu telimat islam alimliri teripidin shundaq muhim bir telimat haligha kelturulgenki, ahiri berp bu telimat islam dunya qarishining kam bolsa bolmaydighan eng muhim terkiwi qismigha aylinip, ‘tot element telimati’ dimek, islam telimati dimektur deydighan’gha oxshaydighan derijige koturiwitilgen. Bu telimatning tejribidiki tipik nusxisi bolghan tibabetchilik, musulmanlar dunyasida ta bugungiche eng muhim dawalash usuli we hetta sunnet dep tunilip kilinmekte. Epsus, bu telimat _ ‘Alximiye, Simiya yaki ‘tot element telimati’ _ tebiet qanuniyetlirini ekis etturidighan telimat bolmay, tebiet qanuniyetlerge pewquladde toghri kelip qelishi ehtimalidin sirt, asasen tebiet qanuniyetlirini ekis etturelmeydighan ‘teleyge baghliq’ diyishke bolidighan sadda, xiyali, hetta xeli kop jehetlerde rohani bir qarashning niqaplan’ghan shekli idi. Bu telimatning tebiet qanuniyetlirini chushendurushke uyghun bolmaywatqanlighi yaki tuyuq yollargha bashlap kitiwatqanlighini his qilishqa bashlishan buyuk ‘alximiye’ alimi Ibni Sina, uni yawrupaliqlar Awisina diyishidiken, uzun omur korsitish teshi we adettiki metallarni altun’gha aylandurush qatarliqlarning mumkin bolmaydighan xata eqide we xata tetqiqat yolliri ikenligini shunche tiriship ispatlashqa tiriship baqqan bolsimu, qelipliship bolghan muteessip musulman alimliri teripidin dinsizliq dep qarilinip, intayin qiyin ehwalgha chushurulup qoyulghan. Shundin itiwaren, musulmanlar dunyasi tebiet tetqiqatida tuyuq yolgha dawam qilip, barghansiri chongqurlap patqaqqa petip ketken. Muteessip musulman alimlirining cheklimisi netijiside, islam dunyasi hazirqi zaman ilim pen bilimlirini bundin 10 esir awalla keship qilish pursitini qoldin berip qoyghan boldi. Undaq bolmighinida, eng kichikkendimu bundin 5 esir awalla Ezherni bugunki oksfort, Buhara medrisisini bugunki Kambirj, ... dep qarishidighan, bundin 4 – 5 esir awalla musulmanlar dunyasini musulman Nyutonlar, musulman Eyinishteyinlar qaplap ketken menzirini qiyas qilghan bular iduq denga. Shundaq qilip biz musulmanlar bugun tanka – zembireklerge qarshi tash – kisekler bilen jeng qilishqa mejbor bolmaqtimiz. 10 esir awalqi xatalighi sizilgen telimatni ta bugun’giche mutleq bilim dep ching esiliwilip, zamaniwi bilimlerni aldamchiliq, sihirgerchilik, sheytanning ishi diyiship yeqin yolimay kelmektimiz. Bumu azliq qilghinidek, shu cholta telimat boyiche Hudani, uning qudritini teswirliship, tengdashsiz bir yaratquchimiz bolghan Hudani, tebiet qanuniyetlirini allikimlerning dua qilip tilishi bilenla derhal ozgertip beridighan kichik axmaq bala qiyapitige chushurup qoymaqtimiz. Siz oylapbeqing, Xuda yaratqan shu tebiet qanunlirining kuchidin barliqqa kelgen elektronlarning atom orbitalirini du’a qilip ozgertishke yaki yoq qiliwitishke bulamdu? Eger Allah birde yerim kishilerning tiligi boyiche ozi yaratqan qanunlar boyiche heriket qilidighan qaysi bir maddini yaki qaysi bir qanuniyetni ozgertiwetkinide, allahning mengguligi, izchillighi nege ketidu? Yaki tebiettiki birer madda bundin ming yil awal birxil heriket qilip, bugun bashqiche heriket qilidighan bolup qaptimu ya?”

“Ademni kuldurmenga, Allahning yaratqan nersiliri undaq asan ozgirip qalamdiki, meningche bu maddilar qanuniyetliri Allah teripidin yaritilghinidin buyanqi on nechche milyart yildin buyan peqetla ozgertilmigen bolishi mumkin. Bundaq geplerni qilishmayli,yaman bolidu!” – Xasiyet aghzini qoli bilen itip, kuliwitishtin ozini aranla tutup turghandek qilatti.

Qachanlardidu uyghunup bu geplerge qulaq selip yatqan Gulbahar, ozini sel – pel segekliship qalghandek his qilishqa bashlidi etimalim, yatqan yeridin turup olturup Qasimning gepige qulaq selishqa bashlighanidi. Gulbahar haraq bilen bulghinip ketken mingisini ishqa selip Qasimning digenlirini qaytidin oylinishqa shunche tiriship korgen bolsimu, uning ichidin nimishqidu yigha qaynap kitiwatatti. U ozini shunche tutiwelishqa tiriship baqqan bolsimu bolmidi. Uning ichidin qaynap kiliwatqan bir dert, azap dolquni yigha bilen purkinip axiri tuyuqsizla partilap chiqip Qasim bilen Xasiyetni chuchitiwetti. ...

Bu bir hepte ichide Gulbahar yalghuz qalghinida haraqqila qol uzartmay qalmay, hetta tamakisinimu tartinip hajetxanigha kirip chikidighan qiliqni chiqiriwaldi.

Hepte axirida Gulbahar ezalirini oyige yighdi. Andin ‘Yengi Ay Qoshuni’ ning bu yeqindiki ishliridin qisqiche hewer berdi. Bu heptide ‘yanchuqchi’ bir nazarettiki heddidin eship ketken bir qoghdash bashqarma bashlighining oyini partilitip kukum talqan qiliwetkenidi. Bu xitay chujangi qizining tughulghan kunini tebriklep olturush tuzep bergen. Taza mihman kutiliwatqinida, namelum birsi teripidin soghat qilin’ghan alahide bizelgen siwet guli ichige qoyulghan resmi mina partilap, bu xitayning chirayliq ekenaynaq qizini titma – titma qiliwetken. Chujang xitayningmu bash – kozi titilip saq yeri qalmighan idi. Sorundiki mihmanliridin yene 4 kishi neq meydanda, 2 si doxturxanida olgen. 20 ge yeqin xitay yarilinip doxturxanigha elip kitilgen. ...

Gulbahar ezalirigha bu xewerni yetkuzup bolup, keyinki qilidighan wezipilirini talash – tartish qilip belgilep, wezipe tapshurdi. Bugunki yighilish haraqsizla otti. ...

Elwida

“Pul bolsa Janggalda shorpa”

_ Uyghur maqaliliridin

Qasimni ikki heptidin beri soraqqa elip chiqishmidi. Bedinidiki yarilar qetiship chdighusiz qichishishqa bashlidi. U, uyquluqta yaki chongqur xiyalgha petip qalghanlirida bilmestinla tatilap selip, xuddi yengila jaza oyidin chiqqandek bedinini qipqizil qangha boyiwalatti.

Qasim kona eslimilirini endila bashlay dep olturghinida, guldurliship kirip kelgen birmunche xitay quralliq herbiliri birer aydin beri yetishqan balilarning hemmisini elip chiqip kitishti. Bu kichini qasim kamirda yalghuz otkuzdi. Warang – churung, jidel – majiralargha heli kunup qalghan Qasim, bu jim – jit kichini bekla teste otkuzdi.

Etisi seherde qattiq guldurligen ayaq tawushliridin Qasim uyghunup ketti. Xitay eskerliri ondek yash balini sorushup kamirgha solashti. Bu yash uyghur balilirining yuz – kozliri kokurup ketken, bezilirining yirtilghan konglekliridin qan tamchilap turatti. Ularning beziliri bir bulunggha kiriwilip yighlishatti. Beziliri waysap yatatti.

Chushtin kiyin ikki gundipay kamirning ishigini echip Qasimni chaqirishti. Qasim ornidin turup etirapidiki texi tonushup ulgurelmigen yash balilargha bir – birlep qarap chiqti. Andin kamirdin chiqip gundipaylarning aldigha chushup mangdi. Gundipaylar qasimni yalap bir ishxanigha elip kirishti. U yerde olturushqan ikki quralliq saqchi bir nechche waraq qeghezlerge birnimilerni jijilap berip, Qasimni turme qorasigha elip chiqishti.

Qasim turmige qamalghandin buyanqi 6 – 7 aydin buyan tunji qetim kun nuruini koriwatqini uchun, kun nurida kozlirini zadila achalmay qaldi. Emma u sirttiki muzdek hawani chongqur nepes elip ichige tartti. Bu nepes, uninggha guya putun omur buyiche yigen eng mizlik tamighidek sizildi. “Pah, yengi hawa nime digen isil nerse – he!”

Qasim ozini helila rahetlinip qalghandek his qildi.

Bir nechche quralliq xitay herbisi uni ittirip doshkullep yurup bir jep mashinisigha chiqardi. Uning bir qolini orunduqning halqisigha koyza bilen chetip quyushti. Andin yash uch xitay eskiri jepqa olturushup yolgha chiqishti. ‘Beyjing’ markiliq jep turme derwazisidin chiqti. Derwazining aldi appaq qargha purkelgen cheksiz ketken etizliq idi. Jep, ikki teripi igiz yalingach tirekler bilen qorshalghan tup – tuz yolda bir – ikki saet mangghinidin keyin bir sheherge yeqinlashti. Yol boyida arilap oyler, dukanlar korunushke bashlidi. Arilap dugdeygen bir nechche xitaymu uchurap qalatti. Qasim yol boyidiki bir kona derwazigha esighliq ongup ketken lozunkini korup qaldi. Uningda “Shixenze Sheherlik ... Zawuti ...” digendek xitayche hetler yezilghandelk qilatti. Shu chaghdila Qasim shunche aydin beri Shihenze etirapidiki birer bingtwen turmisige qamalghanlighini molcherlidi. Rast digendek, yiraqtin igiz binaliri bilen Shjihenze shehiri korunmekte idi. Jep mashina sheherge kitiwatqan yoldin burulup tengri taghlirigha qarap sozulghan yolgha kirip yolini dawam qildi. Yoldiki qarlar arilap tokululgen komur parchiliri bilen qaridap qalghanidi. Qasim bu yolning birer komur kanigha kitidighanlighini perez qildi. Jep xeli mangghandin keyin tengri taghlirining ichige kirdi. Tagh boyliri yep – yeshil qarighayliq bilen qaplanghan idi. Jep, ormanliq arisidiki bir boshluqta, tashliwitilgen kona komur kanining ichige kirip keldi. Xitay herbiler jepni bir tashlanduq komur qudughining aghzigha yeqin bir yerde toxtutushup, Qasimni koyzidin boshitip jeptin tartip chushurushti. Qasim yerge chushup bir kiriliwilip orman hawasidin chongqur tartip meydisige toshqazdi.

“Haywan! ... Bandit! ... Alwasti! ...”

xitay herbiliri Qasimni tillashqiniche nowetliship mushlashqa bashlidi. Ular guya bu elning igilirini qandaq urup qiynash kirekligini meshiq qiliwatqinidek urup tipishetti.

“Putun qeri uyghurliringni axiri bir kunisi mana mushundaq jazalap, bu kan quduqigha tirik komup tugitimiz!”

Ular hesiriship bir – birsige qariship yirginishlik kulishetti.

Bu xitaylar Qasimni urup – tipchekliship herip qalghandin keyin, uni tigi korunmes kan qudughigha ittirip chushuriwitishti!

Qasim quduqta quyundek uchup peske chushmekte idi. Uning peske chushishi barghansiri tizliship nepisi qisilmaqta idi.

Qasim, rakita bilen kainat boshluqigha uchup chiqishni neqeder xam xiyal qilatti – he! Mana endi xitaylarning ‘merhimiti’ bilen tigi yoq hangda bayitidin beri ghuyuldap uchup tuwenge chushmekte idi! U, shunche umidwarliq bilen ozini qurban qilishqa atighanidi. Emma uning eqlige birla nerse kiliwaldi:

“Lailahe illallahu, Muhemmidin resolulla!”

wetwn uchun 6 yil jan tikip jeng qilghan bir uyghur pidaisi ene shundaq jim – jitla tigi yoq hanggha chushup kitiwatatti. Uni endi hechkimmu qutquzup qalalmayitti. Uning heriketliridin gheywet – shikayet qilishqanlarmu uni endi tilliyalmayitti. Uni hechkim eslshmeydu, uni hechkim xatirleshmeydu, u eqlini tapqinidin bashlap intayin ulughwar ghayilarni xam xiyal qilatti. Umidini yoqatqinida tuyuq yollarghimu kirgenidi. U chaghlarda uni eslsydighanlar, uning gipini qilishidighanlar az – tola bar idi. U wetinim, millitim dep heriket bashlighinidin keyin uning Qoshunidikilerdin bashqa, uning nime ishlarni qilip yurgenligini hechkim bilmeyitti. Bu jeryanda Hudani qayta tonushqa bashlighanidi. Uning Qoshunidiki pishqedemlerdin Gulbahar, exlaq jehettin endila tuzulush yoligha kiriwatqinida, 4 yultuzluq bir mihmanxana pajiesi kunisi yoqap ketti. Nechche onlighan xitay shirket bashliqlirining kuyup kul bolghan u yighin zalidin chiqalmay qaldimu namelum, 3 yildin berisi u yoq idi. ‘Yanchuqchi’ uning esli ismini shu Gulbaharla biletti. Umu bir qetim Qasim bilen Gulbahargha: Mening nede, qachan we qandaq olup ketishimni bilmeymen. Bu chaqqiche bir nechche het namizidin bashqa namazmu utep baqmidim. Emma silerdin Hudani tunighandek boldum. Eger olup kitip qalsam, olugumni alalmisanglarmu, apamning qewrisi yenigha bir tash tiklep, ikkinglar birer imamni bashlap chiqip dua oqup namizimni chushurup quyarsiler, digen idi. Umu Gulbahardin ayrilip qelip uzun otmeyla bir poyiz xitay eskirini partilitimen dep nechche on xitay tajawuzchi eskiri bilen teng partilap shehit boldi. Uning jesidi zadila tepilmidi. Uning wesiyitini Qasim bilen Imin ikkisi orundighan idi. Xasiyet, umu resmi namazni bashlighan aylirida, waqit tezginini xata tengshep qoyghan mina bilen aptowuzda partilap titilip ketti. Uningdin bashqa ‘Yanchuqchi’ ning Qoshunidin ‘Sheytan’, ‘Perwane’, ‘Yolwas’ qatarliqlar, Qasimning Qoshunidin ‘Birinchi nomur’, ‘Nol yetti’, ‘Seksenbir’ qataridiki pidailar, ... bunche yash oghul – qizlar bu alemdin xitaylarni zar qaxshitiwitip ayrilishti. Ularni hechkim hatirleshmeydu, keyin ulargha atap hechkim heykel qaturushmaydu, ... emma ta bugungiche qaysi bir uyghur muawin nazirining bir neziridiki bir eghiz yaxshi gipi uchun, yene qaysi bir uyghur bashqarma bashlighining qaysi bir uyghur balisini ishqa orunlashturup qoyghini uchun, we yaki chet’ellerdiki qaysi bir dahichaqning qandaqtu bir gezitke yezip bergen maqalisi uchun ularni milli qehriman dep maxtiship, kelguside ular uchun heykel qaturush pilanliri bugundin bashlapla tuzulmekte!

Mana bugun qasimmu ene shu namsiz qehriman sebdashlirining yenigha kitiwatmaqta idi.

U, yerim esirge yetmigen bu hayatida milliti uchun ziyanliq birer ish qilghinini esliyelmisimu, emma shexsiyitige munasiwetlik ishlarda nurghun qetim yengilip kelgenidi. Gerche bundin 6 – 7 yil burun milliti, wetini uchun xitay tajawuzchilirigha qarshi tunji qedimini basqan bolsimu, emma bu herketlirining xelqini qutquzushta qanchilik emili roli bolidighanlighi, yaki qilghan ishlirining Huda aldida toghra bolup – bolmighanlighinimu eniq bilmeyitti. Emma hech bolmighanda bu wetenning xitaylargha tewe bolmay, esli sherqi turkistanliqlargha mensup ikenligini bildurush uchun tirishchanliq korsetkenlikige bolsimu qet’i ishinetti. Qasim, bunchilikkimu razi idi. Undin keyinkisi yash ewlatlargha baghliq mesile idi.

Chongqur hang tigidin “Allahuekper!” digen bir sada kelgendek qildi. Emma yenila eniq bir nime digili bolmayitti. ...

Endi Qasimning axirqi 5 – 6 yilliq hayatining eslimilirini surushup bireleydighan hech kim yoq idi. Hech bolmighanda uning kallisida korulgen bir – biridin chigish mesililer heqqidiki pikir yurguzushlirini sozlep bireleydighanghimu birsi qalmighanidi.

Qiziq, u pikirlirini hergizmu u dunyagha toluq elip ketelmigen iken. Eslidinla u dunyagha bundaq pikirler esqatmisa kirek? Uning pikirliri tamakining achchiq isidek yaki ettirgulining mizlik purighidek bu alemde boshluqqa esilip leylep uchup yuretti.

Qasim u dunyagha peqet we peqet Allahni tonush rohinila elip kiteligenidi. Uning bu dunyada ugengen shunche kop nersiliridin qaysiliri u dunyagha esqatatti, bu heqte Qasim hichnime bilmeyitti. İshqilip, uning nurghun oy – xiyalliri bu dunyada qalghandekla qilatti. ...

Bu qelemge, bu qelemning igisi _ bichare Qumdiki Buwaqqa bu alemde leylep yurgen Qasimning otmush eslimiliri barghansiri rushen korunushke bashlidi.

Qiziq ish, hechkimni ishendurgili bolmaydighan qiziq ish bu. Emma birsilirining ishendurulishi shertmu? Birsi korgen chushini hechkimge korsitip birelmisimu, emma uninggha nurghun kishiler ishinidighu? Qasimning otmush hayatimu xuddi shuningdek ...

Gulbaharning shu qetimqi mestlikte hongirep yighlap kitishidin kiyin, Qasim ghorur, wijdan, edep – exlaq, jasaret, mijez – xuluq, eqide, etiqat, ... digendek chigish mesililer ustide qaytidin oylinishqa bashlighaidi. Bolupmu shunche jasaretlik Gulbaharning exlaqi buzulushidin bekla ichi siriletti. U, her qanche bahane korsetkini bilen, Gulbahar bilen tonushqinidin buyan uning exlaqini tuzitishke emes, buning del eksinche teximu buzulishigha yardemleshkendek ishlarnimu qilghaidi. Bu noqtidin alghanda, yuqurqidek chigish mesililer Gulbahar uchunla emes, belki ozi uchunmu aydinglashturup elishqa tigishlik muhim chushenchiler hisaplinidighanlighini his qilatti. Yeni, Qasimning exlaqi buzulup resmi kuchigha kuchigha chiqip ketkidek haletke yetmigen bolsimu, yenila yitip ashqivhe exlaqsizliqlargha petip qalghanidi.

U bezide oylinip kitetti: dini etiqati kuchluk bolghan birsining exlaqi peziliti sap bolishi kirek idi. Bu heqte islam dinining besh shertini toluq bija klelturushke tirishqan bowisi bilen momisi tipik ulge bulalayitti. Uning bowisi bilen momisi her kuni tang atmayla ornidin turushup taharet eliship jin chiraq beshida birer paridin Qur’an oqup chiqishatti. Andin namaz otishetti. Kundilik ishliri her qanche kopiyip ketkinidimu yaki hokumetning dingha qarshi heriketliri herqanche kopiyip ketkinidimu bir amalini qilip besh waqit namizini birer arqiliqta bolsimu otiwilishatti. Yerim kichide turup bolsimu birer pare Qur’an uqiwilishatti. Hetta medeniyet inqilawining shunche qarangghuluq kunliridimu bowisi kichik Qur’ani Kerimni waraqliri boyiche parchilap, Maw zeydongning tallanma eserliri ichige qisturiwilip qunaqliqlarda, osteng boylirida, hetta birer tashlanduq kona karizning ongkurlirige kiriwilip bolsimu qiraet qilishni tashlimighanidi. Adem kilip qalsa eser oqup, adem yoq waqitlarda Qur’an oqup yurup, axiri Qur’ani kerimni yatlap bolupla qalmay, shunche qelin Maw zeydongning kitawinimu asasen yatlap bolghan. Shunga, mehelisi boyiche eser yatlashta nemonichi bolup shhadetnamigha erishken. U yilliri bu ikki qeri uchun heptide birer qetim birer chishlem aq nan, ayda birer parche gosh tepilmaydighan qattiqchiliq bolup tursimu, umach – zaghrilar bilen ottuz kunluk rozisini bir – ikki hesse artturup tutushnimu dawam qildurghanidi. Shunche eghir kunlerde qalghinigha qarimay, bazardin arilap birer tilemchini bashlap kirip qursighini toyghuzatti yaki uchisigha birer qur kona kiyim keyguzup yolgha salatti. Her hetta barliq bala – chaqiliri, newre – kilinliri namida we yoq digendek bolsimu ‘malliri’ uchun pitir, hushre – zakat berishni unutmayitti. Ular peqet birla shert uchun hesirette qalghanidi: Haji bolup kilishni bir omur tiligenidi.

Qasim, ularning aghzidin birer qetimmu bolmighur til – ahanet anglap baqmidi. Exlaqi jehettimu bir qetimmu yaman gipini tuymidi. Birer qetimmu yalghan gep qilishqanlighini anglimighanidi. Heqiqetenmu jemiyette eqip yurgen musulmanchiliqning tipik ulgiliridin biri diyishke bolatti.

Emma uning bowisi bilen momisi asasen sawatsiz, bilimsiz kishilerdin idi. Bolupmu hazirqi zaman bilimliridin zadila hewiri yoq kishilerdin idi. Hewiri yoqla emes, hetta newrilirining ali mekteplerde uqushigha zadila raziliq berishmigenidi. Ularning diyishiche, hazirqi bilim dimek, dinsizlik, Hudasizliq, dingha qarshi chiqish dimekti. Shunga ular bir omur ajiz we aq kongullik bilenla yashighan idi. Heqiqi musulman dep tonulghan bashqa yurtdashlarmu asasen ulardin kop perq qilmayitti. Hetta her qandaq bir imam – axunumlarmu asasen ene shu turge mensup kishilerdin idi. Ularning qarishiche Hudagha ishinish, momin musulman bolushning birdin – bir olchumi toluq exlaqliq bolush, besh shertni toluq ada qilish idi. Buning aldida ilim – pen bilimliri, weten teghdiri, milletning teghdiri, xitayning zulumi digenler hech nimige erzimeyitti yaki musulmanliqqa ziyanliq xiyallar hisaplinatti.

Qasim, bir kunliri Xasiyet bilen din toghrisida qilishqan geplirini qaytidin eslep qaldi: ejiba biz uyghurlar, hetta musulmanlar alimi rastinla Qur’ani Kerimni hata chushinip yuremduq qandaq? Qasim islam dinige dair uqighan erxil kitablirini ozi bilgen ilim – pen neziriyiliri bilen birleshturup selishturup tehlil qilip kiliwatqinigha heli waqitlar bolup qalghanidi. U, qanchiki kop uqisa, shunche tingirqap qalatti. Qanche kop selishtursa shunche kop heyran qalatti. U qanchiki kop pikir yurguzse, shunche rushen mesile sezgendek qilatti.

Axiri Qasim oziche hulase chiqardi: bugunki musulmanlar Qur’anni, kainatni, kainattiki herxil tebii hadisilerni intayin tutuq bir koz eynek bilen koriwatqanliqi muqerrer!

Qasim, uyghurchigha terjime qilinghan qur’an nusxisini bir – ikki qetim uqush jeryanida, buxil modilashqan islam qarashlirining Qur’angha qandaqtur bir yerliride uyghun kel;mey qeliwatqanlighini sezgendek boldi. Keyin u xitaychigha terjime qilinghan Ezher uniwersitining dangliq profisorliri we bshqa dangliq islam alimlirining yazghan islam tarixi, islam pelsepe tarixi, bezi hedisler we quran tepsirliri qataridiki kitabalrni tapalighiniche oqup baqti. Ulardimu asasen ortaq bir qarashqa kelishke mejbor bolmaqta idi. “yaq, bizde pirinsipal bir hataliq bar. Bu xataliq zadi nime? Qasim bu jehette burunmu kop qetim bash qaturup beqip, axiri tuyuq yolgha yaki qorqunushluq xulasilargha bashlap kitidighan pikir qilish derijisige yeqinlashqandin keyin, qorqup bu xiyalliri ornigha ozini gunah ichige tashliwitishni tallap alatti. Emma bugun u bu pikirini axirghiche dawamlashturup beqishqa irade baghlidi. Hata ketse Hudayim kechirer, dep pikir yurguzushke bashlidi.

Qasimning uqighan bilgenliridin qarighanda, islam alimi 7 – esir qarangghuluqliridin tuyuqsiz uyghunup, 10 – esirgiche dunyaning eng ilghar yitekchiliri haligha kilip bolghanidi. Shundin kiyin gerche tipik ilmi yuksilish meydangha kelmigendek qilsimu, ta 17 – esirlerge kelgiche burunqi ustunluk rohini asasen yoqatmay kelgenidi. Nimishqidu, shu waqitlardin bashlap islam alimining dunyawi tesiri tezlikte ajizlap, 20 – esirlerge kirgiche asasen ‘medeni dunya’ ning bozek qilidighan qulliri haligha chushup bolghanidi. Bugunki kundimu boshnaq musulmanlirining, kosowa alban musulmanlirining, chichen musulmanlirining, pelestin musulmanlirining, afghanmusulmanlirining, keshmir musulmanlirining, ... gherip kuchliri teripidin yaki atalmish ilghar medeni eller digenler teripidin chekidin ashqiche harliniwatqanlighini, yeni, 10 – esirdin bashlanghan turghunluqqa yuzlinishtin bashlinip, 17 – esirlerde uchuq chikinish dewrige kirip qelishining ta bugungiche dawam qilip kiliwatqanlighini sezdi.

Qasim bu hadisilerni bashqilar dep yurgendek nuqul halda “medeni dunya kuchliri” ning zomigerligi, yehudilarning hiligerligi yaki musulmanlarning aq kongulligi tupeylidinla roy beriwatqanliqigha guman qilishqa bashlidi. Buning menbesi, musulmanlar ang – pikirliridiki tipik bir pirinsipal xataliqning, hech bolmighanda ejellik bir yitersizlikning asasi sewepchi boliwatqanliqigha ishinishke mejbor boldi. Undaqta, islam chushenchiliridiki bu tipik hata qarash yaki ejellik yitersizlik nime?

Bu suallar Qasim uchun bekla eghir suallar idi. Qasim ozining iqtidaridin bekla halqighan mesililer ichige petip qalmaqta idi. Emma bu suallarning jawabi bugunki uyghur jemiyitining milli erkinlik yoligha atlinishida jiddi ehtiyajliq bolup taqilip turghan mesililer idi. Derweqe, klassik islam dini exlaq terghibatining kuchiyishi nurghunlighan yoldin azghan yashlirimizni qutquzush, milli soygusini uyghutush, xitay tajawuzchilirini ensiritish rolini oynawatqanlighimu inkar qilinmas bir pakit idi. Buning aqiwitide, xelqimizning yerim esirdin buyan uchup kitiwatqan milli jasariti qaytidin janlinishqa qarap yuzlenmekte idi. Shundaqtimu, bu milletning jewhiri hisaplinishqa tigishlik ziyalilar qatlimida dini chushenchilerdiki selibi qatmalliqni hel qilishqa peqetla yetmey kelmekte idi. Bizning ziyali qatlimimiz bilim bilen dini qarashlarni yarashturalighidek qilche asasqa erishelmey, guya dini eqidilerni yigane milli orpe adetlirimizning birsi yaki exlaqi peziletlirimizning asasi dep tonushqa mejbor bolushmaqta idi. Shunimu eniq eytish lazimki, uyghuelar ozlirining itiqat qilip kiliwatqan dini _ islam etiqatidin hergizmu boshiship baqqan emes. Hetta markisizim bilen yaki bashqa herqandaq bir eqide bilen ozini bulghiwalghan kishilirimiz arisidimu uchuq – ashkare otturgha chiqip imam nikasini, balilirining sunnet qilinishini yaki ozlirining musulmanche isimlirini ret qilidighan birmu kishi yoq. Yeni, islam eqidisi meyli kuchluk bolsun yaki ajiz bolsun, barliq uyghur qatlamliri uchun intayin ehmiyetlik bir telpunush bolup kilishini hergizmu inkar qilghili bolmaydu. Bu noqtidin alghandimu, bizning bugunki pajielik teghdirimizni allahning bizdiki etiqat munapiqlighidin renjip bergen jazasi deydighan hurapi teghdirchiliklerge hergizmu maqul digili bolmaydu. Emma shunisi bir heqiqetki, ilim pen bilen qanchiki yeqinlashsa, u kishi bizning mollilirimizning telimatliridin shunche yiraqliship ketidu. Emma qasimning ugengen yuzeki tarix bilimlirimu islam dinining noqul exlaqi kuchigila ige bolup qalmay, eng muhimi qudiretlik ijtimai inqilap kuchige ige ikenligini ispatlashqa yetip ashmaqta idi. Hal bugun, insaniyet alimi ottura esir dewridin hazirqi zaman dewrige qedem quyishi bilen teng, islam chushenchiliride qandaqtu bir ejellik yitersizlik korulgendek qilatti. Buning sewebi ejeba Qur’an yitersizlikimu yaki bugunki zamanda Qur’ani kerim chushenchilirini eniq bilmey qalghanlighimizning netijisimu?

Bundaq diyish bilen, islam klassik alimlirining hemmisila xatalashqanmidi? Digen sual otturgha chiqatti.

Qasim, ugengen tebii pen tarixi bilimlirini eslep qaldi: iptidai yonan pen bilimliri eyni waqtidiki chikidin ashqan yawayiliq, totimchiliq dunya qarashlirini supurup tashlap, insaniyetni rial dunyagha qayturushning bir qatar elementar ilmi asaslirigha irishturushke kirishkenidi. Yeni, dunyani noqul rohani qiyapette “suf – koch” chiler kozi bilen qarashtin qutquzup, rialliqqa bashlap mengishning tunji urunushliridin bolghan “tot element telimati” ning deslepki hulini berpa qilishqanidi. Bu urunush, dini qarashlar intayin ajizliship ketken u dewirlerde guya atizim tusini alghandek otturgha chiqqan bolsimu, emma u yenila kozi eniq kormeydighan ademge kozige muwapiq kozeynek taqap qoyulghandek rol oynap, insanlar burun kozliri bilen intayin tutuq korup yurgen sihirlik dunyani az – tola uchuq koreligidek sharaitqa erishtureligenidi. Bvu noqtidin, ‘tot element telimati’ pewquladde bir ilgirlesh idi. Bolupmu islam dinining otturgha chiqishi, bu xil ‘kozeynek’ ni teximu mukemmelleshturup, uni hemme kishining kozige mas kilidighan ‘lenza’ halitige yukseltip, maddi dunyani teximu rushen koreleydighan pellige elip chiqti. Yeni, islam alimi ‘tot element telimati’ ni ‘alximiye’ we ‘simiyagerchilik’ digendek mexsus iptpdai ilim tarmaqliri bilen birleshturup, maddi dunyani tekshurushning ilmi yolini echip bergenidi. Bu jehette eng chong tohpe qoshqanlardin El Razi. Farabi, we Ibni Sinalarni korsitip otush mumkin. Hetta Ibni Sina dewrige kelgende bu telimat asasida berpa qilinghan ‘Alximiye’ _ eng mukemmel ‘lenza kozeynek’ _ ningmu rialliqni chongqurlap korushige ajizliq qiliwatqanlighini sezgen idi. Epsuski, otken 3 – 4 esirlik ‘alximiye’ tetqiqati ozini eng mukemmel we chikige yetken bilim dep qarash bilenla qalmay, islam dini bilenmu shunche chember – ches yughurilip ketkenki, guya ‘alximiye yelimati’ islam eqidiliri bilen teng menidiki eqidiler halitige kelturiwitilgenidi. Shundaq bilghachqa, bu telimatning xatalighini korsitish dimek, islamni inkar qilish bilen teng menide bolup ketkenidi. Shundaq bolghaniken, bu telimatqa guman qilishqa hichkim jur’et qilalmatti. Eslidie islam alimi taza runaq tepiwatqan 10 – esirlerde yawrupaliqlar texi endila ‘yawayiliq’ tin qutulush bilen aware idi. Shundaq bir dewirde, endulusning musulmanlar qoligha otup, musulman yawrupaliqlarni ilim pen sewdalirigha aylanduriwetkenidi. U yerde ‘alximiye’ tetqiqatliri keng qanat yeyip, ilmi kitablar tushmu – tushtin yawrupachisigha terjime qilinatti. Yeni, u dewirlerde, dunyaning mergizi mekke, dunyaning Eyinishteyini Farabi we Awisinalar idi.

Keyin endulus (Ispaniye) ning musulmanlar qolidin kitip qelishi bilen, musulman bolmighan yawrupaliqlar ‘bilim’ dep ispaniyige yurush qilishti. İslam eqidisini tunimaydighan yawrupaliq ‘alximiye’ mestaniliri uchun eytqanda, ‘tot element telimati’ din gumanlinishning qilche gunahi yoq idi. Shunga ular Awisina telimatliridiki ‘tot element’ tin gumanlinish rohidin ilham eliship, kainatning tot elementtin shekillengenligidin guman qiliship, yawrupada ilmi yuksilishning yengi bir dewri uchun hul hazirlashti. Digendek Kopernik, Galeli, Nyuton, Darwin, Dalton, Maksiwel, Mendiliyew, ... qataridiki hazirqi zaman ilim – penlirining asaschilirining meydangha kilishige wastiliq sewep boldi. Yeni, u dewirlerde ‘alximiye’ asasida ilmi tetqiqatlar qanat yeyip, ilim penning ‘optik mikroskop’ bilen dunyani kuzutush dewrini yaratqanidi. Rushenki, ‘optik mikroskop’ ni ‘lopa kozeynek’ bilen selishturghanda minglarche hesse ustunligi bar idi. Yawrupa ilim pen tetqiqatida islam alimidin ming qedem tiz yuridighan quralgha erishkinide, musulmanlar ‘atizim purighi’ chiqip turghan dewr bolguch bu yengi pen bilimlirige putunley inkar qilish pozitsiyisini tutup keldi. Uning keynidinla meydangha kelgen nispilik – kuwant neziriyilirining otturgha chiqishi, yawrupaliqlarni ‘elektronsipektir’ bilen maddi dunyani kuzutush quraligha erishturup, texiche ‘lopa’ bilen yol axturup yurgen musulmanlar alimidin milyonlighan tiz qedem basalaydighan qurallargha eriship uchmaqta idi. Musulmanlar ta bugungiche shu ‘lopa’ bilen maddi dunyani, kainatni, hetta qur’ani kerimni kuzutup yurgen ‘molla – damolla’ larni imam qiliship ularning wezlirini bilim dep qubul qilishmaqta.

Bugunki ilim – pen _ ‘elektronmikroskop’ _ kainattiki maddilarni nitron – proton, elektron – foton nazuklighida, milyartlighan yil mur tezligide kitiwatqan yillar burunqisini tekshurush arqiliq, bu kainatni yaratquchi allahning nime digen mukemmel bir yaratquchi ikenligini andin tonup alalymiz. Allahning bu kainattiki santimetirning milyartlarche kichik hessisidikieng kichik zerrilerdin tartip, qiyas qilinmas chongluqtiki her derijilik galaksiylergiche bolghan maddi dunyani qilche noxsansiz qanuniyetler bilen, yeni ‘teghdir’ ler bilen saqlap turiwatqanlighini tonimasliq, uni etirap qilmasliq, nimidin direk beridu? Qasim buning jawabidin shurkunup kitetti! Allahning tengdashsiz qudritini bilmaydighan birsi, allahni qanchilik toniyalaydu? Rushenki, bundaq birsi tebiettiki oz risqidin paydilinishnimu teleyge baghlap quyushtin bashqini bilmaydu!

Qasim mana endila Allahning tengdashsiz qudritini tunushqa bashlighandek qilmaqta idi. Endi u, mollilirimizning aghzigha rem bolup ketken pishanige putulgen, risqi kelmigen, teghdir – pishane, Huda boyrimighan ... digendek sozlerge aldirap ishinip kitishke bolmaydighanlighini, ibadet, perz, exlaq, jasaret, sawap, gunah, risq, teghdir, keshpiyat, tenchliq, jahat, milletchilik, wetenperwerlik, ghurur we wijdan, ... digenlerni qaytidin oylinip korush kirekligini hiyal qildi.

Qasim yenila heyran qalatti: ejeba bunche muqerrerlik bolup aldimizda turiwatqan bir islam qarishigha dunyadiki ikki milyartqa yeqin musulmanlarning eqli yetmey qelip, yalghuz ozila shunche eqilliq bolup ketkenmidu?

U, oylap bu yerlerge kelginide qorqup bedenliri titirep ketti. Eng yaxshisi bu xil chong ishlarni hazirche oylimasli1 qararigha keldi. Emma u, Allahning cheksiz qudritige toluq ishinetti. ...

Ozgirish

_ Qelinliq yerim dunya deptiken.

_ bir bicharining ghudungshishi

Qasim yengiche islam dunya qarishi jehette oylinip yurgen kunlirining biride Xasiyet kirip keldi. Bu yeqinda pewquladde zoruriyet uchun dep Qasimning oyi bilen Gulbaharning oy achquchliri kopeytilip her bir ezagha birdin tarqitilip berilgenidi. Shunga, bu qetim Xasiyet ishikni chekmeyla ozi echip kirip kelgenidi.

U qaysi bir yengi pilanni muzakire qilishni bana qilip kelgendek korunsimu, esli niyiti uning kozliridinla bilinip turatti. Uning kozliri yalqunluq ashq oti bilen chaqnap turatti. Bugunki yasinishimu alahide bolup, yuz – kozlirige alahide inchikilik bilen girim qilghan, chashlirini alahide parqirtip kopturup tarighan, uchisighimu alahide chapliship turidighan shox renglik kiyimlerni kiyiwalghan idi. Oyge kiripla nipiz kuzluk peltosini chiqirip esip qoydi. Chashlirini dolqunlitip uchurup uyaq – buyaqqa tarap qoydi. Qizning bu turqini korgen Qasim, huddi momdek irip kitiwatatti. Xasiyetning nipiz, bedinige chapliship turghan qizghuch maykisidin uning janiwardek ikki koksi tik koturulup turatti. Qasim ozini tutup alalmighan halda berip Xasiyetni quchaghlap baghrigha basti. Ular ikkisi uzundin uzungha putun wujudi bilen chapliship soyushti. Xasiyetning lewliri ot bolup yenip turatti. U, uzun qayrima kirpikliri arisidin qapqara shehwane kozliri bilen Qasimgha teshnaliq bilen tikilgen halda qarayitti.

“Bugun nimishqidu sizni bekla seghindim, bekla korgum keldi. Bu seherde korgen chushumdin qorqup qaldim. Hudayim saqlisun. Biz bu ishqa Qur’an tutup qesem qilip kirishtuq. Weten azatlighi, milli musteqillighimiz, Qoshunimizning mexpiyetligi uchun jenim pida dep qesem qilishtuq. Olup ketsekmu arminimiz yoqlighini bilimen. Shindaq bolsimu yenila qorqiwatimen. Nimishqidu sizning yeningizda kopirek qalghimla kilip turidu. Siz meni rastinla chin qelbingizdin yaxshi korisiz, shundaqmu? Eger men sizdin burun olup kitip qalsam, sizdin tileydighinim, mining uchun bir hepte qariliq tutushqa wede qiling, bulamdu?” – Qasim Xasiyetke qarap heyran bolup tikilip qaridi. Bu qizgha bugun nime bolghandu? Shunche kilishturup yasinip kilip turughluq, bundaq geplerni nimishke xiyaligha kelturidighandu? Dep oylap uni baghrigha basti. “Hey uyghur erliri, wetenni qoghdash, wetenni qutquzush eslide silerning ustunglardiki muqeddes wezipe emesmidi? Bu bichare qizlarni bu ishqa mejborlaydighangha heqqinglar yoq idighu? Bu wetenni siler balduriraq heriket qilip qutquzush jengige atlanghan bolsanglar, bu qizlargha bunche xeterlik ishlarni qilishining hajiti qalmayittighu?” – Qasim ichidin zarlinip, qizning beshini silap olturup ketti.

“Gep qilmaysizghu, ya siz mini yaxshi kormemsizya?”

“Jenim Xasiyet, bugun sizge nime boldi? Bu geplerni nedin xiyalingizgha kelturdingiz? – Qasim, roslinip olturiwilip Xasiyetni ozige qaratti. – Manga qarang Xasiyet, biz heqiqetenmu chikidin ashqan heterlik ishlargha kiriship qalduq. Ras digendek bizning beshimizgha birer ish kilip qalghidek bolup qalsa, xelqimizning bugunki halitidin qarighanda, ular rastinla bizni qutquzushqa kuch qiqiralmaydu. Kim bilidu, tenchlighimizni buzdi, diyiship qewrimizni buzidighanlarmu chiqamdu texi! Unimu qoyung. Xasiyet, biz olmeymiz, biz hergizmu olmeymiz, ishining, biz shehit bolimiz! Shehitlik olum emes. U, jennetning achquchi. Bu yolgha kitiwatqan birsi qarimaqqa qiynalghandek korulsimu, eslide u qiynalghini emes. Bexitlik minutlar ademni kuldurmey yighlitidighanlighini bilmemsiz? Adem heddidin artuq bexitlik bolghinida yighlaydu. Biz bexitlik olimiz. Bundaq olum, olum emes! Biz menggu birlikte bolimiz, buninggha ishining.”

“Bilimen, siz mini yaxshi korisiz. – Xasiyet Qasimning gipige qulaq salmighandek ozining xiyal bilen bolup ketkenidi. – Siz mening jenim, siz mening hayatim, ...” – qiz bir nimiler dep ghungshighiniche Qasimning baghrigha teximu ching chapliship turiwaldi. Qasim uni baghrigha ching besip ich – ichidin birilip suyup ketti. Umu heqiqeten soygudin pewquladde huzurlinatti. Soygu lezzitidin putun ghem – endishilirini, qorqushlirini, heterlik jiddichiliktin kelgen qorqushlirini untup qalatti. “”nsan soyguge nime digen ihtiyajliq? – Qasim oylayitti, - bu bicharigha dini exlaqlar heqqide oylighanlirimni sozleshni oylawatattim. Endi uninggha nime disem bular?” – Ular shu halitide bir birini ching tutushup heli uzunghiche turushti. Xasiyetning xeli tuzulup qeliwatqanlighini sezgen qasim, uni asta yitiliginiche safagha olturghuzdi. Andin uni ekilitip birdem olturghandin kiyin, asta ornidin turup chay qaynitish uchun ashxanigha kirdi. Chay demligech, Qasim endi uninggha gepni nedin bashlash kirekligi ustide oylinip qaldi. Xasiyetmu ashxana oyge kirip keldi. U, yuyuqsiz qalghan qacha – qumushlarni yughach bu yeqinda ikkisige Qoshunidin wezipe qilip berilgen yengi mina layihisi heqqide birdem sozlishiwaldi.

“Manga qarang Xasiyet, - Qasim chay ichkech olturup gepke kirishti. – biz bugunge kelgiche asasen alghanda hewes bilenla heriket pilanliship kelmektimiz. Miningche bolghanda, biz bundin kiyin sel pilanliq, taktikiliq shekilde heriket pilanlap ishleshke kirishsek deymen. Dimisimu bu ay, bu kunlerde xitaylar rastinla bekla chichangship kitishti. Endi ularning burunqidek diqqetsizlikliri barghansiri aziyip barmaqta. Herqanche chiqim tartishidin qet’i nezer, barliq ichki mudapiye ishlirini qaytidin retke selishqa bashlap, he – disila wehshilikke tayinip pidailarni pash qildurush yaki helqni basturup qorqutush bilen birge, helqimizni putun kuch bilen sistemiliq nazaret qilish, hiligerlik bilen helqning arisigha singip kirish, shu arqiliq pidai qoshunlirimizning ichige adem kirguzush yolini axturushup yurushmekte. Xitaylar endi he disila sheherlerni quralliq kuchliri bilen toshquziwitishning ornigha, idarimu – idare, zawutmu – zawut, mehelimu – mehele noxtiliq nazaret qilishqa atlanmaqta. Melum menidi alghanda, xitay tajawuzchiliri bizning mexpi zerbe berish herkitimizning tesir korsitishige dair bezi qanuniyetlirini bilip qaldi diyish mumkin. Shu seweptin bizmu herikitimizni teximu puxta pilanlap, xitay qoghlash heriket dolqunining unumini teximu osturush jehette bash qaturushqa tirishishimizgha toghra kelmekte. – Qasim cheyini otlighach tamaka tutashturup chekti. – Emma buninggha egiship mexpi zerbe berish heriketlirining dairisimu burunqidek bir nechchila chong sheherlirimizdila mergezliship qelish weziyitimu ozgirip, ushshaq nahiye bazarliridin tartip bezi qatnash tugunlirigimu kengiyip barmaqta. Buning netijiside, xitay tajawuzchilirigha zerbe berish herkitimiz noqul mutleq mexpi yer asti qoshun herikiti sheklidin qismen mexpi turaqsiz partizanliq heriket shekligimu ozgermekte. Derweqe, buning sewebidin, xitay tajawuzchiliri bezi kent – mehelilirimizni qirghin qilish, biraqla kuchurup tuzliwitish heriketlirigimu atlanmaqta. Emma shuni muqimlashturushqa bolidiki, bu turdiki pajielerning kopiyip berishi, bir qisim kishilirimizni jenini tikip dushmen bilen birge partilap shihit bolushqa mejborlap, weten uchun jan pida qilip shejit bolidighanlarning saninimu xeli kopeytiwetmekte. Xuddi shuningdek, bu xil parakendichilikler xitaylarning qechishighimu turtke bolup, xitay noposining kamiyishigha wastiliq sewepmu bolmaqta. Bu noqtidin alghandimu, herikitimizning dairisini sheherlerdiki qisilip qelishtin sheher etirapi mexpi zerbe berish ixtidarigha ige waqitliq teshkillinidighan nispi partizanliq heriketlirining kengiyishi uchunmu turtke bolalaydighan heriketlernimu kun tertiwimizge elish kirekmikin dep qaraymen,”

“Digenliringizni taza chushinip kitelmidim. – Xasiyet qolida oynap olturghan kempit qeghizini aldidiki kuldangha tashlap didi, - dimekchi bolghiningiz, biz endi sheherlerdin chiqip sheher sirtida yushurunup yurup heriket qilish waxtimizning kelgenligini dimeydighansiz?”

“Bu toghruluq nime qilish kirekligi toghruluq texi eniq bir nime diyelmeymen. Dimekchi bolghinim, bu jehettimu aldinala teyyarlinip tursaq dimekchimen. – Qasim tamakisini chekkech ornidin turup derizidin sirtqa qaridi. Kuchida adem bekla shalang bolup, uyaq – buyaqqa kitiwatqanlar asasen quralliq kucha patrolliri bilen quralliq paylaqchilar idi. Arilap otup qalidighan puxralar korunsimu, ularning mutleq kop qismi xitaylar bolup, yerlikler bekla az uchirayitti. Shung, xitay patrolliri yoldin otken hemme ademning tonushturushlirini, yenini axturup chiqishatti. Sheher ichi resmi cholderep qalghanidi. Xitaylarning nazaritini qrtturushi bizning erkinirek yurushimiznimu eghir cheklep turmaqta. Putun yol eghizliri, barliq qorolar, hemme binalar tunushturush tekshureydighan xitay paylaqchiliri bilen toshup ketti. Shundaq bolghachqa, her qaysimizni yoxlap turidighan adettiki tunush – bilishlirimizning saninimu bekla azaytiwetkenidi. Gulbaharning oyi bilen bu oyge kilidighanlar asasen biz totimiz bilenla cheklinip qalduq. Qora – binalargha kirip – chiqishlarda tizimlitiwatqanlar asasen bizla bolup qalduq. Huda saqlisun, yaxshi kunning yamini bolup qalsa, bizdin bekla asan guman qilishi mumkin.”

“Bu digenliringizdin yene bir nime uqalmidim. – Xasiyet ornidin turup Qasimning yenigha keldi. – gepni aylandurmay udulla denga. Bundin kiyin biz bir – birimiz bilen bir yerde uchirashmayli dimekchimu siz?”

“Shuni dimekchi idim. – Qasim tamakisini bir tartiwilip gipini dawam qildi. – dimekchimenki, biz teximu erkin heriket qilishimiz we teximu bixeter yurelishimiz uchun bashqiche bir chare oylashsaqmikin deymen. Yeni, dimekchimenki, xitaylarning heriket qanuniyetlirini igellep, mexpi kuchigha chiqish, mexpi peyigha chushush charilirini oyliship baqsaq, andin oz bixeterligimiz uchun uchurushush yerlirimizni kopeytish heqqide bash qaturup baqsaq dimekchimen. Qandaq deysiz?”

“kozitish, peyigha chushush digenliringizge hazirche hiyalimgha birer pilan kelmidi. – didi Xasiyet, Emma uchurushush yerliri heqqide disingiz, mening oyumde bu imkaniyetler yoq diyerlik. Bizning yanchuqchi shorkiningmu oyide yighilalishimiz natayin. Buningghimu bir nime eqlimge kelmidi. Sizche qandaq qilsaq deysiz?”

“Bu digenlirim mening oylirim, texi bu heqqte birer chare oylighidek bolmidim. Dimekchimenki, qalghan ikkisining qiliwatqan ishlirini bizningmu qilishimiz shert bolghinini oylisaq, ular qiliwatqan ishlarni biz herqanche qilsaqmu chare tapalmay hazirqidek ganggirap olturghan bular iduq. Emma ular ikkisi bizning eqlimizge kelmigen, hetta biz zadila qilalmaydighan ishlarni qilip kelmekte. Bu heqte ularghimu meslihet qilip baqsaq, ular bu ishlargha nime derkin deymen.”

“Qeni ular bilen meslihet qiliship baqayli. – Xasiyet sel ungaysizlanghandek qildi. – rastini disem, biz bu ishlarda ulargha bekla yoluniwalduq. Bezide oylap ozemche xijil bolup kitimen. Eger siler bolmisanglar men yalghuz hich nime qilalmighan bulattim. Bu ishta yene ulargha yoliniwalsaq, ...”

“Bolmighanda awal bu heqte sizmu oylinip korung. Menmu bir mezgil chare izdep baqay. Peqet amal bolmighanda andin ulargha meslihet qilayli emise, maqulmu?” – Qasim Xasiyetning ingigini noqup ekilitip qoydi.

“Qursighingiz qandaghiraq? Men bir nechche qap isil teyyar chop tapqash kelgenidim. Aziraq qowruma qorup chop selip bireymu?” – digech Xasiyet Qasimning qolidin uzaqlashti. Bu gep Qasimgha doridek yaqti.

“Eqlingizge apirin. Menmu nime qilsaq yaxshi bolar dep beshim qetip turatti.”

Ular ikkisi tengla turushup ashxana oyige qarap mengishti.

“Gulduuur!”

chong yol tereptin ademni chuchutkidek qattiq partilash awazi kilip, binalar titirep ketti. Qasim bilen Xasiyet ittik derizige kilip sirtqa qarashti. Chong kuchigha tutishidighan yolda chong kuchidin qechip kiliwatqanlar, chong kuchigha qarap yugurushup kitiwatqan quralliq xitaylar bilen mighildiship ketti. Chong kucha tereptiki binaning arqisidin quyuq is koturulushke bashlidi. Kuchidin qiya – chiya awazlar, keynidinla chirqirighan awaz chiqirip kiliwatqan saqchi mashiniliri, pajarniklar, qutquzush mashinilirining awazi bir – birsige ariliship, ibntayin pajielik bir weqe yuz bergenligidin direk birip turatti. Qasim bilen Xasiyet kochida nime weqe bolghanlighini bilelmey, birdem turushqandin kiyin derizining aldidin qaytiship, ashxana oyige kirip kitishti.

“Her halda somkingizda guman peyda qilghidek birer nerse yoqtu – he?” – soridi Qasim.

“Yaq, bugun somkamda quruq choptin bashqa birnime yoq idi. Oyingizde undaq nersiler yoqtu?”

“Menmu texi tunigunla buzuq saet parchiliri, dora – pistan qalduqliri, teshwiqat waraq nusxiliri qatarliqlarning hemmisini yighishturup exlet mashinisigha tashliwetkenidim.”

Ular ikkisi xatirjem bolushup tamaqqa tutushup ketishti.

Xasiyet tamighini ikki texsige usup endila mihmanxanigha kirip turiwidi, zaldin dokurlighan nurghun ayaq tawushliri kilishke bashlidi. Bezi ayaq tawushliri pelempeydin yuquri qewetlerge chiqip kitiwatatti. Zaldin keyni – keynidin ishik urulghan awazlar kilishke bashlidi. Bezi ishikler ghichirlap echilghan, yene bezi qewetlerde warqirashqan awazlar kilishke bashlidi. Nowet Qasimning ishigigimu kilishti. Qasim tamighini qoyup berip ishigini achti. 4 – 5 quralliq saqchi – esker dupurliship kirip kilishti. Ghij – ghaj chiqirishidighan elektronluq tekshurush eswapliri bilen ishkap – sapalarning ichi – teshini, asti – ustilirini axturushqa kiriship ketti. Ulardin birsi ishkapta liq tizilghan kitablargha inchikilik bilen qarap ketti. Arila ezi kitablarni elip jozigha quyushqa bashlidi. Bu arida yeshi chongiraq bir saqchi Xasiyet bilen Qasimning tonushturush – kinishkilirini tekshurushke kirishti. Arilap ikkisining chirayigha qaap quyatti. Helimu yaxshi Qasim otken heptide heliqi Izchi Menning ikki kitawini idarisigha apirip yushurup qoyghan iken. Kitab ishkaplirida bir Qur’ani Kerim bilen birnechche ruman – jornaldin bashqilarning hemmisila xitayche kitablar idi. Kitablargha qarawatqan xitay eskiri uyghurche kitablar bilen bir qatarda bir munche xitayche psixologiye – sotsialogiye kitablirini yighip jozini toshquziwetkenidi.

“Sen nime qiliwatisen uyerde?” – qolidiki qeghezlerdin beshini kotergen saqchi kitablar bilen hepilishiwatqan eskerge qaridi.

“Bu yerde bir munche gumanliq kitablar bar iken. – heliqi esker saqchiqa qaridi. – Bularni apirip tekshurup beqish kirek deymen.”

“Kitablarning besilghan yerliri eniqmu?”

aldirash kitablarning keynige qarashqa bashlighan yash xitay, bir – birlep uqushqa kirishti: “Beyjing, Tiyenjin, Urumchi, ...”

“Boldi qoy, tekshureydighan oylirimiz texi jiq, bu kitablar bilen hepiliship bolalmaymiz. – Ashxana, yataq oylirini tekshurewatqan eskerlerge warqiridi: - Gumanliq bir nime uchuridimu?” – Eskerler mihmanxanigha yighiliship, bir nime yoqlighini bildurdi.

“Emma bu kitablarning ichige bir munche yawayiche birnimilerni yezip kitiptu, ...” – Yash xitay, qeri saqchigha qarap didi.

Qeri saqchi uning gipige pisent qilmay, Qasimgha qaridi:

“Bu nopos deptiride birla kishining tizimi turidu. Bu ayal nimeng bolidu?”

“Obiktiwim bolidu. Yeqinda toy qilmaqchimiz. ...” – bu geptin Xasiyet xoshal bolup, Qasimning qolini siqip qoydi. Saqchi ikkisige qarap qoyup didi:

“Boldi endi, bashqa oylerge kettuq.”

Ishiktin chiqip kitiwatqanlargha qarap qolidiki kitablarni tashlighisi kelmigen yash xitay eskiri ilajisiz kozi kitablarda, zorlighandek oydin chiqip ketti.

‘Uh!’ dep chongqur birni tiniwalghan Xasiyet, Qasimgha qarap didi:

“Heliqi yash xitay hejepmu budushqaq birnimikenghu! Putax chiqirimenla dep qaptu. Isit, tamighimiznimu sowitiwitishti bu xitaylar! Buni endi qandaq yermiz?”

“Asan gep, hemmini yighip yogep qoruma chop qilayli.” – Xasiyet texsilerni yighishturup ashxanigha kirip ketti. ...

tamaqtin kiyin ular ikkisi telewizormu kormey kirip baldurla yetiwilishti. ...

“Manga qarang Xasiyet, - didi Qasim qarangghuluqta yotqandin bedinini yerim chiqirip turup, - bu bir heptidin buyan kallamgha bir ish kiriwilip mini aramida qoymaywatidu. İkkemiz resmi toy qiliwalsaq qandaq? Bundaq yuriwersek sizgimu, rehmetlik yoldishingizghimu yaxshi bolmaydighandek, bolupmu bundaq yuriwirishke wijdanim chidimidi. Qandaq qaraysiz? – Qasim uchisigha bir kirlikni orap kariwatta olturup yenidiki tompuchka ustini silashturup yurup tamakisini elip birtal tutashturdi. Chaxmaq cheqilishi bilen teng Xasiyet derhal beshini yotqangha purkiwaldi. Uning yurigi dupuldep soqmaqta idi. – Anglawatamsiz?”

“He. ... – dep aranla didi. Bir azdin kiyin Xasiyetning awazi yotqan ichidin anglandi. – siz men bilen exlaq uchunla toy qiliwalay demsiz?”

“Axmaq qizbala! ... Yaxshi kormisem sizni oyumgimu kirguzmesmsn. Emma bugunkidek waqitlarda teximu bixeter bolatti. Qarimamsiz heliqi xitayning gijinglighini, putaq chiqirishqa aranla turuidu. ... mini oylandurup qoyghini bula emes. Eng muhimi, dini jehettinmu bundaq yursek, ... yaman bolidu dep oylaymen.” – Qasim tamakisini uchurup, qizni baghrigha besip yatti.

“Sizning beshingizgha birer ish kelmisun dep bekla ensireymen. – didi Xasiyet Qasimgha ching yepiship turup. – sizdin ayrilip qalsam zadila chidimaymen.”

“Yaq, siz emes, eger men sizdin ayrilip qalsam zadila chidimasmen? – Qasim yanche yetip qizning chachlirini silap turup didi. – biz ikkemizla oxshash, ikkemizningla beshimiz qoltughimizda. Undaq kunlerni oylisaq, weten soyushke cheklime qoyushimizgha toghra kiletti. Shunche nurghun kishilirimizning aghzidin: oy tutup perzentlirini tuzuk beqip asirashni bilmigen ademdin weten uchun xizmet qilish digen nerse kelmeydu, diyiship, weten soyushke cheklime quyup yurginimu yiter. Xeq nime dise disun, biz hazir resmi milli azatliq jengchisi hisaplinimiz. Eger biz nika qiliwalsaq, shihitlikke teximu yeqinlishalaymiz dep qaraymen. Saq qalsaqmu ghaziliqqa shertimiz toshqan bolidu.”

“Siz bu yeqinda barghansiri molla bolup kitiwatisiz jumu! – Xasiyet ekilep Qasimgha yepishti. – men sizni yengi tonighinimda haraqtin bash koturelmigen birsi idingiz. Uning ustige resmi bir enjinerning bunche teqwadarlishish yoligha kitiwetishini ...”

“He? Enjinerlar Hudagha ishnelmesmidi, ya sizmu din’gha ishenmemsizya?”

“Men’ghu ishinimen. ... – Xasiyet sel toxtap qaldi. Asta wujudini Qasimdin qachurushqa tirishti. – burunqi dini qarishim bekla tutuq idi. Otkende sizning digenliringizdin islam dininingmu unchilik nadan etiqat emesligini his qilishqa bashlidim. Emma sizning diginingiz boyiche bolghandimu bu qilip yurgenlirimiz rastinla guna bolidiken.Burun men chechimni kisiwilip yalangpashtaq yurushum, shox yasinip yurushum, girimlirimning hemmisini guna ishlar dep qarattim. Hetta bezide nime uchun bunche chirayliq yaritilghandimen dep oylapmu kitettim. Endi oylisam, heqiqi insangha xas turmushning musulmanliqning bir olchumi ikenligini tonidim. Shundaqtimu, shunche kop musulmanlarning bundaq oylimaslighi, sizning qaysi kunliri digenliringizdiki musulmanliq qarishining toghrilighidin gumanlandurup qoyidu.”

“Siz Qur’anni estayidil oqup baqtingizmu? – Qasim soridi qarangghuda, - Uyghurchisi bolsimu meyli.”

“Estayidil oqupqu baqmidim. Emma shu bala tekken yillarda yoldishimgha atap bir nechche pare uqighanidim. Uqushnighu uqidim. Emma menmu bilgen – anglighan dini qarashlirimgha Qur’an telimatlirining digendek mas kelmeywatqanlighini his qilghandek qildim.”

“Qur’andin oqup bilgenliringiz mollilarningkidin toghra bolishi chqum. Mollilirimiz Qur’anni Erepche uqushni bilgini bilen heqqe digende uyghurche dimemdiken? Ularning digini toghra bolup, Memet Salihning terjime qilghini xata bolamdiken? Bizning mollilirimizning digenliri Qur’an chushenchiliri emes, ular Qur’andin chushengenlirini bizge sozleydu. Elippedin bashqa sawadi bolmighan undaq mollilar kainatni yaratqan Allahni qandaq uxturalisun! Ozingiz oqup ugining. Eng toghrisi shu!”

“Nediki geplerni qilip ademning konglini ghesh qilip qoyidikensiz!” – Xasiyet qarangghuluqtin paydilinip kiyinlirini silashturup tepip kiyishke bashlidi. Andin turup monchigha kirip ketti.

“Unche huloqup keymeng. Men sizni hazirla nika qilishqa apirimen dep zorlimidimghu.”

Ikkisi yuyunup taziliniwalghandin kiyin, olturup chay ichishti. Endi ular nime uchundur bir – biridin yiraqliship olturishatti.

“Bugunche ikkemizning bu ishini qoyup turayli. – didi Qasim. – Men asasen Gulbahargha bekla ichim aghriydu. Bir obdan ailining balisi iken. Qandaqlarche bunche kuchigha chiqip qaldikin? Helimu yaxshi bu heriket isige kelgeniken. Bolmisa yene nime bolup kiterdi. Sizmu diqqet qilghansiz, yengi tonushqan waqitlargha qarighanda xelila ongshilip qeliwatidu. Otkende mes bolup yighliwalghandin kiyin bizningkige kelginide haraqni ichmes boldi. Uyige barghinimizdimu ‘Yanchuqchi’ bilen burunqidek ichip olturushmidi. Qarighanda kozige tikilgenla kishiler bilen yetip – qopushni tashlisa kirek. Siz bilisiz, oyide yene burunqidek ichemdu?”

“deslepki chaghlarda rastinla bek ichetti. Hetta bu herikitini bashlashqa sewep bolghan amilningmu haraq ikenligini tola sozletti. Shundaq dep yurup minimu nurghun qetim mes qiliwetkenidi. Hazir yalghuz qalghinida isil haraq potolkilirini pat – pat tutup qoysimu, yenila birer istakan qizilini ichip boldi qilidu. Menmu ishinelmey, haraq potolkisigha belge selip qoyup bir heptidin kiyin qarisam, heliqi haraq oz piti turuptu. Qarighanda yalghuz qalsimu haraq ichmise kirek? – Xasiyet Qasimgha qaridi. – ras digendek, siz qachandin beri ichmes boliwalghanidingiz?”

siler bilen tonushushtin bir qanche ay burun menmu resmila bir zaboy idim. Hetta haraqni ayallarghimu tigishmigidek halda idim. – Qasim kulup ketti. – bir kunisi, bir weqe mini bu nersidin tuyuqsizla yirgindurdi. Shundun beri zadila ichelmidim. İchkimmu kelmeydu. ... he, siz hazirmu ichiship biriwatamsiz?”

“Didimghu baya, men turmaq Gulbaharmu tuzuk ichmes boliwaldi. Miningche, shu yighlighan kunisi u mesyek qilghini bilen, hushi jayida idi. U yetip sizning gepliringizni anglidi. Shuninggha chidimay yighlap kettimikin deymen. Shundun buyan umu ghelitila jimip qaldi. U, ‘Yanchuqchi’ gha resmila ashqtek qilidu. ‘Yanchuqchi’ mu shundaqtek. ...”

“Bolmisa ularnimu nikalap quyaylimu – ya?” – Qasim Xasiyetke qaridi.

“Gep qilmisam, siler ikkinglarmu xeli kop birge boliwaldinglarghu deymen. Her qetimqisida birge bolghininglarda, sizning chirayingizdin kunlergiche mana men depla bilinip turatti.” – Xasiyet batnighandek keynige qariwaldi.

Qasim hijayghiniche uning yenigha kilip quchaghlap suyushke urundi. Xasiyetmu tutuq bermey batnighiniche ozini qachurushqa tirishti. Ular bir haza qoghlashmaq oynighinidin kiyin kilip olturushti. Her ikkisila hesirep ketkenidi. He, ... Beshini qoltuqigha qisturup heriket qiliwatqan bu bicharilerning bunchilik kongul echiwilishighimu yol qoyush kirek – te! Ular yariship qalghanidi.

“Manga qarang Xasiyet, biz exlaqliq bolushning yolini axturushup yurimizghu. Yene kilip resmi nika qiliwalayli dep yurginimizde, bir – birimizge eghir kilidighan gep – sozlerdin neri turghinimiz yaxshi. – Qasim hijayghiniche Xasiyetke qaridi. – sizmu ademni xijil qilidighan nediki geplerni qilip turiwalidikensiz. Men sizge Gulbaharni yolgha seliwalaylimu dep meslihet qiliwatsam, ... – Xasiyet ekiliginiche kilip Qasimning quchiqigha chiqiwaldi. Qasim gipini dawam qildi. – U qizning rohi dunyasi bekla boshap kitiptiken. Biz her qetimda din heqqidiki edep – exlaq, orpe – adet digendek mesililernimu birge qoshup mungdushup mangsaq, belkim u qizning kongli echilip qalarmikin deymen. U chaqqiche bizmu yolgha chushup qalarmiz heqichan.” – Qasim Xasiyetni yenggil noqup qoydi. ...

Bir heptidin kiyin, “Yengi Ay Qoshuni” dikiler Gulbaharning oyige etigendila yighilishti. Gulbahar jiddi qiyapette otkenki heriketliri heqqide melumat berip xulasilidi. Bu qetimqi yighilishta hel qilishqa tigishlik mesililer heqqide toxtaldi. Bashqa ishlar heqqidimu pikir soridi.

Qasikm otken kunisi Xasiyet bilen birlikte muzakire qilishqan mesililerni otturgha qoyup talash – tartish qilishti. Kichide yushurunche kuchigha chiqip raziwitka qilish ishini ‘Yanchuqch’ oz ustige aldi.

“Siler ziyalilar oghurluq qilip baqmighininglar uchun, bu ishni kilishturelmeysiler. Buninggha yenila bizning ‘oghri’ miz layiq.” – Gulbahar yanchuqidin tamakisini chiqirip aghzigha bir tal qisturmaqchi boldi – yu, Qasimning kozige bir qariwilip tamakisini qayta qutisigha selip qoydi. Qasim nika heqqide gep bashliwidi, Gulbahar derhal uning sozini kesti.

“Biz ikkemiz bir – birimizni yaxshi korup qalduq. Mening ‘Yanchuqchi’ mmu otken ishlarni surushte qilmay, resmi nika qilip toy qilishqa razi boldi. Silergimu shu meslihetni qilimiz. – Gulbahar aldidiki cheyini bir otliwilip gipini dawam qildi. – Emma silerning resmi nika murasimi qilishinglarni oylinip korush kirek. Eslide bizningmu qanuni nika qilishimizning hajiti yoq dep qaraymen. Biz pidailarmiz. Qachan, nede, qandaq shekilde olup kitishimiznimu bilmeymiz. Eger resmi nika bilen toy qilsaq, qaysi birimiz olup tartip ketsek yaki tutulup qalsaq, qalghanlirimizningmu paaliyiti xeterge duch kelishi mumkin. Uning ustige, bizning dinimiz yalghuz exlaq dinila emesqu? Qur’ani kerimni oqup, bizning dinimizning bizni yalghuz exlaqnila emes, hetta eng muhimi Allah yaratqan, qolimiz yitidighan yaxshiliq qilishqa bolidighan barliq nersilerni bilishimiz, ozgertishimiz, ishlitishimizni imanning eng muhim olchemliridin biri qilip bizge wezipe qilinghanlighinimu his qildim. Shunga, kuchida tarqilip yurgen din toghrisidiki milli azatliq herikitimizge zit sozlerni etiwargha elip ketmeyli. Biz yenila sawapliq ishlargha jenimizni pida qilish yolida ching turishimiz kirek. He, biz shehit bolghinimizda mollilirimiz namizimizni chushurmey qelishidin qorqimizmu? Yaq! Uningdin ensirimeyli. Borhan Shehidi, Seypidin Ezizi, Tomur Dawam’etlerning namizini chushurup, bizning namizimizni chushurushke unimaydighan undaq mollilarning namizimizni bulghap yurishige hajitimiz chushmeydu. Biz bundin kiyin yengi eza qobul qilghinimizda yaki nikagha barghinimizda namizimizni qoshup chushertkuzush amalini qilayli. – U Qasimgha qariwilip sozini dawam qildi. – Biz bir yerge yighilghinimizda, chiriklik qilishiwatqanlardek qiyapetke kiriwilish uchun aghzimizni kuchluk haraq bilen chayqap, uchimizghimu tokiwilishni unutmayli. – Gulbahar ornidin turup techuy harighidin bir potolka elip romkilargha toshqazdi. Andin ozi bashlap haraqta aghzini chayqidi. Qalghinini uchisigha xuddi ettir chashqandek sepip tugetti. Qalghanlarmu shundaq qildi. Oy ichi bir demdila resmi qawaqxanilardek haraq puriqigha toldi. Gulbahar kilip jayigha olturup sozini dawam qildi. – biz bundin kiyin yenila haraq ichimiz., tamaka chikemiz. Emma biz burun bularni ozimiz uchun qilghan bolsaq, bundin kiyin weten – xelqimiz uchun qilimiz. Bula emes, hetta xitayning kozini buyashqa esqatidighanla bolidiken, exlaqsizliqlarnimu korsitishimiz kirek! – Gulbahar gep arisida kongligining ustunki tugmilirini obdanla echiwitip, pompayghan ikki koksining yeriminila chiqirip qoydi. Andin tamaka tutashturup aghzigha qisturdi. – Mana mushundaq. Shuninggha ishininglarki, xitaylarla emes, herqandaq birsi fayishilerdin, qimarwazlardin, oghrilardin, haraqkeshlerdin, aq chikidighanlardin wetenperwer, milletchi, dindar chiqmaydu dep qaraydu. Buningdin paydilinishni bilishimiz kirek. Emma xroindin yiraq turishimiz shert. Eger kemiki xroin chikip Qoshunimizning herqandaq bir teshkilatigha eza bolidiken, undaqlarni qilche ikkilenmey mexpi olturiwitishimiz shert! Dimekchimenki, siler qanchiki exlaqliq, qanchiki dindar boliwalsanglar, xitaylar silerdin shunche guman qilidu. Shunga, biz bu ishqa resmi pushqaq turgen ikenmiz, xekqimizning, yeqinlirimizning, xoshnilirimizning haqaritige, yaman koz bilen qarishigha pisent qilmaslighimiz, hetta mumkin bolsa buzuqlighimizni ispatlap berishke tirishishimiz kirek. Biz yene shunimu isimizdin chiqarmaslighimiz kirekki, bizni qandaq teghdir kutiwatqanlighini bilmeymiz. Shunga, imkan bar tez, imkan bar kop, imkan bar eghir wehime yaritishqa tirishishimiz, bolsa tezlikte hemmimizning ayrim Qoshuni bolishini qolgha kelturishimiz lazim. Biz ayrilsaq, ornimizgha yitishturulgen adimimiz bolsun. ...

Gulbahar tinmay sozletti. Hetta kelguside elektronluq, awatsiye, uchur wehimilirinimu yaritalighidek ezaliri bolghan tughunda qoshunlarning teshkillinishige righbetchilik qilishnimu oylinip qoyishimiz heqqidimu toxtaldi. Nurghun mesililerni intayin asan hel qiliwetti.

Yighilish xeli uzun dawam qildi. Bezi heriket usulliri, nowettiki bir ayliq pilanlar muzakire qilinip qararlashturuldi. He qaysisigha tigishlik wezipiler birildi. Yighilish chushtin kiyin saet ikkigiche dawam qildi. Jozida pichine – pirendiklerla bolghachqa, ularning hemmisila obdanla echiqap kitishkenidi. Xasiyet bilen Qasim binadin birlikte chiqti. Yol boyiche xitay paylaqchiliri ularni doxmushta bir toxtutup tekshuretti. Ular yoldin sewze alghach kirip, oxshitip goshluk polo demleshti. Xasiyetning turmushtiki xamlighi bilinip qaldi: U, ikkisige qanchilik guruch demleshnimu molcherliyelmey, tamaqni xelila kop qiliwetkenidi.

Polo dem yigendin kiyin ligenge usup ekirip olturup endila ashqa qushuq selishiwatqinida, ishikni birsi chekti. Qasim Xasiyetke, qozghalmay olturiwiring digen ishretni qilip ishikke qarap bangdi.

“Essalamu eleykum, barmusen bu dunyada? Seni biz yoqlimisaq, sen berip bizni yoqlap qoyidighandek emessen. – Saqi awal kirip keldi. – Pah, pah, pah. Oyungde tazimu oxshighan polo purighi barghu! Bu xeq uzundin beri nezir – chiraqtq ash qilmaydighan boliwilishti digine, hejepmu seghinghantim bu polo digenni. Neq ustigila keptuq dengla, ‘Yaxshi mihman ash ustige’ digen mushu – de, aghiniler! – Ular tokurliship birdin – birdin kirip keldi. Saqi mihmanxana bosughusigha kilip turup qaldi. – Diseng bolmamdu, oyungde mihmining barikenduqqu? Xapa bolmaysen, biz, biz asta qaytip qalayli, bashqidin kilermiz, ... siler qozghalmanglar.” – dep yalghan tekellup qilishqa bashlidi.

“Kiriwiringlar. Hechqisi yoq. Eslide menmu silerge tonushturay dep yurettim. – Qasim ularning yolini tosti. – qeni kiringlar.” – Qasim bu arida Xasiyetke isharet qilipmu ulgurdi. Xasiyet derhal qaytidin destixan raslidi. Ligenlerge qalghan ashni usup chiqti. Chay quyulghandin kiyin, Qasim mihmanlirigha qizini tonushturdi. Andin aghinilirinimu Xasiyetke tonushturdi. Resmiyetler tugigendin kiyin hemme ashqa tutushti. Qarighanda mihmanlar rastinla xeli kunlerdin beri pologha olturmighandek qilatti, ishtah bilen yiyilgen polo ligenlerning pak – pakize sirip supurilishigiche dawam qildi. Dostlarning chirayigha xeli obdanla reng kirip qalghanidi. Qaytidin chaylar tartilghandin kiyin, hemmining aghzigha tamakilar qisildi.

Xasiyet ashxanigha kirip ketkinidin kiyin, Saqi isharet qilip didi:

“Yaman nime jumu sen, tirnaqta oynatqidek birsini tepiwapsende!”

“Yeqinda nika qiliwilishni oykawatimen.” – didi Qasim.

“Adash, endi bu galni hol qilghidek birnimengghu bardu?” – Saqining taqiti qalmighanidi.

Qasim aldirap ishkaptin haraq – romkilarni chiqirip jozigha qoydi. Ashxana oyidin bir texse chilighan sey elip chiqti. Taqiti qalmighan saqi, haraqni romkilargha toldurup tarqatti:

“Bextinglar uchun!” – dep hemme romkilirini kuturushti. Ularning chrayliri purliship burunqidekla chiperquttinmu beter qoruqlar bilen toshup ketti. Haraq ularning chirayigha patla chiqti. Aghiniler shu halitide birdemdila bir potolkini boshutup, ikkinchisini bashliwitishti. Bu arida Xasiyet ashxana oyidin chiqip yataq oyige kirip ishkni itiwaldi.

Aghiniler xatirjem bolup, qaidisi boyiche bir az bir – birini shangxo qilishiwalghinidin kiyin, kuchidiki weqelerni mubalighe qilip sozliship kitishti. İkkinchi potolkining tugishige egiship po etishlar, mubalighiler, hetta pantaziyilik xam xiyallarmu otturgha tokuldi.

“Aghiniler, desliwide rast gepni qilsam bu xil wehshiliklerge ichimdin qoshulmay kiliwatattim. – Teshwiqatchi sozge kirishti. – birer yerim xitayning olturilishi bilen aramxuda bir yerge berip kilelmeydighan, bir yerge yighilishalmaydighan, hetta yenimizda idarimizning zorawanliq ishxanisining yezip bergen tonushturush qeghizi bolmay turup erkin yurelmes bolup ketkinimizdin, bu ishlarning toghra bolmaywatqanlighini his qilip yurettim. Dimisimu sheher – yizilar arisi, meheliler arisi, idarilar arisi, hetta xoshnilar arisi berish – kilishlermu asasen qamal qilindi. He disila biguna tutqunlar, bihude olumler, ... mana bugun milli ali mektepler, milli texnikomlar siniplirining yerimidin kopidin ayrilip qalduq. İchkirsige berip bilim elishlar putunley toxtap qaldi. Namiratchiliq, qehetchilik, bizdin guman qilishlar, bozek qilinishlar teximu ewijep ketti. – teshwiqatchi bir tal tamaka tutashturiwilip gipini dawam qildi. – endi oylap baqsam, bu xil heriketlerning peyda bolup turushiningmu tola bek ziyini yoqtek korinidu. Qaysi kunisi bir ichki materiyalini korup qalghanidim. İchkirsige qachqan xitaylarning sani ikki milyongha yeqinliship, kilidighanlarning sani yiligha birer yuz mingdinmu aziyip ketkenmish. Burun shinjang dise bilimliklirila emes, belki adettiki manglur – tilemchilirimu jan dep ozini urup turattiken. Mana endi hetta quralliq herbilirimu ‘shinjanggha barisen’ dise qorqup herbiliktin qechip kitidighan ehwallar hitayda adettiki jinayetler haligha kelgenmish. Nurghunlighan xitaylar bala tughushni bana qilip bolsimu yurtighsa qechip kitishmekte iken. Mushundaq birnechche yil dawam qilsa, bu yerdiki xitaylar on milyondin zadila ashalmaydighandek korinidu. Yeqinqi kunlerde mexpi partilitish heriketlirining xaraktiri ozgirishke bashlap hokumet kadirliri, saqchiliri, herbilirige zerbe berishke qarap tereqqi qilmaqta diyishidu. Aghiniler, shundaq oylaymenki, bu ishlarni pilanliq, teshkillik, omumi yuzluk qanat yaydurghanda,m uzungha qalmay xitaylarning sani resmi aziyidighandek qilidu. Herqanche wehshi digen bilenmu, bugunki bingtwen noposimu aziyip burunqisining yerimigha kilip qalghanmish. Qarighanda bu ishlar bolidighandekla qilidu. Endi shu quralliq qisimlarni qachuralisa idi, ...”

“Herbiler, herbilerni qorqutup qachurush undaq asan ish emes! – Saqi teshwiqatchining sozini boldi. – xitayning eng kuchluk herbi qisimliri shinjangda, nechche ming tankisi, nechche ming urush ayropilanliri, nechch ming zembirigi, ...”

“Uningghimu amal bar. – bu qetim moxorkichi saqining gipini boldi. – eger ‘sulaymanqalpaq’ tin birsi bolidighan bolsa, uni kiyiwilip xalighan xitay qisimlirining ichige kirettim, ayropilan – tankilirining, iskilatlirining turghan yerige mina komup chiqattim. Herkuni bir poligini partilatsam, bir yilgha qalmay hechnimisi qalmaydu! ...” – u meghrur halda yenidin gezit qeghizini chiqirip neshe orashqa kirishti.

“Mikrop digine, mikrop. – dedi saqi romkisini qolida tutup turup, - birinchi nomurluq kisellik mikropidin tepiwalsam nede xitay eskiri yighilsa shu yerge tukiwitettim.” – endi saqimu bash qaturush ornigha xamxiyalgha qoshulup berdi.

“Hazir biraqla nechche ming ademni teng uxlitiwitidighan birxil dorilarmu bar deydu. Uni chechiwitip arqidinla hemmisining qurallirini yighiwalattuq dengla!”

olturushtikiler endi zamaniwi xurapatlar ichige petishqa bashlidi. Yaghach at demdu, xasiyetlik gilem demdu, sihirlik cheynek demdu, ish qilip chocgeklerdiki nersilermu arliship otturgha tukulmekte idi.

“Aghiniler, aghiniler! – teshwiqatchi dostlirining gipini aran toxtatti. – Aghiniler, undaq bolmaydighan geplerni qoyup bolidighan geplerni qilinglarchu!”

“Digine emise bolidighinini, nimiken u bolidighan ishlar?”

“Chetellik, cheteldiki teshkilatlirimiz! Ular dunyadiki eng kuchluk doletlerning hokumetlirini eyweshke kelturiwitishiptu. Men aldinqi yili Almutigha barghinimda bu toghrisida qiliniwatqan nurghun ishlarning xewerlirini uqighan idi. Resimliri bilen besilghan ajayip ishenchilik xewerler dengla! Hetta Amerikining parlament qurultiyighimu kirip layihilirini sunalighanlar bar iken. Ularning bu xil heriketliri bugunlerdimu taza ewjige chiqiwitiptidek. Mana shularning ishliri choqum bizni azat qilduralaydu. ...”

buxil taladsh – tartishlar tugeydighandek emes idi. Qasim bir chette olturup, miyighida kulginiche ularning quruq geplirini anglayitti.pat – pat saqining aldidiki potolkigha qarap quyatti. Bu haraqmu qerishqandek zadila tugimeywatatti. Talada obdanla qarangghu chushup qeliwatatti. Dostlirining sohbetliri ajayip atom bombisi, kainattin kelgen mexsusu uyghurlarghila yardem qilidighan xasiyetlik adem, bir sheherni birla waqitta ongtey – tongtey qiliwiteleydighan qaltis bombilar, yoldin tepiwalidighan bir taghar neq pul, eng chirayliq qizlar, Amerikining minglighan bombardimanchi ayropilanlirining xitay herbiliri ustige bomba yaghdurushi, teywenliklerning chong quruqluqqa hujum qilishi, demogratik xitaylar, mongghullar, manjular, hindilar, ... hetta dolitining yengi ismi, bayrighi, dolet sheri, hokumet shekli, dolet tuzumi, ... ish qilip ular hemmini arilashturup, heli jeng meydanigha, heli chet’elge, heli pahishixanilargha, heli azatliq kunlirige digendek arlashturup aylinip yurushup, wetenni etila azat qiliwitidighandek halgha kelturiwitiship olturushtin tarqilishti. Ularning hemmisi intayin xoshal, merdanilarche oydin ayrilishti. Endi ularni talada tugimes tekshurushler kutup turatti. “Ular oylirige saq – salamet baralarmu?” – Qasimning endishilinidighini mana shu idi. ...

“Uh Hudayim, beshim partilap kitidighandekla bolup ketti. Bu aghiniliringiz nime digen lawza kishiler bu!”

“Jenim Xasiyet, siz texi bilmey yuremtingiz? Mana mushular bizning uyghur yengi ziyalilirimizning tipik ulgiliri. Biz ene shundaq ademlirimizni qutquzalarmizmikin dep jenimizni qoltughlap yurishimiz. Jemiyette buningdinmu xarap ademlirimiz kurminglarche yetiptu! – Qasim kilip Xasiyetni quchaghlidi. – Jenim Xasiyet, bular bugun sizni bar dep xeli tuzulup qalghini, menmu sizler bilen tonushushtin awal shulardin perqim yoq birsi idim. Sizler bilen tonushqinimdin kiyinla andin hayatimning menisini his qilishqa bashlidim.” – Ular ikkisi xeli kunlerdin beri bir – birini kormigendek, ching chapliship uzunghiche turushti. ...

Shuningdin bir nechche hepte otkendin kiyin, ‘Yengi Ay Qoshuni’ ning barliq ezaliri bugun yene Gulbaharning oyige yighilishti.

“Bugun biz nowettiki heriket pilanlirimiz ustide muzakire qilishimiz. – didi Gulbahar etirapidikilerge bir qur koz yugurtup chiqip, andin ornidin turup ishkawining tekchisidin bir qap ‘kamel’ tamakini elip aghzini qopalliq bilen yirtip achti. Awal ozige bir tal eliwilip Qasim bilen ‘Yanchuqchi’gha bir taldin chiqirip uzatti. Gulbaharning nazuk burnidin qizlargha has bolmighan bir shekilde appaq tamaka isi purqirap chiqmaqta idi. Buninggha diqqet qilip olturghan Qasim, qolidiki tamakisini tutashturmayla asta kuldangha tiklep qoydi. Gulbahar Qasimning bu herkitini sezmidi. – Bizning shorka otken heptide kichilik raziwitkigha chiqip, xitay quralliq patronlirining heriket qanunuyetlirini kozutup, ularning bir munche ajiz noqtilirini sizip keptu. Qarighanda pilanliq we segeklik bilen herket qilinidighan bolsila xitay patirollirigha kichide zerbe berish pursitinimu yaritishqa bolidighandek. Hetta qarangghu kuchilarda ikki gurup xitay patirollirini bir – birsige selip qoyup qechip ketishkimu bolidighandek qilidu. – Gulbahar qolidiki tamakisini qattiq bir shoriwalghandin kiyin kuldangha izip turup sozini dawam qildurdi. – bu pilanni ishqa ashurushqa siler ikkinglar zaya kitisiler. Yeni dimekchimenki, siler ziyalilarning kalangpaylighidin bundaq jiddi ishlar qolunglardin kelmey, asanla bilindurup qoyup, hich nime qilmayla bikardin – bikarghila olup kitisiler.bu ishlargha muwapiq eza toplishimizgha toghra keliwatidu.hazirche bu ishni bizning ‘Yanchuqchi’ shorkemiz hoddige elip ixtiyariche midirlap tursun. Yaki silerning bundaq ishlargha yaraydighan birer ezayinglar barmu?”

“Qaysi kunisi kichilik raziwitkigha chiqqinimda, - dep soz aldi ‘Yanchuqchi’, - kiche qarangghulighida birsining yenimdiki bir binaning balikonidin sirilip chushup qechip kitiwatqanlighini korup qaldim. Kucha beshidin kiliwatqan gungga yuruqluqta uning chirayini eniq korup qaldim. U balini men xelila obdan tonuyttim. Uning bundaq ishlarni oylaydighanlighini zadila xiyalimgha kelturmigen ikenmen. Etisi anglisam, heliqi binada olturushluq bir xitay chujangi ayali we yalghuz balisi bilen birlikte boghuzlinip olturulgeniken. Yene kilip u xitaylarning hemmisiningla qulighi kisiwelinghanmish. U chujangning ichi – baghri bosiwitilingen diyishidu. Shunga, bu weqeni bu yilqi korulgen eng pajielik qatilliq weqesi diyishidiken. Shuninggha qarighanda u bala bundaq ishlargha taza mas kilidu dep oylaymen. İlahim birer yer asti qoshungha eza bolmighandu.”

“Meyli, ishench qilalisang, shu balidin bashlap ozengning tughunda Qoshunini qurup ish bashliwitersen.” – didi Gulbahar.

“Bugungiche biz resmi bir shekilde xitay emeldarliri tewesidin gogroge adem tutup baqmiduq. – didi Xasiyet, - goroge tutush shekilliri bilen xitay emeldarliridin bezi nersilerni unduriwelishimizgha bolmasmu?”

“Rast digendek, bu yeqinda bezi xitay jallatliri bekla heddidin eship kitiwatidu. Hetta bundaq wehshiliklerge bir qisim uyghur xainlirimu alahide yardemchi boliwatidu. Undaqlarningmu noholisini tartip quyush waqti keldi dep oylaymen. Bu ishlarmu huddi Xasiyet diginidek elip qechish, wastiliq zerbe berish shekilliride mexsus qilishqa bolidighan ishlar. Men bu heqte bir munche jallat we xainlarning tepsili adrislirini tepip qoyghanidim.” – didi Qasim.

“Toghra deysiler, biz bu jehettimu wezipe belgilishimiz kirek. – Gulbahar ornidin turup ezalirighakoz yugurtkech didi. – bolupmu xelqimizni naheq jazalash pilanini tuzushup bergenler, uninggha qatnashqanlarni milliti, jinisi, wezipisi, yeshi, ixtisadi yaki abroyining qandaq bolishidin qet’i nezer, hergizmu rehim qilmastin biwaste , etirapidikiliri yaki yeqinliridin qisasni mutleq ishqa ashurush kirek! Bundaqlarni eniqlap chiqip, ulargha, ularning yeqinlirigha, ularning mal – mulukige tinim tapmay eghir zerbe berishimiz lazim! Qasim, siz tezlikte bu heqte bir tepsili tizimlik tuzup chiqip, kiler heptige qalmay manga bering.”

“Miningche, - dep gep qisturdi Xasiyet, - biz hazirche mana mushu xildiki ishlar bilen shoghullinip , ozimizni kucha herkiti bilen shoghullinishqa cheniqturup, andin kichilik heriketlerge otsekmikin deymen. Bolupmu kichilik heriketlerde quralliq biwaste tutushup qelishtinmu saqlanghili bolmaydu. Eger mumkin bolsa, tizimlik chiqarghiningizda shu patrollarning bir qanchisini tizimlap chiqirishqa tirishsingiz qandaq?”

“Bizning Xasiyetmu yaxshi pikirlerni qilalaydiken – he! – Gulbahar Xasiyetke qarap bom hijiyip qoydi. – Shundaq qiling emise, kuchimiz yetmeydighan yaki imkani bolmighanlarni kiler qetimliq muzakiride tallap chiqip xelqimiz arisigha tarqitiwitermiz emise.” – dep yighinni xulasilap, bezilerge yene yengi wezipilerni yuklep yighinning tugigenligini elan qildi.

Sorundikiler bir qur yenggil nepes elishiwilip, chuqurushup yurup tamaqqa tutush qilishti.

Bugunki sorunda haraq ichilmidi. Emma jozida bir qanche shishe isil wiski – tatliq haraqlar aghzi echilghan halda teyyar turatti. U potolkilargha Gulbahardin bashqiliri zadila diqqet qilishmidi. Bichare Gulbahar uyaq – buyaqqa otkende mungluq kozliri bilen telmurup u potolkilarni tutup quyatti. ...

Melum bir dem elish kuni idi. Qasimning aghiniliri xeli aylardin beri uni yoxlashmidi. U, yalghuz olturup bu bir qanche aydin beri toplap yurgen yeqinlashqili bolmaywatqan yaki eniq adrislirini tapalmay kiliwatqan qanxor jallatlarning qolgha kelturgen ehwallirini xelqi arisigha tarqitiwitish uchun tizimliktikilerning tepsili adris we qisqiche jinayetlirini retlep yezip olturatti.

Kona ulpetliri bir besip, ikki dessep kirip kelishti. Eng awal kirgini pishqedem ‘saqi’ boldi.

“Nime digen zirikishlik kunler bu, adem etidin kechkichila qorqup yurgen. Ya bir yerge erkin baralmighan, birsining oyidimu aramxuda olturup birer romka ichelmigen. – ‘Saqi’ resmila ghudungshup qalghanidi. U, ishtan yanchughidin bir potolka nachar bir haraqni chiqirip, dostliri kelgiche bir nechche romka qeqiwilish niyitide idi. U, titirep turghan qolliri bilen shishining aghzini ming teste echip romkigha sesiq haraqni toldurup gupla qilip ichiwetti. Uning achchiq haraqni yutqandiki bu turqini Qasimla emes, alwasti korsimu qorqup yetti qat asmangha qechip ketken bulatti! – ‘Saqi’ ning chirayida adem siyaqi qalmighan idi.

“U potolkangni manga tashlap qoy adash, - Qasim dostining chirayigha qarap chidimighan idi. – bugun mende xeli yaxshi bir dachuy bar. Shuni ichkin.” – digech berip ishkaptin alahide ishlengen bir potolkini chiqirip ‘saqi’ ning aldigha tiklep qoydi.

“Pah, pah, pah! Bu haraqni birer yildin buyan kormidim digine! – ‘Saqi’ titirep turghan qolliri bilen aldirash shishini elip aghzini chishi bilen chishlepla achti. Aghzini ittik burnigha tutup chongqur bir puriwaldi. – Jing haraq digen mushu digine adash. – u romkisini toshquzup gupla qilip birni kutiriwetti. Uning chirayi bu ‘isil haraq’ timu oxshashla bayiqidek purliship ketti. Tazimu yaxshi keldi bu bir romka. Qarimamsen, tuzulupla qaldim digine! – Qasim dostining bundaq tuzulginidin uning olgen chirayi teximu yaxshiraqmikin, digenlerni xiyalidin otkuzdi. ‘Saqi’ tamakisini tutashturghach didi. – Aghinilirimiz hazir kilidu heqichan. Tunigun seningkige yighilishni diyishiwalghaniduq. Qarimamsen adash, bizning moxorkichi neshidin tugushupla ketti dimemsen. Yaman boldi uninggha, qandaq qilsaq bolarkin?” – ‘Saqi’ nining ozining halimu unchilik way diguchiligi qalmighanidi. Yuz – kozi iship, qaridap bashqichila bolup qalghanidi. Qasim bu aghiniliridin pat yeqinda ayrilip qelishidin ensireyitti. Bu arida qalghan ikkisimu yitip kirishti.

“Demidimmu, bu ‘saqi’ da aghinidarchiliq digen nerse tugep kitiwatidu. Bizni saqlimayla ishni bashliwaptu emesmu!” – Teshwiqatchi sozligech kirip palishopkisini chiqirip bir yangha qoydi. Rast digendek, neshikesh aghinisining chirayi ghelitila bolup qalghan bolup, kozliri chongqurlap oghriningkidekla hunuk parildayitti.

Ular oyge kirip ichishke teyyarlandi. Bu arida moxorkichi yanchughidin kichik bir tugukni chiqirip titirep turup yiship, yeshil renglik yangaqtek bir komulachni chiqirip bughdaydek – bughdaydek uzup alqinida uwilashqa bshlidi. Andin taranchi qilip gezit qeghizide oriwalghan neyche ichige kok tamakisi bilen arilashturup bir qat tamaka, bir qat komilach qilip tizip toldurdi. Andin nechche tal serengge bilen lapilditip ot chiqirip putun wujudi bilen ichige tartishqa kirishti. Uning chirayimu teximu beter qorqunushluq tuske kiriwatatti.

“Nedinmu tapting shu paskina oqetni! – didi ‘Saqi’ dostining saghrip kitiwatqan chirayigha qarap, - Ozengge hay bermiseng tugushupla kitisen adash. Helimu chirayliring helime qoruqningkidek qorqqidekla bolup kitiptu dostum. Bu nerse sanga yarashmidi.”

“Bu kunlerde tugeshmigen yene kim bar deysen, - Moxorkichi piligini qaytidin chongqur bir nechchini tartiwilip, tutashmaywatqan meshning kaniyidin chiqiwatqan istek appaq is chiqirip turup, - Sen manga digiche awal ozengning chirayigha bir qarighine, xangdin chiqqandekla qaridap kitipsen. Senmu resmila zaboy bolup kitiwatisen jumu! Mushu mengishingda pat – yeqinda biz boytaqlar Qoshunigha eza bolushingda gep yoq.”

“Dimisengmu bizning ‘saqi’ bir nechche heptidin beri oyide boytaq yalghuz turiwatidu. – Didi xewerchi ashxana oyidin cheynekni – chinilarni koturup kiriwatqan Qasimgha qarap, - Uninggha xotun – baliliridin mushu haraqning temi bekirek muhim bolup qaldi.”

“Sen qalding endi manga terbiye qilmighan, - didi ‘saqi’ qolidiki haraq romkisini aylandurup olturup, - dimisenglarmu zirikishtin jenim chiqayla dep turatti. – ‘Saqi’ derhal gepni bashqa yaqqa buridi. – Aghiniler, eslide shu terorchilarning tutqan yolimu xeli tuzuktek qilidu. Bu kunlerde adem yimigen mantining pulini tolep yurgiche, birer xitayning mingisini chechiwitip bolsimu rahet olgen yaxshimikin deymen!”

“Nime boldi sanga bu yeqinda? – Qasim chay quyghach didi. – Puchqaqtin chiqqandekla u parakendichilerni maxtighili turdungghu? Bu haling bilen birer tuki yoq balagha qelip yurmigin yene. Ularni zadila yaxshi kormeydighan geplerni qilatting.”

“Burunqi gepler kimningmu iside turuptu deysen, - ‘saqi’ qolidiki romkisini koturiwitip aghzini qolining tetursi bilenla surtkech didi, - Bugun, bugunning gipini qilisen. Uqimidingmu heliqi kitablarni? He rast, u kitaolarni sanga berimen dep bermigenmidim? U kitabta bizdeklerni qorchaq xainlar dep kisipla hukum qiliwetkinini diseng, eslide bu qalpaqmu bizge xeli durus keyguzulgel qalpaqtek qilidu. Dimisimu biz bu wetenge tilgha alghuchiligi bar nime ish qilip biriwatimiz? Biz rastinla xitaygha texsikeshlik qilip qursighimizni toyghuzup yurgen milli parazitlardin bolmay nime? Rast, axsham idaridiki xitaylarning bir – birsige pichirlap turup diyishken gepliridin qarighanda, xitaylarni boghuzlap, partilitip yurgenler arisida bir munche uyghur qizliriningmu barlighidin guman qilishidiken. Bizdek shunche kop erler turghan yerde, bunche heterlik ishlirimizgha xutun xeqlirimiznimu selip qoyghan bolsaq, bu janning tazimu qimmiti qalmidi dengla. Xitaylarning digini rast bolidighan bolsa, u qizlarning yurigi biz er xeqlerningkidin xelila yughan bolsa kirek? Towwa dimey bolmaydu.”

“Nimige towwa dimekchisen?”

“Yaq, deymende, nimidigen qorqmas yureklik qizlardu ular, zadila ishengim kelmeydu.”

“Yetti qizlirim, Nuzugum, Riziwangul digenlergimu ishenmemting ya?”

“Aghiniler, quruq gepni qoyup turunglar. Men silerge oqup biridighan bir nerse tepip keldim.” – diginiche, teshwiqatchi yenidin bir nersini chiqirip endila uqushqa bashliwidi, ‘saqi’ uni uqushtin toxtatti:

“Qoy boldi uqima uni. Aldimizgha haraqni tiklep qoyup dini mesililer heqqide talash – tartish qilishsaq yaman bolidu. Baya diginingdek chet’elliklirimiz toghrisidiki nerseng bolsa uqighine, shuni eniq bilgim bar idi.”

“Unchilik Hudadin qorqidighanlighingni bilmeptikenmen. Bolmisa aldingdiki potolkini eliwiteymu – ya?”

“Boldi – boldi, shundaq dep qoysa bir dumilapla qarim boliwalmayli. Baya men sorighangha bir nime dep baqmamsiler qeni. – ‘Saqi’ shundaq bolsimu yenila aldidiki potolkisini asta jozining astigha tiqip qoydi. – Shu teshwiqat warighda chet’el kuchlirining xitaygha besim ishlitip bizning ishlirimizni hel qilghuzup berish digendek mesilige bekla umidwar qarighandek qilishamdu nime? Dimisimu bu xitaylarni shundaq bir kuch kilip qoghliship bermise, biz xeq buni qilalmaymiz. Shunga, u maqalida yezilghan siyasi joghurapiyining alahide muhim diyishini eniq bilgim kilidu. Bu mesile bizning milli musteqillighimizning jan yeri emesmu?”

Neshikesh, beshini chukurup orawatqan ikkinchi pilek moxorkisigha salghan neshe danichilirini tekshilep tizish bilenla bolup ketkenidi.

“Meningche bolghanda, bu waraqta yezilghanlar chet’el kuchliridin paydilinish ishining milli musteqillighimiz uchun heqiqetenmu alahide muhim ehmiyetke ige bolidighanlighini korsitip biriptu. Dimisimu qaysi bir yillirida Nyuyorktiki ‘qoshkizek bina pajiesi’ din och alimiz dep Amerika eskerliri Afghanistangha kilip xitaylarni bekla alaqizade qiliwetkenidi. Bolupmu bizning jenobi xoshnimiz bolghan Pakistanni xitay tesiridin ayriwitishke tirishiwatqanlighi xitaylarni bekla huluqturiwetkenidi. Undin kiyin yene Turkiyining Afghanistangha esker kirguzishi, Orta Asiyagha Amerikiliqlarning qoshun turghuzushigha orunushliri xitaylarning wetinimizzning gherp we jenop terepliridiki ittipaqdashlirini yoldin chiqirip qoyush xewipini kelturup chiqirip, wetinimizge jiddi shekilde herbi yotkeshke mejbor bolushqanidi. Bularning hemmisini turkiyede, Yawrupada, Amerikida turiwatqan muhajir teshkilatlirimiz qanat yayduriwatqan helqaraliq teshwiqatlirining netijisi diyish mumkin. Dimekchimenki, biz bu yerde bikardin – bikarghila olup berip, bir munche tonush – bilishlirimizning beshigha bala terip yurginimizdin, muhajirlirimizning qiliwatqinidek chet’el kuchlirini kushkurtup xitaylarni qorqutup bu yerdin qachurush mexsidige yiteleydighandek qilimiz.shundaq bolghinida bizdin hechkim gumanlanmaydu, xitaylar chet’ellik bilen hepilishimen dep bizge cholisi tegmey qalidu.” – Teshwiqatchi meghruru qiyapette etirapidikilerge bir qur koz yugurtiwilip, ‘saqi’ gha isharet qilip bir romka qudurup koturiwetti.

“Asmandiki ghazning shorpisigha nan chilap turayli digine! – didi moxorkishi yirtiq puchqaqtin chiqqandekla gep qilip, andin u qolidiki moxorkisini qattiq bir shoriwilip gipini dawam qildi. – digendek, muhajirlirimizning qiliwatqanliri toghra bolghinida, xitaylar qorqup qechish ornigha yurtimizdiki esker sanini burunqisining bir hessisige yeqin kopeytip nime qilatti? Mana bugun negila qarisang quralliq xitay.”

“Toghra deysen. Sening mingiliringni neshidin bulghinip pikir qilalmas bolup kettimikin disem, aziraq qalghanmu oxshimamdu?”

“Boldi qilinglar bu bolmighur geplerni. – Qasim gepke arilashti. – Bayiqi shu din toghrisida yezilghanlirinimu bir oqup baqmamsen? Her qanche digen bilen, biz beribir musulman balilirighu.”

Qolidiki romkisini boshitip turghan ‘saqi’ uni nerisigha ittirip qoydi:

“Musulman balilirimizken texi, bizni qandaqmu musulman digili bolsun? İchishing haraq, chikishing neshe, qilghining pashiwazliq. Musulman digen besh waqit namazliq teqwadar, yalghan sozlimeydighan, mulayim, rehimdil, haramdin uzaq turidighan kishilerdin bolishi kirek. Bizchu? Biz digen xitaylardinmu beterliship ketkenlermiz! He, shu terorchilarni dimemsen, bughuzlawatqan, uchey baghrini chuwiwitip barghan, bundaq adem qelipidin chiqqan ishlar yene shu bizdin chiqmaywatmamdu> biz xeqni dimeyla qoy. Dunyadiki shunche kop musulmanlarning qaysi birsi bizdin tuzugirek? Ularning hemmisila Amerikining, Yawrupaliqlarning, hetta Ros, Yapon, Xitaylarning qoligha qariship yurmemdu? Helimu yaxshi, u musulman doletlirining bir munchisigha xudayim nefitni bergeniken. Bolmisa nime qilar bolghiyttikin. Teximu weyran bolidighanlighi turghanla gep! Musulmanlar, biz xeq olgende namizimizni chushertish uchunla musulman boliwalimiz!”

“Rast deysen, - didi teshwiqatchi, - biz peqet olum uchunla musulman boliwalimiz. Guya musulmaning wezipisi olushla bolidighandek gep qilimiz. Eger musulmandarchiliq olgendin kiyin andi esqatidighan bolsa, Hudayim bu dunyani nimishke yaratti? Qur’ani Kerimni, Peyghembirimizni nimishke iwertti? Hich nime qilmay jeynimazda olturup bu dunyaliq imtihanigha qatnishiwatimen deydighan musulmanchiliqni Hudamu yaxshi dimise kirek? Huda bizni bu dunyani qolimizdin kilishiche toluq paydilinip kopirek sawap topliwilishimizgha bermise, nime dep yaritatti?”

“Aghiniler, siler bugun ishni buzdunglar jumu. Endi bu romkilarni yighishturmay bolmidi. Hech nime qilalmisaqmu, din paringini qilghanda bolsimu aldimizdin haraqni eliwetkinimiz tuzuk. – ‘Saqi’ oziche ghudungshup yurup potolka – romkilarni yighishturup ishkapqa tiqishqa bashlidi.

“Diginingning yoli bar. – Didi Qasim teshwiqatchi aghinisige qarap. – Xudayim bizni bu dunyagha nimishke iwetti? Bu dunyani nimishke bizge risqa qilip berdi? Bizning bu mingimizni nime uchun sunche murekkep hujeyriler bilen yaratti? Bu alemdiki maddilarni nime ucun energiyeler halitide, jisimlar halitide, malekula, atam, yadro, foton, ... lardin yaratti? Huda kainatqa bu materiyallarni yaritip, bizni ulardin xalighanche paydilinishqa, ulardin toluq paydilinip ishlirimizni teximu asanlashturushqa boyruq qilmidimu? Shu arqiliq Hudaning birdin bir eng mukemmel bu kainatni yaratquchi ikenligini toniwelishimiz, shu asasta iradimizni, etiqatimizni sinashqa boyruq qilghini muqerrer. Buning uchun Huda bizge amanet qilghan bu bayliqlarni bilish, paydilinish we ishlitish qanunlirini, bilimlirini, texnikilirini boshashmay, yeniwalmay, japasidin qorqmay uginish, biliwilish, tepip chiqish, paydilinishlarni wezipe qildi. Bolmisa Hudayim qilidighangha ishi yoq bu xil energiyilerni, sekontigha 300 ming kilometrdin uchup qanuniyetlik heriket qilidighan atom yadrosi, elektronlar, ularning heriket orbitaliri, fotonlarni yaratmighan bolmighiydi? We yaki ularni dinsizlar paydilinip Hudagha ishinidighan biz musulmanlarni bozek qilip oynisun dep bermigendu? Bu digenlik maddi dunyani, kainatni ugen, ishlet digen gep. Dimisimu Hudayim bizge bu milyonlighan kitabta yizilghan bilimlerni sighdurup kiteligidek mukemmel ishleydighan mingimizni beshimizgha selip bir omur kawidek koturup yurishimizge bermigendu? Yaki bu mingimizni pul, mal, uyun, kulke, ... digendekler bilen toldurup kilinglar dep bermigen bolghiydi? Uni quruq koturup barsaq, axirette choqum uning soriqigha qalimiz. Hetta eng chong sorighida qalimiz!”

“Diginingning xeli jeni bar gepler. Esli sorilidighan hisap shu bolsa kirek. – Didi ‘saqi’, - Hudayim sendin pul – melingni sorimaydu. Mingengge qachilighan bilimingni, u bilimdin paydilinip bashqilargha qilghan yaxshiliqliringni soraydu. Bunisi eniq.”

“Undaq bolsa, Allah bizdin bizge tapshurghan bu alemni tonush, uni ishlitishni bizge imtihan qilip bergen bolsa, biz bindaq bilim, bundaq texnikini uginishning eng muwapiq muhitini yaritishimiz, ozimizge yaritalmisaq ewlatlirimizgha yartip berishni bugunki wezipimiz disek toghra bolmamdu?”

“Sen yene gepni aylandurup yurup wetenni dushminingdin qutquzush bizning nowettiki birinchi orundiki wezipimiz digen yerge elip kelmekchimu? – ‘Saqi’ tamakisini chekkech gep qildi. – Qarighine shu halimgha, bizdin bu wezipini orundashqa layiq birer supet korelemsen?”

“Haraqni, neshini, tamakini wetendin ustun korsek, nurghun kishilerdek pul – malni, abroyni, oyunni wetenning aldigha qoyiwalsaq, bu wezipini orundash layaqitige hergizmu ige bolalmaymiz. Bu digenlik oynimayli, pul – mal dimeyli, abroy dimeyli digenlikmu emes. Biz ‘ozemning wetinide oynaymen, bay bolimen, abroy tapimen deydighan ghayige kilelisekmu yitidu. Bu ghayilarning hemmisila wetenni aldinqi shert qilidu. – Qasim bir yutum chay ichiwilip gipini dawam qildi, - bundaq bir wetenni qolgha kelturush uchun, bu wetenni tartiwalghan xitay tajawuzchiliridin qutulush uchun awal dushmenning eng ajiz noqtilirigha zerbe berishtin ish bashlishimizni ...”

“Gipingni uzatmay ‘izchi men’ ning yolini tutayli digine, - ‘saqi’ gepni boldi, - siningche bolghinida, bugunki terorchilarning ...”

“Terorchi emes, wetenperwer pidai!”

“Bilimen! Bundaq ishlarni ‘izchi men’ wetenperwerlik herikiti deydu. Xitaylar bolsa terorluq deydu.”

Hemme jimip qaldi.

‘Saqi’ qolidiki yerimi tugimigen tamakisini kuldangha paturup ezdi. Uning qolliri titirimigendek qilatti. Andin temkinlik bilen ornidin turdi. Etirapidikilerge birmu bir tikilip qarap chiqti. Egilip turup jozining astigha tiqip qoyghan potolkini chiqardi. Uni elip hajethanigha kirdi. Aldirimay turup potolkidiki haraqni bulduqlitip tokup qurughdidi. Qaytip kirip quruq potolkini jozigha tiklep qoydi. U, dostlirigha meghrur qarighiniche, bir eghizmu gep qilmidi.

Neshikeshmu asta ornidin turup, qolidiki yengi orighan piligini kuldangha yimirip basturdi. Yanchughidin qaqtek qilip oriwalghan yeshil bir nimini chiqirip kuldangha uwutup ezdi. Umu ghing qilmayitti.

Teshwiqatchimu jim turmay, qolidiki tamakisining taza attin chushken yerini kuldangha yimirip ezdi. Epchillik bilen yanchughudin texi endila yerimdashqa bashlighan tamaka pshkisini chiqirip izip – purlap exlet haltisigha atti.

Hemmisila chaqmaqlirini chiqiriship exlet xaltisigha tashlashti.

‘Saqi’ salmaqliq bilen ornigha kilip turdi:

“Aghinilar, - uning chirayi resmi jiddi tus alghanidi. – Aghinilar, bugundin bashlap olturushimizda haraq yoq. Neshe yoq, tamaka yoq. Ailimizdin yamanlashlar yoq. Mumkin bolsa burunqi ayalinglar bilen yarishiwalisiler. Bolmisa oyliniwalisiler. ... din heqqide talash – tartishlar bizning wezipimiz emes. Uninggha yetkidek bilimimizmu yoq. Emma meyli toghra bolsun yaki xata bolsun, burundin kiliwatqan dini ibadet qaidilirini mexpi ijra qilishqa tirishayli. ... bundin kiyin bizning dostlighimizning, bundaq olturushlirimizning sherti bolidu bu digenlirim. Bundin kiyinki olturushlirimizda chay – tamaqtin bashqa nerse bolmaydu. Sohbetlirimizmu din, bilim, weten, millet heqqide bolidu. Emma mutleq mexpi bolsun. Qandaq qaraysiler?”

hemme birdek ore turushup qollirini uzartishti. Tot qol bir – birining ustige qatlandi. Qatarda Qasim derhal monchigha kirip yuyunup yataq oyide bir nechche reket namaz oqup chiqti.

“Aghine, hazir utigining qaysi waqitning namizi?”

“Yengidin adem bolghinimizni tebriklep utigen namizim. Silr hazir haraqtin junup bolghininglar uchun, silerge teret tutmaydu. Kiyin toluqliwitersiler.”

Qasim xoshallighidin hayajanlinip aghiniliri uchun qaytidin destixan saldi. Xeli burunla qazangha selip qoyghan goshi piship taza mey bolup ketkenidi. Ligenge selip elip chiqti. Qasim yalghuz duwa qildi. Hemmisige atap bismilla dep dostlirini destixangha teklip qildi. Hemmisiningla kallisi segekliship qalghanidi. Hemmisila xoshal, xuddi chong het – bayramdekla idi. Ular tekellupler bilen goshke qol uzutushti. ...

Yengi Ishlar

“Weten Suyush
_ Imanning Jumlisidindur.”

_ Hedislerdin

Bugun “Yengi Ay Qoshuni” dikiler ‘Yanchuqchi’ ning teyyarlighan bir mexpi oyide yighilishti.

“Yighinimiz uchuq, - Didi Gulbahar, aldidiki kuldangha tamakisining kulini qeqip turup, - biz bu uch heptidin beri yighilishalmiduq. Bu jeryanda Qoshunimiz ikki qetimliq mexpi wehime herkitini peyda qildi. Yeni, enighiraq disem, otken heptide sanaet uniwersitining qoghdash bshqarma bashlighi ailisining uch neper adimi bilen birge oyide partilap titma – titma bolup oldi. Uningdin qalsa, otken yili bir munche sodigerlirimizning nechche milyon som pulini aldap eliwalghan dangliq aldamchilar shirkitining mudiri Wang Kongbaw yatqan oyide ikki pahishe bilen birge boghuzlap olturuldi. Uningdin bashqa, bir ali texnikomdiki oqughuchilirimizdin guman qilip peyigha chushken bixeterlik nazaritining jassusliridsin Jang Huluning oyi koyduriwitildi.uning yardemchisi bolghan milli munapiq Adilning 3 yashliq qizi qachurulup hazirghiche mexpi bir yerde gorode tutiliwatidu. Shuningdek yene giologiye nazaritining ali injiri ailisige xet kirguzup yuz tal aptomatik pistan teyyarlap berishi we yengi partilatquch dorisi teyyarlashning xameshyalirini tepip birishi telep qilindi. Shuningdek yene 5 parche teshwiqat warighi tarqitildi. – Gulbahar tamakisining qaldughini aldidiki kuldangha izip turup gipini dawam qildurdi. – emma otken ayda biguna 20 neper yash ishchimizni qolgha elishqa alahide kuch chiqarghan saqchi Feng Lin digen bilen uninggha yardemliship bergen munapiq saqchi Abdirim ailisini partilitiwitish pilanimizni ijra qilalmiduq. Buninggha men ozem sewepchi boldum. Munapiq abdirimning ayali texi bir ay awalla tughuttin qopup oyige yenip kelgen bolghachqa, bu ishqa her qanche qilsammu qolum barmidi. Eslide, qolgha elinghan shu yashlarning bir nechchisi qilche kirimi bolmighan bala – chaqiliri qalghanlar ikenduq. Hetta ularning birsining oyide ishsiz ayali bilen ikki ayliq buwighi ach – yalingachliqta qalghaniken. ... hazirqi mesile, milli munapiq Adil digenning 3 yashliq qizini tutup turghan oyde bu qiz zirikip yighlap aware qiliwatidu. Qarighanda Alim digenmu jassusluq bolumidiki wezipisidin istipa berish ghemida yurgen oxshaydu. Bezi yeqinlirining diyishiche, qizini saq – salamet qayturup elish hisawigha Enchwentingning yeqinqi heriket pilanliridin bir qismini oghurlap berishni oylishiwatqanmish. Shundaqtimu, bundaq adem qachurush ishi bekla awarichiliq we xeterlik bir ish iken. ...”

Gulbahar yene birqanche nahiyide yuz bergen wehime yaritish weqeliridin melumat berip otti. Kuchilarda Qazaqistandin, Hitaydin kelgen bir qisim yengiche addi mina layihiliri bilen partilitish dora ritsipliri mexpi tarqilip yuretti. Bulardin ikkisini ‘Yanchuqchi’ qolgha chushurup kelgen bolup, uni qasimgha uzatti. Xasiyetmu Hitayda tunushup qalghan bir Xitay kompyuter ali enjineridin alghan mexpi betlerge kirish progiramma CD texsisini berdi.

Gulbahar bezi qiyin mesililerning hel qilinish chariliri ustide bir az muzakire qilishqandin kiyin, kaniwirt ichige selinghan bir ayliq wezipilerni birdin – birdin tarqitip berdi:

“Oqup yatliwilipla yirtiwitinglar.”

Qasim koniwirtni echip qaridi. Bu qetim uninggha aq qeghez chiqqanidi _ yeni, uninggha yengi wezipe berilmigenidi.

Bu arida binaning pelempeyliridin guldurligen ayaq tawushliri kilishke bashlidi. Keyni – keynidin ghichirlap echiliwatqan ishikler, xitayche warqirashlar anglandi.

“Bu yergimu keptu bu oy axturidighanlar! – didi Gulbahar, - Derhal yirtidighanni yirtip meshke tashlanglar!. – Helimu yaxshi, ‘Yanchuqchi’ oyni ijarige alghinida ‘parway yaxshi ishlimeydu’ dep qoshumche bir mesh qoydurup qoyghaniken. Bayitidin beri meshte ot yenip turatti. Meshke selinghan qeghez parchiliri guruldep koyushke bashlidi. Hemme birdek romkilirini qoligha elip haraq bilen eghizlirini chayqashti. Bu arida Gulbahar obdanla bir yutum yutiwalghanmu boldi. – Hemminglar birer romkidin quyup derhal uchunglarning korunmeydighan yerlirige tukiwilinglar, bu bir boyruq!”

nowet bu ishikkimu keldi. Guldurlep urulghan ishikni ‘Yanchuqchi’ berip achti. İshik echilishi haman oyge 6 – 7 xitay we bir uyghur saqchisimu birge kirip keldi. ...

Qasim bilen Xasiyet qarangghu chushkiche birmuncche tekshurush noqtiliridin utup ming bir balalarda aranla oylirige kiliwilishti. Digendek, ular sheher sirtida olturidighan Xasiyetning dadisi bilen birge turmide yatqan bir mollining yenigha berip nika qilduriwilishqanidi. Shunga, ular bu yeqindin beri birge turiwatatti. Binadikilerning hemmisila digidek ular ikkisini tonighachqa, ulargha bek diqqet qilip ketmes bolup qalghanidi.

Ular ikkisi oyige kiripla tamballirining ichige yushurup qoyushqan qeghezlirini chiqiriship oyige yushurup qoyushti. Qasim qolida putturelmey turghan mina layihisi uchun kitab korushke kiriship ketti.

Etisi chushke yeqin Qasimning aghiniliri birlep – ikkilep kirip kilishti.

‘Saqi’ pat – patla yanchughini kolap bir nimilerni aghzigha etip quyatti. Moxorkichining eghizida liq seghiz, teshwiqatchining aghzida kemput, ular endi tamaka ornigha xumarini bashqa nersilerdin chiqirishqa mejbor idi. Emma ularning chirayi alahide tuzulup qalghan bolup, parqiriship qalghanidi.

“Aghiniler, - didi ‘saqi’, - bizning adem bolmighimiz bekla teske toxtidi jumu, qeni Qasim sen nimide tamaka xumaringni basturup yuriysen?”

“Chay adash, at qenidek demlengen chay bilen basturiwatimen.”

Oxshighan sutluk chay demlinip bir qur nashta ornida ichildi. Ularning sohbetliri siliq sipaye, emma helighichila bekla yasalma qiyapettin qutulup kitishelmidi. Bir – birige maslashmaydighan, qolashmighan sohbetler xeli waqitlarghiche yoligha kirmey, hemmini qiynimaqta idi.

“Aghiniler, her qanche bolsimu bunche qiynilip ketmeylila. – ‘Saqi’ chidimighanidi. – Erkinirek bolmaylimu, qisilip ichim yerilip kitidighandek bolup kettim. Gep – sozlerde bolsimu azadirek bolmaylimu?”

ular burunqi chushkunluship ketken waqitliridiki kulkilik haletlirini esliship bir – birini shangxo qilishqa bashlishi bilen, sohbetlirimu asta – asta janlinishqa bashlidi.

Sohbetler sel jayigha chushishi bilen teng, teshwiqatchimu burunqi aditi boyiche qoynining bir yerliridin bir waraq qeghezni chiqirip uqushqa bashlidi.

Xewerchining bergen melumatliridin qarighanda, bu yeqinlarda bilige partilatquchni tengip xitay tajawuzchiliri zich yerlerge kirip birlikte partilap shehit bolush hadisilirining sanimu kopeymekte idi. Aldinqi kunisila bir sheherde uyghurlarning kirishi cheklengen bir chong magizinning ottursida kuchluk bir partilash yuz berip, ottuz nechche xitay kochmini neq maydanda titilip qiymidek tozup ketkeniken, yardar bolghan xitaylarning sanimu elliktin kam emesmish.

Bu arida teshwiqatchining bergen bir hewiri Qasimning diqqitini alahide tartti. Teshwiqatchi yeqinqi bir axshimi uyqisi kelmey derizisidin sirtqa qarap xiyal surup turghinida, qarangghuluqta bir kulengge peyda bolup bir istolbigha hem bir binaning temigha birnimilerni chaplawatqanlighini korup qalidu. Bu saye yandiki binalarning arisigha kirip kitiwatqinida, binadiki bir oydetuyuqsiz yenip ochken chiraqning yurighida uning chirayini tonup qalghaniken. Keyin teshwiqatchi namazgha teret elip chiqiwatqinida Qasimning quliqigha pichirlap didi:

“U teshwiqat chaplawatqanning kimligini dep bireymu? U, sening kichik waqtingdiki aghineng imin idi.”

Qasimning yurigi oynap ketti. U, bu aghinisini surgundin qaytip kelgen yilliridin beri tuzuk uchuratmighan idi. Qasimning tunji herikiti ene shu aghinisining ochini eliship berishtin bashlanghanlighiniuchun, u aghinisigha qandaqtur bir yeqinliq his qilatti. ...

Bugunki olturush heqiqetenmu haraq – tamakisiz otkenidi.

Qasim surushte qilip yurup Iminning mehelisini biliwaldi. Andin u, ishtin baldur chushkenliride shu mehelige berip aylinishqa bashlidi. Bir kunisi, neriqi kucha doxmushudin bir tawuzchi liq tawuz tizilghan bir qol haruwisini ittirip kiliwatatti. Qasim uni tunup qaldi. U tawuzchi Qasimning baliliq waqtidiki dosti Imin idi. Uning chirayliri qoruq besip resmila qerip qalghandek korinetti. Qasim asta berip uning haruwisidiki tawuzdin birni tallidi. Imin xeridarining chirayigha diqqet qilmighan halda tawuzni bir xaltigha selip Qasimgha uzatti. Qasimmu chandurmay yanchughidin yuz somluq puldin birni chiqirip Iminge tutquzupla keynige burulup mangghan boldi.

“Toxtang, mende buni parchilighidek pul yoq. Birdem haruwamgha qarap tursingiz shu dukangha kirip parchilitip chiqay. – didiyu, ornida turghiniche qetipla qalghanidi. Umu baliliq dewridiki dostini tonup qalghanidi.

Ular ikkisi bir biri bilen siliq salamliship hal – ehwal sorashti. Qasim uni tapalmay izdep yurgenligini didi. Shundaq qilip Iminmu dostini zorlinip bolsimu oyige teklip qildi:

“Bugun etigendin beri aranla 5 dane satalidim. Beribir ish yoq. Eger waqting bolsa oyumge kirip birdem – yerimdem olturup chiq. Oy shu aldimizdila.”

Qasimmu del buni kutiwatatti. Shunga umu qilche tekellup qilmayla Iminge egeshti.

Ular yoldiki bir dukandin aziraq bir nersiler elishti.

Iminning oyi bekla nachar idi. Kichik ikki eghizliq bu oyde ikki taxtay supa, bir tamaq ustili, tot dane ghichirlap turghan tuz orunduq, bulungdiki tompuchkining ustide bir kona markiliq rengsiz tiliwizordin bashqa oy saymini korunmeyitti. Yene bir bulungda ikki qeghez sanduqta liq kitab turatti. Emma Iminning ikkila balisi texi kichik bolup, bunche kop we qelin kitablarni uqiyalighidek emes idi. Ayaliningmu resmila bir yeza ayali ikenligi mana men depla korunup turatti. İminning sawadini Qasim yaxshi biletti. Shunga qiziqqiniche asta berip yeshiktiki kitablarning yenigha bardi. U teximu heyran qaldi. Bu kitablarning hemmisila digidek xitayche, shuningdek purliship ketken bu kitablarning kop qismi Freudning, Adlerning, Jungning, Frommning, Maslowning, Nitsiyning, Arueytining kitabliri idi. Bundaq kitablarni Qasimmu bekla teste chushineleyitti. Bularni Iminning uqiyalishi, herqanche dosti diginidimu, bir tawuzchining chushinelishi esla mumkin emes idi. “Belkim arilap eski – tuski yighip satidighan ishimu bolsa kirek” dep oylighach, kitablar arisidin qelin birsini elip qaridi: [Ijadiyetning Siri]. Ichini waraghdap qoydi. Arilap yangha yezilghan.

Qasimgha ghil – pal tonush yengi yeziq xetlerni korup qaldi. Bu Iminning pochurkisi idi! Kitab intayin estayidil uqulghanlighi mana men depla chiqip turatti. Yezilghan soz terjimiliri buni korsetmekte idi. Dimek, bugunki Imin Qasimning tonuydighan heliqi kichik waqtidiki Imin emes idi. Hetta hazir aldida olturghan bu tawuzchi Imin bolmastin, alahide sirliq birsi ikenligini his qildi. Emma Iminning soz – heriketliri resmi kisek quyup, qum tasqap yuridighan medikarlardin qilche perq qilmaywatatti.

Ular ikkisi tamaq yigech we tamaqtin kiyin xeli uzun sozleshti. Ularning sohbiti asasen beshidin otkuzgen eghir – yinik weqeler bilenla cheklinip qalmaqta idi.

“Sen bilisen, dadamni ishtin qoghlap chiqirip yezigha surgun qiliwetkinidin kiyin, yizida teriqchiliq, hunerwenchilik bilen kunum otti. Dadamning kisilini dawalaymen dep, zadila oylinish pursitim bolmighanidi. Uning ustige bir xitayni urup qoyup turmige kirip on yildek yetip chiqtim. Chiqsam, dadam bilen anam shu yezida tugep kitiptu. Yezidikiler mini bu ayalim bilen nikalap quyup sheherge yolgha selip quyushti. Qerighanda ikki baliliq bolup qaldim. Desliwide u yer – bu yerlerde medikar bolup ishlep yurettim. Keyin, ... – Imin sel turiwilip moxorkisidin oridi. Andin tutashturup chekkech gepini yene dawam qildi. – heliqi shu, ... shu dadamni urup naka qiliwetken xitayning mingisini birsi chuwiwetkendin kiyin jahan barghansiri qalaymaqanliship ketti. Ming teste yalwurup yurup qayta surgun bolushtin qutuldum. Shundaq qilip tapalisam medikarchiliq, tapalmisam baqqalchiliq bilen kunumni elip yurimen. Keyin yene nimiler bolidighanlighini bilelmey yurdum.”

Qasimmu beshidin otkenlerni qisqichila dep otkendin kiyin, uyaqtin – buyaqtin gep yorghulutup yurup Iminning dadisini naka qiliwetken xitayning olumi toghrisida shunche gep kochilighan bolsimu, Imin bu geplerge zadila yeqin yolimay, intayin nadan qiyapitini buzmay oltiriwerdi. Eng axirida bolmidi, aghzidin bir eghiz gep chiqip ketti:

“Kashki bu ishlarni qilalighidek jasaritim bolsimighu!”

Qasim, bir xiyalida yoq olturup yenidin bir waraq qeghezni chiqirip ichide uqighan bolup olturiwaldi. Bir waqtida Imin u qeghezni korup ornidin chachirap turup ketti:

“Buni nedin alding, Eslide sen nime qilidighan ademsen?!” – Imin bu qeghezni tonup qalghanidi. Bu teshwiqat warighi,Qasimning ‘teshwiqatchi’ leqemlik aghinisining heliqi kuni kichide Iminning keynidin chiqip tamdin sokiwalghan qeghizi idi.

“Nimanchuwala huluqisen? Baya yoldin tepiwalghanidim. Nimikin dep mana hazir oqupbaqtim, shu.” – Qasim miyighida kulup Iminge menilik qarap qoydi. Imin resmila buzulghili turdi.

“Oltar aghine, oltar, ozengni besiwal. – didi Qasim dostining morisidin tutup, - endi men sanga uchighini eytimen, qaysi kuni bir aghinemning oyide qonup qelip, uyqum kelmey kiche qarangghulighida sirtqa qarap turghinimda, sen bu qeghezlerni tam – turuklerge chaplap yurginingni korup qaldim. Keyningdin chiqip buni soyup kirdim. Eslide birer yildin beri menmu mushundaq ishlar bilen hepiliship yurettim. Yalghuzluqta bekla ichim pushup yurginimde seni korup qaldim. Eger manga ishenseng, ikkemiz bir qoshun bolup heriket qilsaq, dep sini izdep yurettim. Gepning pos kallisi shu. Endi geo sende.”

Iminning huluqishi sel besilghandek qilsimu, yenila xatirjem bolalmighanidi:

“Manga qara Qasim, sen meni tonimaysen. Men, kichigimizde sen bilidighan heliqi bala Imin emesmen. Men hazir bu ikki balamni salamet qatargha qoshushtin bashqa hech nimini oylimaydighan ademmen. Digenliringge qarighanda seningmu bir obdanla ishing bardek qilidu. Senmu bundaq xiyallarni qilip yurmey chirayliq kunungni alghining yaxshi. Eger digenliring rast bolsa, bundaq bolmighur xiyalliringni untup ket.”

Qasim Iminge shunche tewekkul qilip rast gipini qilghan bolsimu, yenila ishendurelmigen idi. Hetta bu baliliq dostining tuyuqsizla peyda bolup bundaqbundaq heterlik geplerni qorqmayla diyishidin bekla guman qiliwatsa kirek?shundaqtimu yenila nime uchundur bu kona dostini derhal saqchilargha tutup berip baladin qutulush niyitige kelmigen idi. Iminmu oygha patti: “Eger digenliri rast bolup qalsichu? Meni korginigimu xeli kunler bolup qalghaniken. Shu waqitqiche tutup bermiginige qarighanda rast gep qiliwatamdu qandaq?- Iminning kallisida herxil gumanlar aylinip yuretti. Shundaqtimu yenila ehtiyat uchun resmi bir nadan qiyapitige kirip yeqin yolimay oltardi.

“Imin, gipimni angla, mining tuyuqsiz peyda bolup bu geplerni qilishimdin gumanlinishqa heqqing bar. Eger bundaq guman qilmighan bolsang, belkim menmu sanga ishenmigen bular idim. Qarighanda men seni ishendurush uchun pakit korsetmisem bolmaydighandek qilidu. Men yalghuzluqta, sanga ishinishke mejbormen. Mushu bir nechche kun ichide sheherlik teshwiqat busining bir adimi ujuqturilidu. Shuningdek yene, pat yeqinda senmu tonuydighan bir munapiqmu jaylinidu. Qalghan geplerni shu chaghda diyishermiz bolmisa. – Qasim bir yutum chay ichiwilip Imindin soridi. – bu geplerni unutayli. Rast, men sening birer ali mektepte uqighanlighingdin xewirim yoq iken. Bunche xitaychini nelerde yurup uginiwalghaniding?”

“Rast, men sening bilen birge uqighan shu tuluqsiz otturadin bashqa birer mektepte uqush pursitim bolmidi. – Imin sel jimip qaldi. – 20 yil awal bir bihude ish bilen sulanghinimda, turmide bir xitay muellim bilen bir kamirda 3 yil birge yatqanidim. Xitaychini shu xitaydin uginiwalghantim.”

“Mundaq digine, - didi Qasim, - Rastini disem, men seni surgun qilinghininglardin beri zadila istimidim. Eslide, qaysi kunisi kichide seni tonup qalmighan bolsam, belkim sini bir umur istimigen bular idim. Emma mini untup qaldi dep qalmighin. Eger men sini untup qalghan bolsam hergizmu shu chulaq xitay ... shu chulaq xitay weqesidin ... qoyghine bu geplerni, qarighanda sen manga asanliqche ishinidighandek emessen. Shundaqtimu men sanga chaplashqinim chaplashqan. Eslide men seni shexsi qisasingni eliwilishqa biwaste qatnishishingni dep sanga bu teklipni qilishqa kelgentim. Endi sining uqighan kitabliringgha qarap pikirimni ozgerttim. ...”

“Xitayperest bolup kitiptu dep oylawatamsen endi?”

“Yaq, buning del eksiche bir teklipni teyyarlidim. Endi men, ozeng uchun emes, millitimizning azatlighi uchun bu heriketke qatnashsang diyish uchun keldim.”

“Sen bu xiyallarni nedin yuqturiwalding?” – Imin xelila mulayimliship qalghanidi.

“Birkuni kuchida bir hajetxanigha kirginimde ‘Izchi Men’ digen birsining yazghan ikki kitawini tepiwalghinidim. Shu kitaolarni tola oqup mushu xiyalgha kirip qaldim heqichan.” – didi Qasim kulup qoyup.

Imin tamakisini shorighiniche xeli uzunghiche jimip ketti. U tuyuqsizla beshini koturup Qasimgha qaridi:

“Sening Qoshuning barmidi?”

Qasim, tuyuqsiz soralghan bu sualdin resmila temtirep qaldi.

“Miningche, ... miningche buni surushturmeyli. Mining sendin soraydighinim, eger senmu birer qoshungha kirmigen bolsang ikkemiz birliship bir qoshun quralmasmizmu?” – Ular ikkisi xeli uzunghiche jimip qelishti.

“Qeni emise, - didi Imin jimjitliqni buzup, - Awal sen manga bir wezipe berip baqqin. Menmu ozemni bir sinap baqay. Shu qatarda senmu mini sinighan bularsen. – Imin yengidin bir tal moxorka yogep chekti. – menmu nechche yilning aldida sen digen shu kitablarni oqup baqqanidim. Eslide menmu shu xiyallarda bolup yurettim. ...”

Qasim xoshallighidin Iminning qollirini siqip ketti:

Mende resmi aptomatik pistandin birsi bar. Uninggha aziraq partilatquch dorisi tapsaqla aptomatik waqit tizginliyeleydighan bir minagha aylinidu. Buning uchun partilatquch dorisi ...”

“Dorining ghemini qilma. Mendimu bir qanche tal aptomatik waqit tizginliyeleydighan pistan bar. Dorimu yetkidek bar. Sen awal uni nege komushnila diseng yitidu.”

“Enchwentingning terorchilargha zerbe berish bashqarmisi deydighan mexpi bashqarmisidin birsi bariken. Uning bashlighi bingtwen saqchi bashlighi bolup Chochekte turghan chikidin ashqan milletchi, yerlik milletlerge esheddi ochmenligi bolghan, jassusluq bilimi bar wehshi, hiliger birsi ikenduq. U xutay jalliti ozini alahide puxta muhapizet qilip yurgini uchun, uninggha biwaste yeqinlishish yolini zadila tapalmidim. Anglisam, uning dadisi bilen anisi, bu xitayning bir balisi bilen Sanjidiki bir kuchida ozliri seliwalghan ikki qewetlik binasida turishidiken. ...”

“Gepni uzatma. Manga uning tepsili adrisini bergin. Awal berip kuzitip baqay.” – Imin Qasimgha qolini berdi. ...

Ikki heptidin kiyin heliqi Enchwenting chujangi, Sanjidiki oyide anisi, balisi, ayali we ikki neper xitay xizmetchisi bilen birge partilap titma – titma bolup olgenlik xewiri keldi. Qasim bu xewerni Gulbaharning ayliq heriket doklatidin anglap, etisila Iminni istep bardi.

Imin, yene shu burunqidek, pitini buzmay qapighi turuk halda, xuddi hichnime bolmighandek uni oyige teklip qildi.

“Mubarek bolsun Imin dostum, seni tebrikleymen!” – dep Qasim Iminning qolini tutup oyge kirdi. Imin yene shu halitide bir xiyalida yoq uninggha destixan saldi.

Hayajinini basalmay kitiwatqan Qasim aldirap kitiwatatti:

“Bu ish bekla muweppeqiyetlik boldi. Bu pajie, xitay jallatlirini bekla huluiqturup qoydi. Nurghun jallatlar ailisini aldirap xitaygha yolgha selish dolqunini qozghashmaqta iken. U xitayning Sanjigha baridighanlighini qandaq biliwalghaniding?”

“Men nedin biley, shundaq toghra kilip qaptughu tang.” – Iminpitini buzmay cheyini ichip oltiriwerdi.

“Bugungiche sanji teweside bunchilik eghir wehimilik heriket bolup baqmighanidi. Anglashlardin qarighanda, u xitay jallitining dadisi shu binasini salghiche xoshnisi bolghan bir tungganning eghilini zormu – zor qoshiwilip binasini seliwalghaniken. Hazir bu tunggandin guman qiliship uni putun ailisi boyiche qamap qiyin – qistaqqa elishiwatidighan oxshaydu. Bu ishtin xewer tapqan Sanjidiki, hetta Urumchidiki tungganlarmu eger qolgha elinghan qerindashlirini qoyup bermeydiken, Sanjini ongtey – tongtey qiliwitimiz, diyiship hokumetke tehdit seliship yurgidekmish. Bu tehdittin qorqup ketken xitay hokumitidikiler bilen Enchewentingdikiler arisida jiddilik peyda bolmaqta iken. Emma yenila ehtiyat uchun Sanjigha ikki polik esker kopeytip, kucha – kuchilarni toshquzup yurgidek.”

Imin bu geplerni anglap turupmu ‘mit’ qilip qoymay cheyini ichip olturiwerdi. Uningda qilchilikmu hayajan yaki huluqush digen nerse korulmatti. “Neq bir yer asti partizangha layiq yitishiptu bu nime.” – Qasim uninggha qarighiniche qayil bolghan qiyapette ichide oylinip qaldi. Cheyini ichip bolup duwa qilishqandin kiyin, Iminge zuwan keldi:

“Yene nime wezipe elip kelding?”

Qasim yene huloqup qaldi. U, Iminge qarap didi:

“Endi biz ikkemiz birliship pilan tuzup heriket qilimiz. İkkemizni bir qoshun dep hisaplisaq bolidighandu>”

“Shunchilikla bir ishmidi bu qoshun digining, meni qayta sinimamsen? – Imin sel heyran bolghandek qeshini koturup uninggha qaridi. – Mexpi qoshun digining mushunchilikla bir ishmidi?”

“Ikkemiz birlikte Qur’an tutup qesem qilip Qoshunimizning qurulghanlighini tebriklisheyli bolmisa, qandaq qaraysen?”

Ular qayta teret eliship bir nechche reket namaz uteshti. Andin Qur’ani Kerimni jeynimaz ustige qoyup, ikkisi birlikte Qur’anni tutup qesem qilishqa teyyar boldi. ...

Uzun otmeyla kochilarda ‘TNT Qoshuni’ digen namda bir mexpi yer asti xitay wehimisi yaritish Qoshunining teshwiqat waraqliri korulushke bashlidi....

Imin Herikette

  _ Uning qolidin qaltis ish kilidighan nime jumu.
Tunigun uning yene bir shieri gezitqa chiqiptu digine!

_ Ikki Aghinining sohbitidin

Imin, dadisi kisel bolghini we nakar bolghini uchun, kichigidin tartipla bu ailining yukini ustige elishqa mejbor qalghanidi. Bolupmu bekla namirat yiraq yizigha palanghinidin kiyin, uning ustidiki yuk teximu eghirliship ketkenidi. Helimu yaxshi, bu yizidiki dehqanlar qayta namiratlishish imkanimu qalmighan eng chikige yetken kembeghellik chigirisida yashawatqanlighigha qarimay, bu sheherliklerni qolidin kelishiche himaye qilishti. Iminmu bu yezigha kilip uzun otmeyla etiretning gholluq emgekchiliri qatarigha kirgenidi. U, yezida kopirek nomur beridighan eghir ishlarni tallap qilatti. Bir qanche yil otmeyla Imin bu yezining kona ezaliridin birige oxshash resmi dehqan qiyapitige kirgenidi. Bu yeza, xitaykardin yiraq bir yeza bolghachqa, bu yerde hokumetning nurghun siyasetlirimu digendek ijra qilinip ketmeyitti. Eslide, bu yeza hokumet teripidin olumge tashliwitilgen bir yer bolup, hokumetning hechbir etiwarighimu erishelmeyitti. Iminmu bu yuchuqtin paydilinip oyining keynidiki yerige az- tola koktat, miwe – chiwe terip oyining kundilik ihtiyajini aziraq bolsimu hel qilishqa tirishatti.

Bir qanche yil otkendin kiyin bu yezidimu kommona tarqitilish dolqunigha uchurap, yerlerni oz aldigha teriydighan halgha kelturuldi. Buni purset bilgen Imin, nechche yildin beri qaghjirap yatqan bir qanche mu yerni chaghlap tuzeshturup qoghun – tawuz teridi. Usta qoghunchilardin sorap yurup tujupilep ishligechke, u yilisi yaxshi hosol aldi. Imin ishek haruwisigha qoghun – tawuzlirini yuklep yeqin etiraptiki bingtwen tuz zawutigha apirip satti. Keyin yene uyerdin bir – ikki mashina bashlap kilip etizidiki qalghan qoghun – tawuzlirini biraqla top otkezdi. Imin pulini alsa xelila ongshilip qalidighanlighini molcherlep xoshal yuretti. Emma tuz zawutining kassiri uni – buni dep bahane qilip korsitip pulni bergili unimidi. Qish kirip qeliwatatti. U, qolidikini yep tugitiwetkini uchun, heliqi bingtwenlik kassirni izdep bardi. Shunche diginige qarimay, pulni bergili unimidi. Imin nime qilarini bilmey, berip heliqi xitayning boynigha esildi. ... Aqiwet, bingtwen sotchiliri Iminni adem olturushke urunghan, dep 15 yilliq qamaqqa hokum qiliwetti. Imin turmide on yilgha yeqin yatti. Kiyin ‘ipadisi yaxshi’ digen mukapatqa eriship turmidin baldur chiqirildi. U yezisigha barghinida, oyide hechkim yoq, bir samanliqqa aylinip qalghanlighini kordi. Yezisidikiler Iminni bashlap yeza qewristanlighidiki ata – anisining qewrisini korsetti. Yezisidikiler uninggha teselli qiliship, shu yerdin bir yitim qizgha oylendurup sheherqe yolgha selip qoyushti. ...

Imin resmi bir tash yurek bolup qalghanidi. Uningda hisiyat, soygu digenlerdin esermu korunmetti. Artuq gepmu qilmatti. Birer dostiningmu barlighini hech kim bilmetti. Uning eniq dosti, turmide bir xitay psihologiye lektoridin uginiwalghan xitaychisidin paydilinip uquydighan kitablar idi. U, bu besh – on yil ichide nurghun kitab uqidi. Bolupmu psihologiye, sotsialogiye we milli tarixlargha dair kitablargha bekla qiziqatti. Bu jehette heliqi turmidishi xitay muellimi alahide yardem qildi. Bilmigen yerlirini berip heliqi xitiyidin sorap uginetti. U xitay hazir bir inistitutta dotsentlik qilatti. Bir hisapta, Iminning surgun qilinishidin shu xitay yol mengip tosup qalghanidi. Bir kunisi imin bir oyni axlawatqinida bir bulungda turghan kitablar arisidin ‘Izchi Men’ ning kok tashliq kitiwini tepiwilip yanchuqigha seliwalidu. Uni oqup yurup mexpi teshwiqat warighi tarqitishqa kiriship qalghanidi. Mana endi kona dostining wastisi bilen resmi bir mexpi qoshun jengchisi bolup qalghanidi. U, Qasimning ruxsitini elipburunqi medikarchiliqta tonushqan kishiler arisidi tallap yurup uch kishilik mexpi Qoshuninimu quriwaldi. Uning Qoshuni alahide aktip heriket qilidighan telwe bir qoshun idi. Bir ikki yilgha qalmayla, uning qol astidiki wastiliq qoshun ezalirining sani on nechchidin eship ketti. Ular hech bolmighanda ayda birer qetim bolsimu wehimilik heriket peyda qilishqa kapaletlik qilip kelmekte idi. ...

Qasim, bu yili ‘Yengi Ay Qoshuni’ ning bashlighi bolghanidi. Bu bir nechche yil mabeynide, ‘Yengi Ay Qoshuni’ awal Gulbahardin ayrilip qaldi. Uzun otmeyla ‘Yanchuqchi’ dinmu ayrildi. Yeqinda Xasiyetmu qurban boldi. Bir hisapta, ‘Yengi Ay Qoshuni’ ning ezaliri yalghuz qasimdin bashqa, tuwendiki tughunda guruplardin bir nechche qetim eza toluqlashqa mejbor bolghanidi. Bu kunlerde Qasim qol astidiki tughunda qoshunlarda jemi qanche neper eza barlighinimu eniq bilmetti. İsh qilip yuzdin kam bolmisa kirek dep guman qilatti. Bu arida nechche on adimidin ayrildi. Ondin artuq adimi tutulup qaldi. Buning ichide bir nechche tughunda qoshunda ikki jassus we bir xain chiqip qelip bekla aware qiliwetkenidi. Bu ishni bash qoshungha yukseltilgen Imin pash qildurup hel qilghan boldi. Qasim oylinip bu yerge kelgende, Iminge kop rexmet eytish kirekligini oylidi. U bolmisa, bu qoshunlarning pilanliq heriketlirini bunche ongushluq qiyas qilalmighan bulatti.

Qasim bularni oylighach, Iminge apirip biridighan bir qanche tal aptomatik pistanni yanchuqigha selip yolgha chushti. U chongqur xiyal bilen kitiwitip, aldidiki kucha doxmushida kishilerni toxtutup yanlirini axturishiwatqan xitat patrollirini kormey qaldi. ...

Axirqi Soz Ornida

“...Ofisseri manga qarap etilip keldi. Menmu chishlirimni uning boghuzigha paturdum. Yuzumdin uning gilidin chirildap chiqiwatqan qanlar eqip tursimu qoyiwetmidim. Jenimni saqlap qelish uchun tirkishmekte idim. Umu mendin ajirap qechip qutulush uchun umidsizlik bilen uruniwatatti. Emma men, guya ghanjorap qalghan qawan ittek chishlirim bilen uning kekirtikige ching chapliship qalghanidim. Aghzimning ichi uning qeni bilen toshup ketti. Uzun dawam qilghan bir jan talishish xirildishidin kiyin, qorqunushluq bir titirek basqanidi uning wujudini. Uning boghuzini chishlep sokuwalghan idim. Sazangdek birla domulap berip uning miltighini eliwaldim. Uning quralini bashqilirigha tenglep tutup tepkisini bastim. Emma miltighida oq tugigeniken. Barliq kuchum bilen miltiqning uchi bilen eng aldida kiliwatqinining yuzige qaritip urdum. Kuchluk bir chiqirash bilen teng gupla qilip yerge mokchuyup chushti. Uning yuz – kozi qan’gha boyilip titilip ketkenidi. ... Tugimidi, jeng texi endila bshlan’ghanidi.”

_ Sven Hassel    (Tamam)

Bughulghan Bowaq

Mening Nisiwem Qeni?

Yiqilghan tash Neshriyati --- Urumchi

(Romandin arilap parchilar)

*****

Chongqing

... ...

Putun etirapni qoyuq tuman besip ketken bolup, besh metir nerisinimu perq qilghili bolmatti. Shuninggha qarimay hemme kishi aldirash, bezilirining qolida xurumdin, yene bezilirining qolida chighdin ishlen’gen chamdanlar, yene bezilirining qolida bolsa yotqan estirige tugiwalghan bopa, emma bu kishilerning ortaq bir yeri, ularning hemmisila yene bir qoligha qumush kunluk tutishiwalghanidi. Kishiler yuquridin xuddi bulut ichidin chiqiship kelip, yene tuwendiki bulut ichige kirip kitishiwatqandek ghayip bolishatti. Mighildap aldirash peske qarap tuman ichige chokup ghayip boliwatqan bu ademler nimidur bir nersidin qechishiwatqandek emes, belki negidur bir yerlerge aldirishiwatqandek korunetti.

Dongdin peske sanggilap chushken tik we tar tash pelempey aghzining sel yuquruisidiki tuzlukte liq chamidan, yuk – taqilar bilen tolghan, bezilirining ichide isil xanim – qizlar olturushqan pikaplar, qol haruwiliri, rikshiklar, epkeshlik hammallar, igiz – pes piyadiler yolgha petishmay kelishiwatatti. Pelempeyning aghzida yuk – taqilirini chushurushup yene aldirash tash pelempeydin tuwen’ge chushup tuman ichide ghayip bolushatti. Keliwatqanlarning keyni uzulidighandek qilmatti. Boshighan mashina – haruwilar dongdiki mighildap adem qaynap turghan qista – qistangchiliq ichige shungghup tuman ichide kozdin ghayip bolishatti.

Bu sheher guya Xitay riwayetliridiki Sung Kungning ershige chiqqinidek menzirini eslitetti. Hemme etirap quyuq tuman ichide, bulut ichide korunup quyupla yene yoqulup kitiwatqan mighildap turghan adem dengizi, ejiba bunche nurghun adem nege qarap ketishiwatidighandu? Ademlerning keyinishlirimu herxil, shiwilirimu bir birsidin perqliq, ... Towende, chongqur bir yerlerdin eghir guduk awazliri sozulup hukureshmekte, dimek bezi paraxotlar yolgha chiqiwatqandek qilatti, yaki yengidin portqa qarap kirishiwatqanmidu? Hech nimini perq qilghili bolmayitti. Shunisi eniqki, bu Hitayalr Chongchengni boshutushup, kun chiqish tereplerge qarap eqin qilishmaqta. ...

Mighildap turghan bu ach – yalingach ademler. ...

Ormanliq ichidiki egri – toqay yolda ketiwatqan baladek yughan bir poq qongghuzighila oxshap ketidighan qara renglik mersedes bench, tumanliq yollarda heli korunup, heli ghayip bolup digendek ghuyuldap mengip, etirapigha zich pos qoyulghan bir chirayliq dachining derwazisi ichige burulup kirip ketti. Yol boyidiki qatar tirektek tiklinip turghan poslar pikapni korushi bilen teng tik turup chas berginiche qetip turushupla qaldi. ...

_ He, qerindishim Ji shyong, yaxshi kelding, seni tebrikleymen, tebrikleymen. Anglidim, bugun yene bandit Mawni taza baplapsen. Shundaq qilish kerek, aghzinimu achurutquzmasliq kerek. – Uzun yataqhane keyimi kiyiwalghan uruq taqirbash Jang Keyshi ishiktin kirip keliwatqan geniral Jang Jijongning aldigha berip uning qolini ikki qollap tutup atilarche silap qoydi. – Nime kunler bu bizge, endi bizning tenchliq dep sozleshmigen shu kommonist banditliri qalghanidi!

_ Chechilma Jangzung, qarighanda ishlirimiz buningliq bilenla tugimeydighandek qilidu.   Sen salametligingni asirashqa diqqet qil, sen bizning bash panayimizsen. Sen bolmisang bu buyuk Hitay elimiz parchimu – parche bolup, shu yaki bu turdiki banditlarning qolida qalidighandek turidu. – Jang Jijong beshidin qasqan shepkisini elip, yene bir qolida kozeynigini tuzeshturdi. Andin ikkisi berip udulmu udul qoyulghan kirislogha olturushti. Jang Keyshining chirayi bekla perishan korunetti. Helidin heligha ornidin qopup ketidighandek aldigha telmurup olturatti.

_ Qeni digine, tugimeydighan yene nime ishlar bar idi? Maw Zeydongning rasa jajisini bergendekla qiliwiding, yene nime gep bu? _ Jang Keyshi taqir beshini bfrmrjlhrh bhlen shlap qoyup geniralgha telmurdi.

_ He shundaq, eslidighu tilgha alghuchilighi yoq kichikkinila bir ish idi. _ Jang Jijong kozeynigini qoligha elip qolyaghlighini chiqirip surtushke kirishti. _ Shu Ros eyiqliri ishni buzup yurushmisun deymende. _ U kozeynigini qayta taqiwilip zungtungigha qaridi.

_ Ichimni pushurmay uchuqla digine, nimiken u qeri Ros yawayiliri qol seliwalghidek yene?

Jang Jijong yerge qarighiniche sel jim turghandin keyin, beshini koturup Jang Keyshige qarap didi:

_ Eslide kichik ish, _ U sel hijiyishqa tirishqandek qilsimu, yuzige tebessum kelturelmidi. _ Shu heliqi, Zo Zungtang heziritimiz bizge elip bergen gherbi shimal qigrayimizda yerlik yawayilar toilang qilishqaniken. Shu ishlar, ...

_ Dimidimmu, shu Eysalar, yene birsining eti nimidi? He, Imin digini, kozumge bekla turi yaman korungenti. _ Jang Keyshi, geniralining gepini kisip ghudurighiniche ornidin turup aldi keynige mangghili turdi.

_ Yaq, bu qetimqisi ular bilen munasiwiti yoq. _ Jang Jijong yene kozeynigini tuzeshturiwaldi. _ Bularning ishi bolsighu asan gep idi. Eslidinla ularni bu etiraplarda qamal qilip yurtigha zadila qayturushqa ruxset qilmay keliwatimiz. Emma u yerdiki ishlar bashqa bir ishlardek qilidu. Shinjanggha yengidin iwertilgen Jongshinning telegirammisidin qarighanda, u tereplerge ozem bir berip kelmisem Zo heziritimizning rohi aldida yuzimiz yerge qarap qalmisun deymen. Uning ustige, u yer Sowetler ittipaqidin mudapiye korushimizde zadila kam bolsa bolmaydighan bekla muhim bir yer. Yene kilip Ishlirimiz teyyar bolup qalghinida, JKP banditlirining u tereplerge qechip beriwilip, Roslarning yardimige eriship bashqilatin kuchliniwilishiningmu aldini elishni oylimisaq bolmaydu.

_ Sen ketseng bolmaydu, bu yerde sen bolmisang Maw oghriliri bilen kim teng kileleydu? Yaq, yaq. Bashqa birsini iwerteyli. Texi heliqi Jow Inley diginichu texi, tulkining neq ozi! Men uni yaxshi bilimen.

_ Meningche bolghanda, biz bugun Yen’en banditlirigha bergen tekliplerni ular qaytip kitip bir mezgil ghajilashmay qoymaydu. Men bu pursettin paydilinip Shinjanggha bir berip kelsem deymen. Uning ustige, u yerdiki ishlarning bek uzungha sozulup ketishimu natayin. Men barmisam, u yerdiki bir nechche tersa axmaqlirimiz ishni buzup yurmisun dep ensireymen.

_ U yerdiki ehwallar shunchimu eghirmidu? _ Jang Keyshi turup kitip taqir besini qashlighandek silashturdi. _ Meyli Jijong qerindishim, bu kunlerde senmu taza charchap ketting. Bolmisa bu seper ishing sanga bir dem elip sayahet qilip zihniliringni echip kelidighan pursiting bolup qalar. Buninggha alla burunla heqqing baridi. Kelginingdin keyin Mawchilargha teximu kuchluk zerbe bergidek kuchlinip kilersen. _ U kelip Jang Jijongning morisini qeqip qoydi. _ He, ishni silighlashturimen dep yawayi banditlargha tolimu yumshaqliq qilip ketme! Ishni tez tuget, we tez qaytip kel.

Qasqan shepkisini kiyip ulgurgen Jang Jijong, tik turup salam bergech didi:

_ Xatirjem bolung, Dolet atimiz, diginingizdek qilimen!

Tumanliq paytext resmila boshitilmaqta idi. Sheherning igiz – pes tash pelempeylik kochiliri urush bolghandinmu beter xaniweyran bolup korunmekte .

Bir qanche kun otkendin keyin yene heliqi dachida, bu qetim oy ichide emes, ormanliq taghdiki chighir yolda Jang Keyshi bilen Jang Jijong, her ikkisila surluk Genirallar qiyapitini kiyishken halda biri aldida, biri keynide yuquri orligech sozlishiwatatti. Jang Keyshining korunishi bekla xapa idi. Ular ikkisi pakar orman bilen purkelgen tar chighir yolda bir turup, bir orlep digendek xeli sozleshti.

_ Shi shyong, Shinjangdiki weziyet rastinla men oylighinimdek undaq kichik ishlardin emesken. Bir hisapta u yerni joldin berip qoyuptimiz disekmu bolghidek. Qilchimu chare qilghidek yeri qalmaptiken. Shunga Roslarni arigha qoshushqa mejbolandim. Meningche, Ngnjinge bara – barmayla bizmu Roslar bilen bu ish ustide heli jiddi sozleshmisek bolmasmikin deymen. Yalta qararlirini bana qilip chingaraq turup telep qilayli. Bolmighanda, Mongghol mesilisini, hetta Yen’en bilen bolghan sohbet mesililirinimu sorep chiqip roslargha besim qilip baqsaq deymen.Hazirchighu gheyri shexsi yollar bilen Dihwa Ros konsuli bilen korushup urushni toxtutup turushqa wede alghandek qildim. Helimu yaxshi teliyimizge yamghur pesilige toghri kelip qelip, banditlarning yolini sel tosiwaptu. Emma bu selning yene qanche kun dawam qilip turalishini kim belidu. U yerler bekla qurghaq yerler iken. Ros konsolimu duduxlap kesip bir nime digili unimay turiwaldi. Qarighanda, bu Roslar bu malimatangchiliqni ozlirining bashqa arzuliri uchun kozur qilip ishlitip bizge besim qilishni oylishiwatqandekla bilindi manga. Eger tez qara qilmisaq, Jonghuwaning Shinjang deydighan bir yeri qalmaydu! _ Jang Jijong, Jang Keyshining keynidin dongge chiqiwitip qoshup qoydi. _ Shinjang digen bekla kengiri bir zemin iken. U yerni tereqqi qilduralisaq, bizdiki petishmay ketiwatqan birer yuz milyon ishlemchini u yerge aparsaq erkin sighdurghuli bolidighandekkorunidu. Derhal amalini qilmisaq ziyan bek chong, bekla chong. _ Axiri u, dongge chiqishtin toxtap, Jang Keyshidin bir qanche qedem tuwen bir yerde turup qolidiki peliyini chiqirishqa kirishti.

Dongning ustige yetip barghan Jang Keyshi, bulut bilen qaplanghan bu qachqun paytextige axirji jetim bir koz yugurtiwilip didi:

_ Shunche qiyin kunlirimizmu otup ketti he! – dep oziche ghudungshup qoydi. Andin ozidin sel pes terepte turghan Jang Jijonggha qaridi. – Meyli, sening diginingche bolsun emise!

Eslide Jang Keyshining bu gepni nimige qaritip digenliginimu taza eniq bilgili bolmatti....

***

7995 - Qisimda

... ...

Polk komandiri Ershidin Turpan, Toxsun we Pichan tereplerge tarqilip ketken eskerlirini bir yerge yighip bolalmay ichi pushupla yuretti. Buni az dep, polkning kona orni bolghan Urumchining Jenobi tagh etigidiki ornidimu bir munche polk malliri chirip sesip yatatt. Bu yerdiki ehwalmu uningdin perji yoq bolup, polk binaliri texi toluq suwalmighan, nerse kerekler her yerde chechilip yatqan, bu besh yildin buyan eskerlirige tuzugirek herbi telim terbiye berish pursitimu bolmaywatqan.

“Neme bolup ketiwatidu bu ishlagha, ya shu Seypidin Ezizimu bu ishlar bilen chatighi yoqla bolup ketti. Bolmisa bularning bashqichimu oyliri barmidimu ya?”

Polk komandiri derizisidin sirtqa qarap oygha petip turup qaldi. Bu kunlerde ayali Shahadetxanningmu zadila xoshlughi yoq idi. Ozichila chechilip qalidighan, bir bulunggha tikilip uzunghiche jimip olturup kitidighan boliwalghanidi.

“Shu bicharighimu nime kunler bu. Mening keynimdin palaxship taghmu – tagh aylinip yurgen, bir turmushning xolighini kormey mushu yashqa keldide, isit bichare!”

Shunche yerlerni aylinip ming teste Urumchining jenobi tagh etigidin yer elip jayliship, tartmighan mushkulatlarni tartip, dolettin tuzugirekmu pul alalmay jengchilerning kuchige tayinipla digidek ming teste qurulush seliwatqinida, medeniyet inqilawidigen ishni chiqiriship, bir tal xishnimu tapqili bolmaydighan qiliwetti. Axiri bolmay jengchiler ozliri xumdan selip xish quyup pushuruppolikni bir chirayliq halgha kelturgenidi. Bichare jengchiler koktatni ozliri teriwatqan, goshke melini ozliri beqiwatqan, hetta neni uchunmu bughday – qunighini ozliri terip yiyishiwatqan, bundaq bir jisimni eng yaxshisi dihqanchiliq qisimi digen durus. Mana endi hemme nerse tel bolup, jengchilerni yengi qural – yaraqlar bilen qurallandurup resmi herbi meshiqni bashlash waqti keldi digende, armiye teshwiqat etiriti digenni nedinmu chiqirishti bular. bu herbilerge siyasetning nime ishi. Ular teshwij jilish digen bana bilen yezilargha tarqilip ketkinide, tuyuqsizla polk shitawini Pukanggha yotkeysiler digen boyruq keldi. Bu bizning qanchinchi yotkulishimizdi? totunchisimu? Yaki beshinchisimidi? Jengchiler mana yene qurulushchi boldi. Shundaqtimu eskerlirimning kop qismi texi yeza sheherlerdin kelip bolalmighan, yuk – taqilarni toshush, yengi qurulush bashlash digenlerge adem kerekte. Mana, uni dep, buni dep yurup bu yerdiki qurulushnimu putturiwalghidek qilghinimizda, dolettin zadila pul kelmes boldi. Bolupmu shu Long Shujin diginining bekla peyli buzuq korunidu. Shuningdin qarighanda, bu milli polkning Pukangdimu turalishi uzungha barmisa kerek?

“Her nime digen bilen jengchilerning mutleq kop qismi yighilip boldi. Endi qish kirgiche shu tashqi suwaqlarni bolsimu putturiwalallisaq, ...” _ Ershidin polk komandiri taza xiyalgha petip turghinida, ishikige bir xewerchi yugurup keldi. Ershidin uning qolidin qeghezni elip oqup chuchup ketti:

_ Shahadet, chaqqan bol kiyimlirimni teyyarla, kona qumandanim kelip qaldi! _ U sel heyran bolghandek qildi. Nemishke bundaq, aldin hewer bermeyla kelgendu? yaki medeniyet inqilawining aldidikidek bir ish boldimu qandaq? Medeniyet inqilawining aldida, Seypidin Eziz partikom yaki hokumet teweside birer tosjunluqqa uchurighan yaki birer ishqa mejborlinip qalghanda derhal mashinisigha olturup polkqa kelip yetiwalatti. Ershidinmu buni bana qilip putun qisimni ichki jehette birinchi derijilik urush halitide, sirtqa qarita ikkinchi derijilik urush halitide tutiwalatti de, bu milli polkqa hechkim yeqin yoliyalmatti. bir qanche kun otmeyla, aptonom rayondin elchiler kelip kechurum sorushup Seypidinning diginini jilip beridighanliqigha wedilerni beriship kitetti. Yaq, bu ay – bu kunlerde Seypidinde unchilik kuch qalmidi, dep oylinip, qoligha shitapning mexsus telefonini aldi. Qolidiki qeghezge yene bir koz atti: Putun jengchilirimiz yighilsun qilidighan gepim bar. S. Eziz. digenler yezilghanidi.

Kutiwilish yighini bolghachqa, jengchilerning hemmisila zalgha quralsiz yighilishti. Peqet zalning kirish ishigidila ikki neper quralliq pos qoyulghan bolup, Seypidinning elip kelgen Hitay muhapizetchiliri buni az kordi etimalim, derhal aptomatliq sekkiz Hitay eskirimu qatargha kirip posqa turushti. Mana endila bir herbi qisim zaligha oxshighandek qildi. Hemme milli jengchiler yighin zaligha kirip bolup, zal ichi jimip bolghinida, ishiktiki heliqi sekkiz neper Hitay eskiridin ikkisi berip zalning ishigini taqap qoyushti. Qalghan alti nepiri derhal tot qedem keynige chekiniship turup aldidiki ikki Uyghur jengchisige qarap warqiridi:

“Boyruq! Siler ikkinglar derhal quralinglarni tapshurunglar!”

Nime weqe bolghanlighinimu angqiralmay turushqan ikki Uyghur jengchisi, etirapidiki binalardin koturulup chiqqan pilimot, minamiyot, tanka atarlarning qatar uchini korushti. Asta qurallirini boynidin chiqiriship aldigha tashlashti. Bu arida yan kochilardin nechche yuzligen toluq qurallanghan Hitay eskerliri zalning sirtini qorshashqa bashlidi. Yene bir munchiliri iskilat, ashxana, yataq binaliri etirapigha chepip ketishti. Yighin zalining etirapi resmi herbi halet halitige kelgen bolup, midir qilghanni etishqa teyyar halgha kelgenidi.

Yighin zalining ichi jimjitliq, Seypidin Eziz texichila ornigha epliship jaylishiwilish, chechini aldirimay tariwilish, aldidiki cheyidin bir ikkini yutiwelish bilen meshghul idi. Andin asta yangha igilip polk komandiri Ershidinge qisqila qilip birnimilerni pichirlidi. Ershidin sel turup qaldi. etirapqa bir qur koz yugurtup chiqip, mikirafonni qoligha aldi:

_ Komandir – jengchiler diqqet. rehbirimiz Seypidin Eziz bugun silerge intayin muhim bir boyruqni elan qilidu. – depla mikirofonni Seypidinning aldigha doqqite qoyup ornigha olturdi.

Endi mikirofon, ikkinchi qetimliq milli jumhuriyitimizning diwiziye – diwiziye qoshunliridin eng axirida eship qalghan bu birdin – bir milli polkning aldida olturghan Seypidin Ezizning aldigha kelgenidi.

Bu adem, aldidiki milli qoshonning qimmitini hemmidin bek yaxshi bilidighan sabiq ikkinchi jumhuriyitimiz ministirliridin birsi, hetta Exmetjan Qasim qataridiki muhim rehberlirimizdin ayrilip qalghan kunimizdin itiwaren, bu jumhuriyitimizning tunji bash miraschisi, eyni waqtida bizning qan bilen kelgen jumhuriyitimizning putun hoqoqlirini qilche temtirimey Hitay kommonist tajawuzchilar qoshonigha ikki qollap sunup bergen bash jinayetchi, qara somkisidin bir waraq qeghezni chiqirip uqushqa bashlidi:

“Yoldashlar! men silerge mergizi herbi kommotitining bash qumandan Lin Byaw testiqlap tarqatqan boyrughini elan qilimen: Boyruq, bugundin itiwaren ... 7995- qisim endin uchurulup tarqitiwitilidi. ... Eger ...”

Zal ichide minotluq bir tingirqash bolghandin keyin, bir yerlerdin hongirep yighlighan yigha awazi bashlinishi bilen teng, putun zaldiki mingdek milli eskerler zalni koturiwetkidek qattiq yighlashqa bashlidi. Boyruqning axirini hechkim angliyalmidi. towende ghezeptin chashlirini yuliwatqanlar, ghulashlap meydisigha mushlawatqanlar, chapanlirini yirtip echip ‘meni etiwitinglar! Polkim qalsun! mfnf at meni, polkni saqlap qelish!’ digen sadalar, ...

Yighin zalining topidiki derizilirini allimu qachan igellep bolghan Hitay herbiliri bu milletning eng axirqi quralliq qorchaq qoshonining weyran qilinghanliq mgnzirisini korushup hinggang chishlirini chiqiriship kulishetti, emma bu qoshonning qachandin beri ozlirige dost bolup hisaplanghanlighinimu zadila eslirige alalmidi de, derhal qolliridiki pilimotlirigha teximu ching chaplashti.

Bezilerning diyishiche, Seypidin bu boyruqni uqiwitip turup, kozidin bir tamche yash tokkenmish!

Ershidinning ayali bu pajielik xewerni anglighandin keyin berdashliq birelmey derhal hushidin ketip qalidu. Hushigha kelgendin keyinmu, bu ayal, milli polkning putun qararliq eskerlirige intayin mihribanliq bilen aniliq qilip yetiship kelgen bu ayal, bir omuruni milli eskerlerge koyunush bilen otkuzgen bu ‘Shepqetlik Polk Anisi’, eng axirqi milli armiyisining yoqutulishigha berdashliq berelmey, bir mezgil shundaq jimghurliship kettiki, kundin – kunge rohi yimirilip, axiri eqlini ozining etikapigha qamap, qalghan omurini ozining yarilanghan rohi dunyasigha beghishlidi – Bu heqiqi esker ana eqlini zadila qayturup kilelmidi yaki qayturup kelishni zadila xalimisa kerek?...

Isit bizning erlirimiz, yigitlirimizge! Qeni, shu ayalchilikmu bolsa bolaliduqmu?!

Bizning qorchaq bolsimu qalghan eng axirqi milliy polkimiz 7995-qisim tarqitiwitilip yerim yil otken idi.

Polkta jenopning yiraq bir nahiyisidin kelgen, intayin namirat bir yezida 60-yllarda ata-anisi sun'i acharchiliqta balisi uchun eng axirqi nan uwaqlirinimu yiguzup bolup achtin olup ketip yitim qalghan bir bala milliy polikqa esker bolup kelginige texi endila bir yol bolghinida suyumluk polkidin ayrilip qalghandin keyin, Shixodiki bir xitay diwiziyisining melum polkigha teqsim qiliwitilgen bir Uyghur esker bar idi. U, milliy polikqa kelgendin keyin, bulung-puchqaqlarda bolidighan shiwing-shiwing geplerni anglap yurup, az-tula kozi echilishqa bashlighan, qisimdikilermu uning wijik turqidin ich aghritiship, uni polk ashxanisigha teqsim qilip qoyghanidi. Xitay diwiziyisige tarqitilghandin keyinmu yenila milliy pey halitini saqlap qalghan polkning milliy ashxanisida ishini dawam qildurmaqta idi.

Bu yigit, bekla jimghur, hechkimge bir teniq gepmu qilmatti. Ishini bekla sadaqet bilen ishletti. U, heqiqetenmu "Li Fengche jengchi" idi.

Bu yengi polkida her heptining axirida chong zalda kino qoyulatti. Adette eskerler kinogha retlik tizilip kirip, kino tugigende zal aldida tizilip qisim komandirigha salam qilishqandin keyin andin peyler boyiche retlik tizilip chong yol bilen yataqlirigha tarqilishatti. Bu arida chong yol boyidiki hajetxanighimu kirip chiqidighanlar kop bolatti.

U yigit, shu kunisi "Qizil Chiraq" digen yangbenshi qoyulidighanlighini bilginidin keyin, ashxanini tazilaymen dep kinogha kirishtin waz kechti.

Hemme kinogha kirip bolghandin keyin, bu Uyghur jengchi quyundek yugurginiche rotisining qural tizilghan zaligha chapti. U yerdin bir taghrgha granat-minalardin birmunche qachilidi. Qoltiqighimu bir nechche yenggil putluq pilimot we aptomotlarni qisturup hasirighiniche klobning udulidiki chong yol boyigha keldi. U, yanchuqidin inchike taridek yiplarni chiqirip mina-bombilarning piliklirige baghlashqa kirishti. Andin bomba-minalarni yol boyidiki quruq otlarning arisigha komup chiqip, qalghan bir nechche bomba bilen qurallirini elip hajetxanigha yugurdi. U yerde bir munche hepiliship yurup, pilimotlarning tepkilirini yip bilen baghlap ishikke chetip chiqti. Awaylap ishikni yepip tepke yiplirini ishikke tengshep ching baghlidi. ...

Weziyet bekla wehimilik idi: yoldin qarangghuda keliwatqanlar yiplargha putlushup ikki tereptiki minalarni partilitip titma-titma bolup kitishi, yol boyidiki hajetxanigha kirgenlermu ishikni achar-achmayla pilimot oqida titilip kitishi mumkin idi. Qisqisi, bu kiche eng kamida birer rota xitay eskiri jehennemge yollinishi mumkin idi!

Bir waqitta kino tugep klob aldigha eskerler yighilishqaq bashlidi. Otturida bir bataliyon komandiri chiqip eskerlerni yoqlima qildurmayla ixtiyari tarqitiwetti. Eslide bugun qisim emeldarliri bash qumandanliqqa yighingha ketkeniken. Eskerler yataqlirigha chong yoldin mangmay, udul yol bilenla yugurushkiniche kitishti. Keng dala ular uchun eng eplik hajetxana bolup bergenidi.

Bu arida yataq tereptin bughuq bir deska aptomat oqining awazi kelgendek qildi. Qisim jiddi urush signali bilen qaytidin jiddilishishke bashlidi.

Keyin melum bolishiche, bichare bala pilanining emelge ashmighinidin umidsizlinip, yotqangha kirip ozini bir deska oq bilen putturiwalghaniken....

Bu weqe, hemmini heyran qaldurghan halda, 7995-qorchaq milliy polkimizning eng axirqi naraziliq sadaliri bolup tinjip qaldi. ...

***

Abliz Mexsum Oz Aldigha

... ...

Mexsum, eng axirqi qetimliq turmidin chiqqinidin beri, zadila ozining zihnige ige bolalmay ketiwatatti. Uning xiyalliri pat – patla burunqi kunliriga ketip qalatti. ene shundaq kuinlirining beride uning xiyaligha Exmetjan Qasimni tunji qetim sohbetlishish uchun oyige chaqirghan waqti kilip qaldi:

Mexsum, bu yigitning eqli hushi jayida bir yash ikenligidin xeli burunla xewer tepip bolghachqa, bu qetimqi sohbitini bekla gheliti bir ‘Ili chaxchighi’ bilen bashlimaqchi bolup, uzun ketken qorosining qosh qanatliq ishigi ichige ariliqlirini neq olchep turup ikki terepke ikki itni zenjirlep baghlidi. Ikki kundin beri tuzuk birnime yiguzulmigechke, bu itlar qoyiwitilse adem turmaq diwini korsimu talap yewetkidek echiqap ketkenidi. Ependimmu ehtiyat yuzisidin, Hitay turmilirini omurluk makan qiliwalghan bu wetenperwerning oyige ozilf tepip kelgenidi. Ehmetjan Qasim ishikni qaqmayla iechipla kirip kilishi bilen teng, ishikning ikki qasnighidin qoshqardek kelidighan biri seriq, biri qara ikki qawan it wehshilerche etilip kilip ependimning ustige tashlandi. Her qanche ermen digen bilenmu, bunche yughan qawanlarni korgen herqandaq kishining yurigi ornidin qozghilip kitishi turghanla gep idi. Ependimmu nime korgenligini perq qilip bolghiche, yuz – kozi tatirip saghrip bolghanidi. yurigimu pfrtilap ketidighandek rasa dupuldep ketti. turup qalghan yeridin udulgha qarighanidi, qoraning ta u beshigha turiwalghan Mehsum, ependimge qarap kuldi. Itlirini kosh – kosh deyishning ornigha, Exmetjan Qasimgha qarap warqiridi:

“Exmet Ependim, seriq itqimu, qara itqimu qarimay qorqmastin udulingizgha qarap yolighizgha mengiwiring!”

Exmetjan Qasim shu chaghdila hushini yighiwilip mexsumgha qarap zorliniwaraq bolsimu kulumsiridi we temtirimestin udul aldigha keliwerdi.

“Ustazim, bugunki sohbitimizning temisini nahayiti yaxshi tallap, eng toghra jawapni teyyarlighan ikensiz. Endi bizning siyasi sohbitimizni tamamliduq disekmu bolidu. eng yaxshi sozleshtuq diginimizdimu aranla mushunchilik uxturalighan bular iduq. Men endi sizdin bashqa temilar ustide ders alimen.” ...

Yaq, Ehmetjan Qasim shunche kommonistperes bolghinida, ejiba Seypidin Ezizdek kommonistlarning qoynigha ozini etip yashashni bilgichilik eqilsiz bir ademmidi? U, ene shu pelsepelik mentiqe qaydisi boyiche dushmenni tehlil qilish yolini Mexsumdek kishilerdin ugengenidi. U, meyli Gomindang Hitayliri bolsun, meyli Kommonist Hitaylar bolsun, yaki Ros Kommonistliri bolsun wetini uchun dushmenlik niyitide, kozur qiliwilish niyitide bolghanlarni yaxshi bileligenidi. Shunga, ularni allimu qachan sizip bolghan kommonistlar mexsus ujuqturiwetken. – Zomiger doletler bizge allimuqachan mexpi olturush usulliridin paydilinip, yeni bugun bizge tohmet qilip tengishqa uruniwatqan terorchiliq usulidin 50 nechche yil awaldinla paydilinip wetinimizni qolgha kelturushning yolini echiwalghanidi. Endi biz nime uchun mexpi qarshiliq korsitish usulliridin ujuydin qorqqandek qorqushimiz? Bizge bashqilar terorluq usulidin paydilinip izchil turde hujum qilip keliwatsa yolluq bolidikenu, bu usuldin paydilinishtin biz nimishke qorqimiz? yaki bolmisa biz rastinla qorquwatamduq yaki birsilirining arzusigha boy sunushni terghip qilishiwatamduq?

“Ejilliq bala” dep oziche kulup ketti Mexsum. U, texichila ozini yoxlap kelgen mihmanlirigha diqqet qilmighanidi. – toghrisi, ularni texi kormigenidi. – Yoxlap kelgenler, Mexsumning hazirche ichidin chiqqili bolmaydighan tarixi xiyallar ichige petip ketkenligidin bixewer, uning it weqesidin wiliqlap kulushlirige qarap, towwa diyishkiniche yaqilirini chishliship chiqip ketishti. Mexsum Exmetjan Qasim qataridiki bu yash ezimetlerning qapqangha chushurulup olturulgenligige ichi ortunetti. Bezide chidimay yighlap ketse, yene bezide dushmenge ghezeplinip warqirap – jarqirap kitetti. bumu uni korgili kelgenlerge gheliti bolup korunup ketishige sewep bolup qalatti.

Mexsum, bir omur Xitay turmiside jismani jehettin qamilip yatqanidi. Shunga kishiler arisida shundaq riwayetlermu chiqqanidi: Abliz Mexsum Jing Shurinning turmisidin chiqip qarisa yenila oxshash Sheng digen Xitay bu yurtni sorawatqidek, yaq men yene kirip ketkinim tuzuk dep, Shing Siseyning turmiside qamilip yetiptu. keyin yene turmidin chiqip qarisa, Gomindang digen Xitaylarning bu yurtni sorawatqanlighini koruptu, yaq men yene kirip ketsem bolghidek dep qayta turmige kirip yetiptu. Axirida yene bir turmidin chiqqinida qarisa Kommonist digen oxshashla bir Xitay bu yurtni sorawatqanlighini korup yene kirip kitimen dep turmide yetiptu. Eger bu qetim oz zihnige eige bolalisa idi, bu qetimmu yene qayta turmige kirip kiterkenduq.

Bu addi dehqan teswiri shuni korsitidiki, Mexsum bir omur herqandaq Xitay tajawuzchilirigha qarshi chiqip qamilip kelgen. Mana endi u, rohi jehettimu turmige qamilip yatmaqta. Uning rohi dunyasi qamaq ichide dushmini bilen, milliti, Wetinining dushmenliri bilen sirtqa ashkarilinishi cheklengen roh turmisi ichidimu yenila tinim tapmay Xitay tajawuzchilirigha qarshi jeng qilishni bir minotmu toxtatmay kelmekte. Peqetla bizdek dotler uni sezmey kelmektimiz!

Nurghun kishilirimiz bundaq turmige kirip qelishida, ozining rohi dunyasini ala qoymay dushmini aldida echiwitip, mana menturmidin saq – salamet chiqalidim dep meghrorlinip ketidu. Shumidi undaqlarning rohi saqlighi!

Muhebbet soygusi digen nerse undaq soygu dushmenliri bilen xalighan waqtida xalighanche koporatsiye quralaydighan Marksning chupirende exliti emeste! Soygu tikliyeligen adem, bu soygusi uchunhemmini pida qilalaydu. U, bundaq soygusi uchun barliq maddi nersilirinila pida qilip qalmay, hetta eqlini, zihnini, we jeninimu qilche ikkilenmey pida qilalaydu. Yiterki, bu kishide ene shundaq heqiqi bir soygu bolsun. Bu heqte buyuk alimimiz Elishir Nawayi bundin besh esir awalla shundaq digen: Soygu, undaq xalighan birliri erisheleydigha nerse emes, bekla az ademlerge nesip bolidu. Xuddi shuningdek, soygu, eng mukemmel insan bolushning kam bolsa bolmaydighan shertliridin, yeni kishilik hoqoq asasliridin biridur. Kindik qeni tokulgen ana tupraq, ene shundaq pidakarliqlargha erziydighan bir soygu menbesidur. Uning uchun tarixtin buyan ni – ni baylar putun mal – mulkini ayimighan, ni – ni alimalr zihnilirini beriwetken, ni – ni baturlar qimmetlik jenini atiwetken idi. shunga, bu tupraqlar bizning ejdatlirimizgha weten bolalighan! Hetta bu ana wetini uchun barlighini pida qiliwatqanlar hazirmu korulmekte: nurghun tijaretchiler bir tiyin – bir tiyindin yighip toplighan mulkini qilche ikkilenmey weten yolida jenini pida qiliwatqanlargha atashmaqta. Ular sarangmudu? Shunche nurghun baturlirimiz bu weten uchun jenini tikishmekte. Ular eqlidin ezip qalghanlarmudu? Yene nurghun oghlanlar zihnini pida qiliwetti. Ularnimu sarang diyish kerekmudu?

Bundin yigirme yil burunqi bir axshimi, Dostluq aptowuz bikitige kozliri ghelitila parqirap turidigha birsi kelip aptowuzgha qistilimu bu xitaylarning derdide chiqalmay bir chette turghan bir yigitning yenigha kelip noqidi: “Siz mikroskopta korup baqqanmidingiz?” – dep ghyrila soridi. yolda turghan bala bu tuyuqsiz sualdin hangwaqqiniche etirapigha bir qariwitip zorujiwiraq deydu: “He, korupbaqqantim.” Ghelite kozluk yene deydu: “Qarang, bu aptowuzgha esilishiwatqanlarni, migh – migh – migh, neq mikropning ozi!” – depla burulup yoligha rawan bolidu. Bundaq mukemmel oxshutush saqlarning qolidin kelidighan bir ishmidu? Oylap baqayli, u namelum kishi nemishke shu halgha chushup qalghandu?

Bumu yigirme besh yil awalqi bir weqe: Qushxanining mal yotkesh ponkitining bir bughaltiri ‘eqlidin ezip qalidu’. U kishi tagh boyidiki kona bir qewetlik yalghuz oyining aldigha asanliqche chiqipmu qoymatti. Emma seher saet yetti yerimdin sekkizgiche, chush waqti saet on ikkidin birgiche we axshimi saet beshtin besh yerimghiche bolghan ariliqlarda, bir minotnimu neri – beri qiliwetmey del waqtida herkunisi oyidin chiqip, zirikmey shutisini koturup ogzisige tirep ustige chiqidu. Ong qoligha inchike bir yulghun tayighini eliwilip yolda ishigha ketiwatqan we ishtin qaytiwatqan yurtdashlirigha tinmay notuq sozlep chiqidu: “Halayiq, qaranglar bu sheherning haligha, bu kapirlar hemmila yerni bulghap paskina qilip boldi! bulap – talap boldi! ...”

Uni nurghun qamidi, urdi, jiynashti, saranglar doxturxanisigha solashti. Yenip chiqipla qilidighini yene shu heliqi ish! U axirqi omurini ene shundaq ‘qanunsiz notuq sozlesh’ bilenla otkuzdi. Qarang uning waqitni neq bilishige, neq kishilerning tolinip otidighan waqtini igelliginige! Buni qandaq saranglardin deyishimiz kerek?

Abliz Mexsum, umu ene shu yigirme yillar awal ene shundaq rohi turme ichide yashawatqan waqitliri idi. Bolmidi, bindaq jim yatiwirish uning xaraktirige zadila mas kelmetti.Etikapta qamalghhan bolsimu uning wijdani bundaq yetishigha zadila yol qoymidi. Bu xelq, wetinide mighildap kopiyip kitiwatqan Xitay tajawuzchilirigha qarshi zadila birer heriket bashliyalaydighan oyi bardek emes. U, beribir bir olum digen qarargha keldi. – Seher oyidin oghurluqche qechip chiqip, kona sen’et mektiwi, hazirqi 12- Xitay ottura mektiwining aldidiki tomuryol kowrugining ustige chiqti. U, bu yerning Xitaydin kelidighan yoluwchilar pouyizining otidighan birdin – bir eghizi ikenligini bekla yaxshi biletti! U bichare boway kop saqlidi. 80 yashliq bir sunmas iradilik wetenperwerimiz etigen kun chiqishtin tartip ta onghiche ozini bilindurup qoymasliq uchun tiriship aldi – keynige mengip yurup, yimey, ichmeysaqlidi. Nemini saqlaydu? U, Xitaydin kelidighan yolowchilar poyizini saqlidi. Uni wetinining kelgusi paytextige kirguzmeslik uchun oz gewdisi bilen bolsimu poyizning yolini tosash qararigha kelgenidi! Chunki bu pishqedem wetenperwerimizge melum idiki, uning endi bu kindik qeni tokulgen ana wetinige atiyalighidek shu zeipliship ketken jismaniyitidin bashqa qurali qalmighanidi!...

Hey xalayiq! Jawap beringlarchu, Bumu sarangliqmu?!

Bu, omurini weten azatliqigha beghishlighan bir rohning weten uchun jenini pida qilish iradisini teshwiq qilishi, heriket ulgisi yaritishi idighu!!!

Maqule, bundaqlarnimu sarang, eqlidin azghan dep turayli. Emma bundaq bekla kop uchuraydighan misallardin shuni xulasilashqa qet’i heqqimiz barki, ana weten ishqi, insangha hemmini pida qildurghuzalighidek soygu wesilisi bolalighaniken, demek u bir insanning eng tipik we eng eqelli adimi heqliridin biridur. bundaq bir kishilik hoqoqning sirittin kelgen yengi tajawuzchilar teripidin tartip elinishi, shu shexsini bu hoqoqini qayturiwilish uchun qolidin kelidighan barliq charilardin paydilinip , choqum qayturup alghiche, biri yejilsa yene birsi uning izini besip jan tikip kuresh qilishni mejbori we heqqani wezipe qilidu. Undaq jilmighinida ya sarang bolup tirik widalishidu, ya bolmisa menisiz olup tugeydu. Chunki weten ishqi uning uchun xuddi hawa, yimek – ichmek, turalghusi, jinisi teliwi, kishilik bixeterligi, ijtimai parawanliq teliwi, tereqqiyat ishqi, teng barawerlik ehtiyaji, ... digenlerdek adem bolishining eqelli shertliridur. Bu shertliridin mejbori ayrilish dimek, eqelli adem bolup yashashqa ruxset jilinmasliq digenlik bolidu. Adem bolush uchun yashatquzmaymen digenlerge qandaq muamile qilishimiz kerek? Bu yerde yene shunimu unutmaslighimiz kerekki, adem bolup yashatquzmasliq herikiti digenlik, terorizimgha berilgen eng mukemmel eniqlima digenliktur.Shundaq iken, Xelqimizning adem bolup yashishigha yol qoymaywatqan Xitay tajawuzchiliri mutleq turde sepi ozidin terorchilardur! bundaq bir terorchilargha sukut qilish, ular bilen yarishiwilish yaki kelishishni terghip qilish digenlik, terorchiliqqa yardem berimen, ularning herkitini etirap qilimen digenlik. Bu yene dunya kishilik hoqoq qanunlirini hormet qilmasliq, uni inkar qilish, hetta insaniyetke qarshi chiqish digenlik bolidu. Ejiba biz Uyghurlarda insanlarni qoghdaymen deydighan bir ghurur yoqmidu?! Qeni jawap berip baqayli, aldimizda turghan bu terorchilar bilen kiliship mesile hel qilishni tallaymizmu yaki ulargha uzul – kesil zerbe berip ularni el qildurush yolini tallaymizmu? Buning jawabini bizning Abliz Mexsumdek ejdatlirimiztarixtin beri emili misalliri bilen berip kelmekte. Qeni shu ejdatlarning ewlatliri bugun barmu? Bar diyeligenler qeni shu Abliz Mexsumdek,Ahunoptek, Zeyindindek, Barin qehrimanliridek, ... emma bugunki dushmen weziyitige eng muwapiq kelidighan usul – taktikilar bilen otturgha chiqalamsiler?! Mexsumdek shihitlirimizning qeni buni telep qilidu!

Halbuki, nurghun ‘moysipet – bilermen’ lirimiz, bu qehrimanlirimizning tillarda dastan bolghidek bu turdiki pidakarliqlirini nomus qilishmastin ‘Ezip ozini olturiwaldi, putlikashangliq qildi, aramida yashashalirimizgha tosalghu bolushti, ...’ diyiship chalwaqashmaqta! Mana qaranglar bizning bu ‘eqlidin azmighan’ eqilliqlirimizge!

Biz bundaq bikarteletlerning aldida, ustazimizgha wede berimizki, “Hey Ustazimiz Abliz Mexsum Ependimiz, sizning chachqan uruqliringiz choqum koklep yashnaydu, osup yetilidu, axiri choqum miwisini beridu! Ustazlar, siler xatirjem bolunglar! ...

***

Milli Qoshunimizning Pajieliri... ...

Bu gepler echilghaniken, buwaymu shu Hindistan chegra urushigha qatnashqanlighi toghrisidiki weqeliklerni sozlep ketti.

“Keyinche anglisam, he, shu heliqi bizning melidiki Tursun deydighan bir eqilliq bala bolghanidi, u Tursun, toluq ottura mektepte uqiwatqan waqitliridila yer asti Helq Partiyisi digenning yashlar teshkilatigha qatnashqaniken. Uning dadisi nahiyining muawin hakimi bolghachqa, dadisining kozige tupa chechip yurup bir melidin uch eghizliq bir oyi bar qoroni ishlitishke eliwaptu. U oylerni nime qildi dimeysiler, ular bu oylerge on besh tonna kuzluk uzum, ellik xalta aq un, bir munche keyim – kichek we dora – darmanlarni yighip yushurun saqlaptu. Nime qilishqa demsiler? U axmaqlar Hindistanliqlar bizni azat qilishqa keliwatidu dep ishiniship, ularning ghelibe qilip kelginide aldigha chiqip kutiwilish teyyarlighini qilishiwatqanmish, way dotlirey! Shunche eqilliq birnimidek korungen bu bala qandaqlarchisigha bu geplerge ishinip qaldikin tang? Men eskerliktin boshap kelginimde u bala tuyuqsizla yoqap ketiptu. Neq on besh yildin keyin peyda boldi. Qarisam u bichare sarang qetishla bolup qaptu! Shundaq isil balilarni axmaq qilip heliqi Xelq Partiyisi digenler nurghun weyran qilip berdi dengla. Ularningghu birer ishining ongushluq chiqqanlighini anglap baqmidim. Keyin qeyerdidu bir yerlerde yurgen birsi bu partiyining kuresh shejeriliri digendek bir kitap yazghaniken. Bir aghinemning oyide korup qelip heliqi kitapni oghurluqche bashtin – boy bir qur korup chiqqanidim. Rasla shundaq ish iken emesmu. U partiye digini meningche her qilidighan ishini ghelibe qilayli dep emes, mexsusla eghir meghlup bolayli depla pilanliship bashliship yurgendekla bilindi manga. Uni qilduq, meghlop bolduq, buni qilghaniduq, tutulup qalduq, uni qilmaqchi bolup turattuq, pash bolup qalduq, buni pilanlishiwatattuq, ichimizdin xain chiqip qaldi,... Yaalla, bu dunyadiki hemmila pishkellikler shularninglaustide egip yurgenmu qandaq, sapla shundaq gepler. – u buway yenidikini noqidi, - qeni chiqarsina heliqi tamakangdin, xelila tetighandek qilidighu. – U, tamakisini tutashturiwilip qattiq bir nechchini shoriwaldi. – Shundaq, ... He, ... Shundaq qilip, ... Hoy, birnime disengchu, baya nime dewatattim? He ras, shundaq qilip bekla qiyip kitiptuq dengla, gep meyerdidi, shundaq qilip Altayda chegra saqlighuchi esker bolup turiwatqantim. Bizning polkta yerimimizdin jiqimiz Uyghuriduq. Qalghanliri Qazaq, Qirghiz, Mongghul, Tunggan, yene aziraq Shiwe – Daghur digenlirimu barmidi qandaq, perq qilalmidim. Men turghan Rotining komandiri bir Qazaqti. Meni u, bekla kichikkinetaykensen, dep yenigha yugur yitimchiliqqa eliwalghanidi. U Qazaq meni ismim bilen chaqirmay, ‘hey Sart’ depla chaqiratti. meyli emesmu, nimila dise dimemdu, u bekla yaxshi Qazaqti. Bichare, anglisam keyin Dorbiljin demdu, Chochek demdu eytewir bir yerlerde resmi zaboy bolup, kuchlarda yetip – dumilap yurgidek dep anglidim. Isit – isit, resmila qumandan bolghidek bir nime idi de! He, yene qeyip kitiwatamdim? Aldirimay tur texi, uzungha qalmay mendinmu beter bir nime bolisen senmu! Shundaq qilip, bizni bir kunisi yighishturupla elip mangghili turdi. Nege demsiler? Hechkim bilmetti. U yan aylandurup, buyan chogultup yurup axiri burunqi polkimizmu ozichila yoqap ketti. Men nedin biley? Shundaq, yoqap kiteleydikenghu tang! Yene bir munche yerlerdin milli eskerlerni yighip kelishti. Kunlerning biride, taza soghoq kunlerde bizni Alti sherge elip mengishti. U yerde yene keyin qurulghan polkimizmu yoqulup ketip, yene birmunche eskerler qoshulup birnime qisim bolup ozgertilduq. Bu arida bizning Qazaq bashlighimizmu birnimiler qilip yurup toshkilirini jiqaytquzup Bataliyon komandiri bolup qaldi. Bir kunliri kechidila yolgha chiqtuq. Turmay mengip Qaghiliqtinmu utup ketiptimiz. Xotenlik balilar bilishidiken, biz Hindistan’gha qarap mengiptimiz.

“Qelin herbi juwilargha purkunup qara mashinilarda olturimiz, kitiwatimiz, zadila oymangha mangghinimizni esliyelmeymen. Sapla dongge yamashqandekla qilattuq. Sapla igiz taghlar, esli tagh digen mushu yerdiken dengla, Altaydikiler tagh bolamdu, ularni esli bir dong disekmu bolidiken. Yeydighinimiz sapla herbi pichinisi, konsiriwalar. Axiri bir kunliri urush qilidighan yergimu kelip qalduq. Sapla tagh. Jimjitchiliq. Ne dushmen bar, ne adem korunidu. Endila uxlawatsaq turunglar deydu. Bir yerlerge qarap mengip kitimiz. Qara taghliqta aylinip yuriwerduq. Shundaq aylarning biride bizni biryerge elip kelishti. Ufff! Her nime digen bilen arilap top – zembirekning awazini bolsimu angliyaliduq emesmu, hemme eskerler xoshal, saranglar, kinogha kitiwatimiz demdikin tang. bir waqtida bizning Qazaq bataliyon komandirimiz shitaptin aldirap yenip keldi. Atlininglar! dep boyruq qilip yolgha chushtuq. Birer saettin keyin bir taghning ustige chiqtuq. Arilap yiraqlatrda top – zembireklerning gumburligen awazlirimu anglinip qalatti. bizdimu ikki dane eghir pilimut baridi. bir tashning keynige tikleshti. Bir nechche , ularni men tonattim, u tashning arqisidin bu tashning arqisigha mengip kitiwatqinida, tuyuqsizla nerqi taghning yamzilidin bir yerdin pilimot qoyiwetmesmu, ikki balimiz wayjan diyishkimu ulgurelmey shu yergila tiki mollaq chushti! Aldighiraq chushkinige helighichila pilimot oqliri tigip turatti. Ular qan ichide tolghunup yatatti. Ikki eskirimiz ulargha chidimay ularning yenigha omilep barmaqchi boliwidi, bizning Qazaq rota, yaq, bataliyon komandirimiz warqirap tillap kaetti: Ekingning ... Sartning balisi! ... dep bekla xapa boldi. U ikki eskirimiz shu tot qedem nerisidila tolghunup jan talishiwatatti. Hechkim yenigha baralmatti. Terep – tereptin pilimotlar qaynap ketti. oqlar qulighimizning tuwiliridin wingildap uchup turatti. Bu Hindilarning oqliri bikargha kilemdu – qandaq, quruq taghlargha qaritip atiwirishidiken.Arilap minamiyutlarmu kelip partilashqa bshlidi. Resmila bir apetning ichide qalduq didim. bir chaghda udulumdiki bir qiya tashning yamziligha kiriwilip uduldiki taghni durbonida kurup turghan komandirip, durbondin kozini almay turupla manga warqiridi: Hay Sart, Berikel! – Menmu aldirap kitip tashning keynidin shundaq chiqay diyishimge, mang qarap oq yeghishqa bashlimasmu, derhal yattim. Yunguzlanghandek bir nimiler purighandek qilatti. Omiliginimche komandirimning yenigha beriwaldim. “Hey sart, kiyik owlashqa chiqqan bolsangmu igilip mengishni bilmemting.” – dep qulaqchamni quligha elip is chiqiwatqan yerlirini izishke kirishti. Ras digendek, qulaqchamning ong qulighi tuwidinla pilimot oqida titilip ketken ken emesmu! Qil qaptikenmen dengla ketip qalghili.Komandirim qulighimgha warqirap birmunche geplerni dep, bir qulighi yoq qulaqchamni beshimgha chokurup qoydi. Menmu “Xop, Komandir!” dep tik turup chas beriwidim, “Sart, qulaqsiz chas yoq!” dep qulumni tartip chikemdin chushurup, bir kozini qisip qoydi. Menmu derhal peske chushup, komandirimning kozini qisishini dorighinimche, tashtin – tashqa atlap yurup awal yenimizdiki taghqa jaylashqan 3- rota komandirigha boyruqni yetkuzdum. Andin towendin tagh aylinip yurup shitapqa berip shitap komissarigha komandirimning teliwini yetkuzdum. Shitap komissari manga bir xeritini tutquzdi. Menmu bayiqidek qolumni qulighi yoq qulaqchamgha tirep turup chas beriwidim, komissarimiz kulup qoydi. Beshimdin qulaqchamni elip orup – chorup qarighandin keyin, sirtta turghan bir peyjangni chaqirdi. Uning qulaqchisini beshidin elip manga keyguzup qoyupdedi: “Mang berip komandiringgha digin, sanga yene ikki baldaq qoshup bersun.” Menmu xoshallighimda qaytidin tik turup chas berip yenip mangdim. Ras digendek, u waqitlarda bizning milli qisim rota – bataliyonlirida nemishke telefon yoq, bilelmidim. Meyli, shundaq qilip bizmu uch siziqliq bolup qalduq dengla, xoshallighimda oynaqship yugurup komandirimning yenigha yenip kelip, yanlirigha bir munch uyghurche xet yizilip sizilghan xeritini tapshurdum. Komandirim qolumdin xeritini eliwitip beshimdiki yengi peyjang qulaqchisigha qarap didi: “Hoy Sart, men besh yilda aran keygen bu qulaqchini sen qandaq qilip birdemdila kiyiwalding?” dep qulaqchamgha urup quydi. Xeritige birdem qarighandin keyin, yenidiki bashqa rotilarning xewerchilirige boyruqlarni berip yolgha saldi. Andin bu dongge bir pey eskerni qaldurup qoyup, keynidin aylinip yurup yene bir taghning astigha yitip kelduq. Andin saetige qarap birdem turghandin keyin, ikki rota eskernitaghning neriqi yenidin, yene bir rota eskerni bu teripidin tik taghqa yamishishqa boyruq berdi: “Algha!” deyishi bilen teng, hemmimiz yamashqili turduq. Hesirep, homudep tagh choqqisigha yetip barduq. Alla Hudayim! Dushmenning yeqinila bir yerdin keynigila chiqip qaptimiz dengla, pilimut – miltiqlirimizdin tengla oq yaghdurup dushmen digenni xamandek soriwettuq!

“Bir waqitta ‘Ta – tri!’ qilip uduldin bir yerdin hujum kaniyi chelinishi bilen hemmimiz aldigha etilduq. Wang – wung, tang – tung etishlar bilen bir demdila birer yuzdek qapqara Hindilarni esirge eliwalduq. Towwa, el bolup turghanlardin bir nechchisi titirep turup birnimiler digili turdi. qulaq salsam, ‘Elhemdulla Musulman’ digendek birnimilerni dewatqaniken emesmu! Yenidiki birsini korsitip ‘Hindi, Hindi’ dep ketti. Sel otkende neri tereptiki pelikte on nechche engir pilimotlar, minamiyotlar bilen qurallandurulghan herbi jeplar u yer – bu yerde turghaniken. Oljimiz xelila jiq idi. Emmaze, bu shermendichilikni dimemdighan! Birer mingdek milli esketr ichide bu olja elinghan pikaplarni qozghitalaydighn birersimizmu yoq ikenmiz dengla!Esirlerni burunla yalap ketishkenidi. Bu jeplar yerge chapliwetkendekla qimirmu qilmaydu. mana endi oylisam qol turmuzi tartiqkende, amal yoq. He – hu diyiship on – yigirmidin eskerler birliship bu jeplarni ornidin koterginimizche bir yerge qatar qilip tizip, teyyar qilduq. Neme digen shermendichilik bu!

“Keyin yene bir yerde jengge teyyarlanduq. Emma bu qetim dushmen ayrupilanliri beshimizda aylinip oq etip bomba tashlighili turdi. Bataliyon komandirimiz derhal eghir pilimotlarni tiklitip asmangha oq yaghdurushqa bashlidi. Andin warqirghili turdi: “Ayrupilan etish oqi, ayrupilan etish oqini keltur!” pilimutchilar yene bir yeshikni echip oq saldi. ‘komandir bularning hemmisidila ayrupilan etish oqi dep yeziptu!’ Nedikini, ayrupilanlar teximu wehshileshkili turdi. U qazaqning kozi bekla otkur nime dengla, ‘birsige oq tegdi!’ dep warqirap ketti. Emma nedikini, ayrupilanlar oxshashla egip kilip bizni oqqa tutiwiretti. Komandirimiz ozi kilip yeshiktiki oqlarni yerge tokushke bashlidi. Yene ikki yeshiknimu echip tokup bolup yerge tukergili turdi: ‘Yaptuwaymat Qitaylar! ayrupilan etish oqi dep bizge sapla adettiki oqni qachilap bergeniken emesmu, hu aldamchi kapir Qitaylar!’

“Shu heliqi Memetmidi uning eti? Yene bir Xitay xitabigha xewer yetkuzushke ketiwitip tumanliqta yoldin ezip dushmen teripigimu utup aylinip qalidu. Axiri uning qursighi echip mangghidekmu majali qalmay, axiri omilep bolsimu mengip, yol boyi u yerge bir moxorka qechizi, bu yerge bir mishek, yene bir yerge tamaka qutisi digendek basturup iz qaldurup yurup, bir yerliride hushidin ketip yetip qalidu. Charlashqa chiqqan Xitay eskerliri uni tepiwilip, Hindistangha qachmaqchiken, yol boyi Hindilargha belge qoyup mengiptu, dep xitawigha sorep kelip urup – qiynap soraq qilishiptu. Uning gipini anglaydighan Xitay nede! Way biz axmaq Uyghurlar, nedila bolsaq biz bozek dengla!

“Shundaq qilip yurup axirida biz milli qisimlarni tashliwetkendekla qilishti dengla. Shu bir urush ghelibisidin keyin Xitaylar bizlerdin qorqtimu qandaq, bilmidim. Bir taghning yamzilida turup kettuq. Hawa soghoq, yaqidighangha aziraq benzinimizdin bashqa birnime yoq. Qumgha benzin tukup yeqip, qiziq qumgha oriniwalimiz. bumu birdemlik ish dengla. Muz bolup qetip kitimiz. Bichare balilarning put qolliri ushup, nurghunl9irining barmaq – ayaqliri chushup qaldi. Yeydighanmu tugidi. Amal yoq, Yawa ishek owlap yiyishke bashliduq. U taghlarda, qazan herqanche qaynighini bilenmu tuxummu pishmaydighan gepkende, ishek goshining qenimu ketmeydiken. Amal qanche, qipqizil qan goshlerni tartip sozup, pichaq – neyzilirimiz bilen kesip parchilap ghurtla qilip yutidighan gep. Chaynash digen nede!

“U kunlerdinmu saq chiqiwalduq. Urushmu tugidi qarighanda. Axiri qayturulduq. Yeken – Qeshqer kochilirigha ekilip bizni tukiwetti. Desliwide jenimiz saq qalghinidin xoshal bolushup taza oyniwalghanikenmiz. Qarisaq bundaq kunler tugimeydighandek, bizning bataliyon komandirimizmu he nime digen bilen bir urush midaligha ige boldi dep yurgentuq, qandaq qilishti bilmiduq, bir munche Xitay tekshurush umigidikiler kilip ketkinidin keyin Qeshqerde bir kunisi gherq mes, tillaydu, warqiraydu. Qarisam paGonidiki tochkiliri kamiyip qalghandekla. Eslide uni yene burunqi rota komandirliqigha chushurup qoyushqaniken emesmu! Ketimenla deydu. Taghda qoy baqsammu buningdin jaxsi dep tillaydu. Shundaq aylinip bikarchiliqta birimiz zaboy, birimiz neshikesh, yene birimiz qimarwaz- pashiwaz bolup digendek yerim yilni otkuziwettuq. Qarisaq bizge hechkim ige bolidighandek emes. Axiri beziler oyumni korup kiley disimu maqul dewiridu. gazarmidin chiqip heptilep yoqap ketsekmu surushte qilidighan birsi yoq. Axiri gazarmilar bir – birlep ozligidinla boshighili turdi. Uch milli polktin yighilghan bu qisim tozup kitiwatatti. Keyin bir kunliri xalisanglar oyunglargha ketinglar, xalisanglar saqlap turunglar digen xewerni alduq. Guruldiship bekla kop esker ketishti. men u waqitlarda peyjang boliwalghinim uchun, saqlap turay didim. Tula telep qilip turiwalghinimdin keyin, meni ‘Totni eniqlash’ kadiri qilip bir nahiyege iwertti. u yerde neq ikki yil qaldim. Qarisam yengi herbi kiyimler chiqqili turdi. menmu berip yotkiwalay dep wilayetlik herbi rayongha kirsem, yerim kungiche mening tizimimni tapalmaydu bu Hitaylar. Demek shunche yildin beri igichaqisiz, ozemche peyjangmen dep yuriwergen gepkende! Bolmidi bu ish. Urumchige kelip herbi rayongha kirdim. U yerdinmu tizimim chiqmidi. Qandaq ish bolup kitiwatidu bu deymen . Xitaylar mazaq qilishqandek kulishidu. Helimu yaxshi, bir yerlerdin herbilikke tizimlatqan etim chiqip qaldi dengla, uni dep, buni dep meni aghzimdin chiqqini boyichila muawin rota komandiri derijilik kadir qilip yerlikke beriwitidighan bolushti. Uningghimu maqul dep, hokumet kadirlar bolumige bardim. Nime ish qilisen dep soridi. Shu pikaplani mitirlitalmighinimiz yadimgha yetipmashina bar yerge iwertinglar didim. Shundaq qilip bir mashina remont zawutigha korup kilishke bardim. U yerge qiziqip qelip, mator sexigha kiripla ishlep kitiptimen. Resmiyetliringni mana oteymiz- ene oteymiz dep yurupmu birer yilni otkuziwitishti. Helimu yaxshi herbi rayondin xelila obdan chikinish puli eliwalghanikenmen. Bu zawuttimu derijeng nime dep sorighinida parchilap olturmayla rota komandiri dep qoyghanidim. Uyerdimu kojangliq maashini biriwerdi. Ghing qilmay ishlep yuriwerdim. Bir waqitlargha kilip medeniyet inqilawi digep bolup ketti. angghiche obdanla motor ustisi bolup qaldim. maashim kadir, ishim ishchi, yuriwerdim. bir yillirigha kelip inqilawi kommotitlar qurulup, menimu qatargha kirguzup, seh mudiri dep ikki yuz ishchining beshimu boldum. Bir kuni zawutning bashlighi chaqiridu, ‘sen bu kojangliq maashingni nedin testiqlitip alding dep’ sorimasmu, ‘wah’ didim. Yene izimni yoqutup qoyghan oxshimamdim dep, hokumet kadirlar bolumige berip ishxanimu, ishxana surushte qilip yenila kim bolghinimni tapalmay keldim. Ajayip ishlarde bu, hetta men qatnashqan qisimlarningmu tizimligini tepishalmidi. Hemmila yerde undaq bir qisim bolup baqmighan, arxiplarda korunmeydula diyishidu bu Hitaylar....”

Mana qarang! Bizning milli armiyimizning axirqi teghdiri nemie digen pajielik he! Eslidinla bularning hemmisi milli qisimlardin qutulushning ajayip ghelite hiligerlikliri idi. Milli quralliq qoshonning muhimlighini Xitaylar bizdin bekirek yaxshi biletti.Yeni uningdin bekla qorqishatti! ...... ...

Ih, biz Uyghurlar! Mana bular bizning yeqin otmushimizdiki ‘tench kuresh qilish’ yolini tutushqan ‘chong’ lirimizning wetenge qoshqan ellik yilliq chong tohpiliri! Mana shu ‘chong’ lirimizning terbiyiside bizning xelqimiz quralni korse Fashizim xiyaligha kelidighan, milli qisasning gepi chiqsila terorluq dep qorqup ketishidighan gheyri normal halgha kelturulduq! ...

***

Abdiriyim Sozlepla Qaptu

... ...

“Aghiniler, meningmu bir gepimge qulaq selip baqmqmsiler. andin neme disenglar denglr. – U, qolidiki cheyidin bir ni otliwitip etirapidikilerge bir koz yugurtup chiqip sozge kirishti. – Herbi kuchimizdin mutleq eghiz echishqa bolmaydighan bu sharaitimizda, wetinimiz xelqini Xitay tajawuzchiliridin qutuldurush herkitige yitekleymen deydikenmiz, mening digenlirimnimu choqum oylanmisanglar bolmaydu. Hetta mendin sorisanglar, buni teshkilimizning nowettiki tupki heriket taktikisi qilishimiz shert dep qaraymen. Yeni, bizning birinchi qedemdiki wezipimiz wetinimiz tewesidiki Xitay tajawuzchilirining sanini arturushni cheklesh bolghinida ortaq pikirge kelgen bolsaq, mutleq turde tuwendikiche taktika belgilishimiz shert bolidu.

“Bu taktikilarni belguleshtin awal shularni bir izahlishimgha ruxset qilinglar:Biz bu yerde milli musteqilliq jengi toghrisida sozlishiwatqanikenmiz, jeng digennimu bilishimiz lazim. Burunlarda urushlar biwaste dushmen bilen uchurushush arqiliq mgydangha keletti. Bolupmu bizning wetinimizdiki urushlar asasen shu derijidiki urushlar bilen digidekla 20- esirge kirip kelgenidi. Bugunki urushlarning uchurushush ariliqliri shunchilik yiraqliship ketkenki, nurghun urushlar top – zembirek, urush ayrupilanliri bilenla putup kitip, eskerler dushmenni zadila kormey turup ya olup bolidu, ya ghelibe qilishidu. Bu yerde yene shundaq bir mesilimu otturigha chiqidu: Urushta dushmenni olturup tugitish ghaye qilinamdu yaki dushmenni boy sundurush ghaye qilinamdu? Rushenki, eslide boysundurush, kuchsizleshturush, teslim qilish, agahlandurush, chekindurush, qorqutush, namaqul qilish, chiqimni tolitiwilish digendeklerni mexset qilidighanlighi muqerrer.Biz uchun etqanda, chekindurush eng axirqi mexsidimiz bolishi, bu noqtigha kelturush uchun awal qorqutush, andin kuchini xoritish bolishi lazim.Undaqta biz qorqutush uchun nimilerni qilish imkanlirigha igimiz? Towende mening asaliq tuxtilidighinim ene shu mesilidur.

“Awal wetinimizdiki Xitaylarni ortaq qorqutush weziyitini yaritishqa tirishish. Yeni, mundaq alghanda, wetinimizning eng muhim yerliride Xitaylar arisida ortaq qorqush weziyitini yaritishimiz kerek. Emma, bundaq ortaq Xitay tajawuzchiliri qorqushini yaritalaydighan obiktiplardin birinchi orunda turidighan intayin puxta qoghdunup turiwatqan aptonom rayon derijilik hokumet, partiye, herbi we qanun organliridiki muhim kishilerge tehdit yaritish sharaitige ige emesmiz. ige diyeliginimizdimu, peqetla izchillighi bolmaydighan qisqa waqitliq chong qorqutush bilenla cheklinip qalimiz. Belkim, ikkinchi qetimliq bundaq sharaitke zadila erishelmey otup ketishimizmu mumkin. Undin qalsa zerbe berip qorqutalaydighan ikkinchi orundiki obiktiplirimizdin nazir – wali derijilik partiye, hokumet, armiye we qanun organlidiki obiktiplarni tallishimizmu eng kop bolghinida yiligha bir nechche qetimliq bilenla cheklinip qelishi, hetta uzun otmeyla menggu ishqa ashurghili bolmaydighan halet shekillinip qelishimu turghanla gep. undin keyinki hakim – bashqarma derijilik yuqurqidek tot terkiptiki obiktiplar asasen alghanda memlikitimiz xaraktiridiki qorqush yaritalaydighan obiktiplardin emes. Xuddi yuqurqidek, bu turdiki obiktiplarmu kopunche sahelerde yeqinlashqili bolmaydighan mudapiyilinish halitige utiwalalishi mumkin. Bolupmu herbi, qanun we nahiye hakimliri yenila asan yeqinlashqili bolidighan obiktiplardin emes. Axirqi bir obiktip bolghan bolum derijilik Xitay tajawuzchilirining bu xil yimirilmes mudapiyige utiwalalishi bekla teske toxtaydu. Bolupmu chongiraq sheherlirimizdiki bu xil obiktiplarning kuni teximu tes. Peqetla herbi we qanun orunliridiki bu xil obiktiplar buningdin mustesna bolalishi mumkin. Emma eng muhim mesile, bundaq obiktiplarning omumi yuzluk qorqush yaritishtiki hessiliri bekla tar dairilerde cheklinip qelishi bir muqerrerlik. Shuning uchun, bundaq obiktiplargha biwaste tehdit qilish sanini alahide ustun tutushqa mejborlinimiz. Bumu undaqlarning mudapiyige otiwilish ehtimalini ashuriwitishni kelturup chiqirishi mumkin.

“Her nime diginimiz bilen, yuqurqidek tot turluk obiktiplarning birinchilirige teleyge qarap heriket qilish, ikkinchi turdikilirige pewquladde purset yaritishni qoldin bermeslik, uchinchi turdikilerge piyige chushusgni qoldin bermeslik, totinchilirige uchurighan yerde zerbe berishni qoldin bermeslik taktikisini qollinish mumkin. Shundaqtimu, bu turdiki heriketlerning yilliq omumi sani yenila bek yitersiz bolup qelishi, netijide omumiyuzluk qorqutush tesirining izchillighi bekla dolqunsiman bolup kitishi mumkin. Uning ustige pidakarlirimizning heriket bixeterligi, rawan heriket qilalishi we asan charilerdin paydilanishi jehetlerde yoquriqi tot turdiki obikitlar yenila unchilik telepke uyghunliship berelmeydu.

“Endiki mesile, qorqutush tesir dairisini imkanqeder keng dairilik bolishigha kapaletlik qilish pirinsipi boyiche, birinchi obikitlardin bashlap tuwenlitip, ualrning biwaste tonuydighanliri, ailisining tonuydighanliri, urugh tughqanlirining, biwaste arilishidighan bir yurtluq we yeqin dostlirining yeqin tonuydighanlirini tallap zerbe berishkiche kengeytishni ishqa ashurushqa tirishish arqiliqmu, bu obiktiplarning qorqush tarqitish rolini wastiliq shekiller bilen yaratqili bolidu. buning uchun, zadila purset yaritalmighinimizda, yoqurqidek wastiliq obiktiplarning derijisini yenimu tuwenlitish yaki eng ajizlirini awal talliwilish charilirini teshebbus qilishimizghimu bolidu. Emma bu ehwal zadila charisiz qalghinimizdiki hallardur.

“Biz shuni unutmaslighimiz kerekki, dushminini kormey turup jengge atlinish, mutleq turde bu uchuqchiliqta turghanlarning iradisini eghir derijide sunduridighan bir halet. bu noqtida, biz ulargha qarighanda sel teleyligirek diyeleymiz. Emma jeng qilish dimek, yuqurida diginimdek, dushminini biwaste tonup, hetta biwaste korup turup olturush dimektur. Biwaste tonimighan, yaki biwaste kormigen dushminige qarshi jengge atlinish, herqandaq bir insanni eqlidin azdurghidek bir zulumgha qoyalaydu. bundaq zulumgha berdashliq bireleydighanlar bekla az korulidu. berdashliq birelidi digenlirimu, putunley telwe haligha chushup, eqli kuchidin asasen mehrum bolup qalidu. Bundaqlar eng wehshi terorchilargha aylinip, Xelqni qaraquyuqla zorlash, mejborlash yaki tehdit, qiyin qistaqlar bilen qorqutup wehshilik yolliri bilenwastiliq halda biwaste toniyalmighan yaki biwaste korelmigen dushminini biguna kishilerge terorluq qilish yardimi bilen toniwilishqa mejborlinidu. Bundaq tajawuzchilar putunley adimi qiyapitini yoqatqan wehshi haywanlar bolup, bundaq haywanlar putun insaniyetning ortaq dushmenliri, ularni qilche usul tallap olturmastin, hetta zoruru ytepilghanda birlikte qurban bolush yolliri bilen bolsimu qet’i tazilashqa tirishish shert. Mana bu turdiki haywanlarmu biwaste yoqutulush imkanigha ige bolmighinida, wastiliq zerbe bilen bolsimu yoqutulidighan birinchi nomurluq obiktiplar bolidu.

“Bizge shu nerse melum bolishi kerekki, herqandaq bir esker, ular ozilirini nime dep atisa atiwalsun, ular beribir adem olturush uchunla yetishturulgenligi mutleq bir heqiqet. Xuddi shuningdek, herqandaq bir urush quralliridin paydilinishni ugenguchimu mutleq turde adem olturushni birdin bir mexset qilghandur. Shuning uchun, herqandaq bir atish meydanida, uduligha qandaqtur bir tashni, qoyni, yaki bashqa bir mexluqni tiklep yaki resimini sizip qoyup etish meshighi elip barmaydu. Xuddi shuningdek, herqandaq bir atish meshiqi nishan taxtisi mutleq turde ademning neq olidighan jan yerining simuwulini mutleq obiktip qilidu. Undaq bolmisa idi, birer putning, yaki qolning resimigila etip meshiq qilghan bolatti. Yardar qilish uchun yaki nakar qilish uchun dep qural tuttum deydighanlar hergizmu rastchillardin emes. Eslidinla bundaq geplernimu asanliqche anglighili bolmaydu we undaq geplermu axmaqaniliq gep dep qarilidu.

“Biz yene shunimu unutmaslighimiz kerkki, bizning wetinimizdiki Xitay taja wuzchilirining qolida ene shundaq adem olturushni tupki mexset qilip koturup yurgen her xil qural yaraqlardin nechche milyon teli bar. Ular meyli ozilirini dolet mudapiye armiyisi dewalsun, yaki quralliq saqchi eskiri dawalsun, weyaki minbing, bingtwen, saqchi, muhapizetchi we zorawanlargha qarsh etiret ezaliri dewalsun, bundaqlarning qolidiki qurallarning mutleq kop qismi uchini her xil banilarni toqup chiqiriship bolsimu biz quralsiz yerliklerge eng kop qaritishmaqta yaki biz heqtin eng kop olturup yardar qilishmaqta. Mana bu wetinimizdiki Xitay tajawuzchilirining qolidiki qurallirining tupki ishlitish mexsidi. Derweqe, Xitay tajawuzchiliri biz xeqni toluq qirip tugutiwitishni menggu pilanliyalmaydu we uni menggu ishqa ashuralmaydu. Emma, bizni qorqutalaydu, majborliyalaydu, bash egdureleydu we basturup turalaydu. bumu ulargha yetip ashidu. Halbuki, herqandaq bir insanning eng chong yoqatqan nersilirimu ene shu turdiki ana wetinide tajawuzchilar teripidin qorqutulushi, mejborlinishi, bash egdurulishi we qanliq basturulishidur!

“Aghiniler, bezi tuyghular barki, u tuyghular uchun jan berishke erziydu. Chet’el tajawuzchiliridin qutulush, qorqatquchidin qutulush, mejborlighuchidin qutulush, bash eqilishtin qutulush, weten qehrimanlirini jazalighuchilardin qutulush arzuliri, ene shundaq tuyghulardur!”

Hemme dostlar hewipke qarimay birlikte chawaq chelip uni tebrikleshmekte, bu sorunning yoligha chushup bolghan "Tench Paaliyet Yoli" gha dagh chushiwatqandek idi.

... ...

Qumdiki Bowaq

Jasus Kim?

“Uyghur Aygha Chiqti”

Turmid

“Hepileshmigin erbap bilen, Eplep salar her bap bilen.” __ Uyghur Maqalisi

Yiqilghan tash Neshriyati --- Urumchi

7995 - Qisimda

“Hepileshmigin erbap bilen,
Eplep salar her bap bilen.”
__ Uyghur Maqalisi